________________
મે ૨૦૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
|
૧૧
દર્શનોનું તત્ત્વજ્ઞાન જાણવાનું સામર્થ્ય હોય છે એવો અર્થ વિચારી દર્શનમાંથી જૈન પરંપરામાં આવ્યો હોય તો સ્વાભાકિ છે કે કેવળ શકાય.
જ્ઞાનનો અર્થ દાર્શનિક તત્ત્વોનું યથાર્થ સંપૂર્ણ જ્ઞાન એવો થાય આ વિચારણા પણ તર્કસિદ્ધ નથી. કારણ કે જો બનેલી ઘટનાને ત્રિકાળજ્ઞાન થાય નહિ. અનિયત માનીએ તો ઘટના માટે જવાબદારી કોને સોંપવી, તેના ફળ આચારાંગ સૂત્રમાં આવું વચન જે અંગે જાણઈ સે સવું જાણઈ ભોગવવા કોણે તૈયાર રહેવું પડે અને શા માટે ? દરેક ઘટનાના કાર્યને આવે છે તેનો અર્થ પણ એ જ છે કે જે આત્મ સ્વરૂપને યથાર્થરૂપથી કારણભાવ હોય છે તે સિદ્ધાંત ખોટો પડે. અકસ્માત કે સંયોગાધિન જાણે છે તે તેના સર્વ દ્રવ્યો, પર્યાયો, ભાવો જાણે છે પણ ત્રિકાળજ્ઞાની અનિયત ઘટનાનું પરિણામ ભોગવવાની જવાબદારી કોની તે પ્રશ્ન એવો અર્થ થતો નથી. ભગવતી સૂત્રમાં સી જાણઈ સી ણ જાણઈ નો ઉઠે? અને શા માટે? આમ તો કર્મ સિદ્ધાંત જ ખોટો પડે. કારણ કે ભાવાર્થ કેવળજ્ઞાની ત્રિકાળજ્ઞાની નહિ પણ વિશુદ્ધ આધ્યાત્મિક દાર્શનિક અનિયત બનતી ઘટનાઓમાં શુભાશુભ કર્મ કરનારને શુભાશુભ ફળ તત્ત્વોનો જ્ઞાની. સર્વજ્ઞને અનંતજ્ઞાની કહેવાથી ત્રિકાળજ્ઞાની અર્થ થઈ ભોગવવા પડે એ કર્મ સિદ્ધાંત ખોટો પડે જે હકીકતમાં સર્વેના શકતો નથી. આ શબ્દો સ્તુતિવાચક હોઈ શકે, વાસ્તવિક અર્થમાં જ્ઞાન અનુભવમાં શુભાશુભ કર્મના શુભાશુભ ફળ ભોગવવાનું આવે છે. અનંત છે સર્વનું જ્ઞાન છે એમ માની શકાય નહિ. કોઈને અનંત ઉપકારી
અનિયત ઘટનામાં કાર્ય કારણ હેતની વિચારણા જ ઉપયોગી ન થઈ શકે કહેવાથી અનંતા-અગણિત-ઉપકારો થોડા વર્ષોમાં કરેલા છે એવો એ પણ સત્ય નથી કે કાર્ય-કારણ હેતુનો અભાવ હોય.
વાસ્તવિક અર્થ ઉપજાવી ન શકાય. ભક્તિરૂપે સ્તુતિરુપે કૃતજ્ઞ વ્યક્તિ આમ તર્કથી એ વાત સિદ્ધ કરી શકાય કે ઘટનાઓ નિયતવાદ
અનંત ઉપકારી સંબોધન કરી શકે. આ અર્થમાં જૈનદર્શનના અનુસારે બને છે અને જેવી બનવાની છે તેની ત્રિકાળજ્ઞાની સર્વજ્ઞ પુરુષાર્થવાદનું સમર્થન અને ગોશાળાના નિયતિવાદનું વિરોધપણું જોઈને નિર્દેશન કરે છે, ભવિષ્યવાણી સાચી ઠરે છે.
સિદ્ધ થઈ શકે છે. આચારાંગ ભગવતીસૂત્ર આદિ આગમોના આધારે પંડિત
જો કે જૈન અનુયાયી પરંપરાગત ત્રિકાળજ્ઞાની સર્વજ્ઞાની આવી સુખલાલજીનું મંતવ્ય એવું છે કે આત્મા, જગત, સાધનામાર્ગ સંબંધી
ની અવહેલના સહન નહિ કરી શકે. બોદ્ધ અને હિંદુ પરંપરામાં પણ સંપૂર્ણ દાર્શનિક જ્ઞાન, વર્તમાન યુગમાં સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન માનવામાં આવે અને
અનુયાયીઓએ સર્વજ્ઞતાનો અર્થ ત્રિકાળજ્ઞાની તરીકે સ્વીકારેલો છે. છે ત્રણ કાળના જ્ઞાનને નહિ. જૈન પરંપરામાં કેવળજ્ઞાન શબ્દનો અર્થ એ
થઇ ગીતામાં શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનને કહે છે કે હું અનેક જન્મોને જાણું છું તું કેવળ દ્રવ્ય અને પર્યાય બંનેને સમાનભાવથી જાણે તેના જ્ઞાનને પૂર્ણજ્ઞાન નહિ. કહેવાય છે. ગૌતમ બુદ્ધ પણ શિષ્યોને આ જ સંદર્ભમાં જણાવે છે કે હું હવે ત્રિકાળજ્ઞાની તરીકે પ્રભુ મહાવીર, ગૌતમ બુદ્ધ, શ્રી કૃષ્ણ ચાર આર્યશાસ્ત્રોનો સંપૂર્ણ જાણકાર છું પણ ( રવીન્દ્ર ગાતા, જ્યોતિરીન્દ્ર વાયોલિન |
\ ખરેખર સર્વજ્ઞ હતા કે નહિ અથવા ત્રિકાળજ્ઞાની અગમ્ય કે કાલ્પનિક તત્ત્વોનો જ્ઞાતા નથી. આમ |વગાડતા. કાદમ્બરીદેવી ભાવ-વિભોર થઈ|કમાથે હાથ
તો કોઈ હોઈ શકે કે નહિ એ પ્રશ્ન ચર્ચા માંગી લે વાસ્તવિક ભૂમિકા ઉપર ગૌતમ બુદ્ધ પોતાને સાંભળી રહેતાં. ઢળતી સંધ્યાએ બજડા (નાની) છે. વિશેષ રીતે વિવેચન કરતા એક વાત સ્પષ્ટ સર્વજ્ઞ કહેવડાવે છે, ત્રિકાળજ્ઞાની નહિ. આજ |હોડી)માં બેસી ત્રણે ગંગા-વિહાર કરવા નીકળી| તારવી શકાશે કે ત્રિકાળજ્ઞાની સર્વજ્ઞ એ તકે કથન પ્રભુ મહાવીરના કેવળજ્ઞાનને સરખાવતા | ૫ડતાં. પૂરવી રાગિણીથી શરૂ કરી બિહાગ સુધી| વિરૂદ્ધ પણ નથી. દેશ-કાળની મર્યાદા વિના અતિયુક્ત કે અલ્પોકિત વિના પોતે સકળ દ્રવ્ય | | પહોંચી જતા.
| કેવળજ્ઞાની બધું જોઈ-જાણી શકે છે એ વાત પર્યાયના સંપૂર્ણ જ્ઞાનને કેવળજ્ઞાની તરીકે
| કાદમ્બરીદેવી રવીન્દ્રનાથ કરતાં ત્રણેક વર્ષ' તર્કથી સિદ્ધ કરી શકાય છે. ઓળખાવતા હોવા જોઈએ, ત્રિકાળજ્ઞાની નહિ. મોટાં હતાં. માતાના મૃત્યુ પછી તેમણે જ
સાપેક્ષવાદના સમર્થક વૈજ્ઞાનિક વાત્સલ્યપ્રેમ આપ્યો હતો. હેત અને જતનથી| ગૌતમ બુદ્ધની પરંપરામાં બૌદ્ધિક વિદ્વાનોએ
'| આઈન્સ્ટાઈને પણ સંપૂર્ણ નિરપેક્ષ દૃષ્ટિ હોઈ
તેમણે જ રવીન્દ્રનાથને ઉછેર્યા હતા. વાસ્તવિક ભૂમિકા ઉપર ગૌતમ બુદ્ધને સર્વજ્ઞ
કિશોરવયમાં તેમણે સખ્ય પૂરું પાડ્યું હતું.
શકે છે તે સિદ્ધાંત પણ સ્વીકારેલો છે, તેમ તર્કથી કહ્યા છે જ્યારે પ્રભુ મહાવીરની પરંપરામાં | રવીન્દ્રનાથમાં સાહિત્ય અને સંગીતપ્રીતિ
ત્રિકાળજ્ઞ સર્વજ્ઞ હોઈ શકે છે એ સિદ્ધાંત પણ વિદ્વાનોએ ત્રિકાળજ્ઞાની સર્વજ્ઞ તરીકે વર્ણવ્યા છે. | ખીલવવામાં તેમનો ફાળો મોટો હતો. તેમણે |
સાબિત થઈ શકે છે. જો જગતનું સંચાલન કેવળજ્ઞાની પોતે તો પોતાને દાર્શનિક જ્ઞાનની પ્રોત્સાહન અને પ્રેરણા પુરાં પાડયાં હતાં. | નિયમબદ્ધ હોય તો તેની વ્યવસ્થાનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન પૂર્ણતા જ સમજે છે ત્રિકાળજ્ઞાની નહિ. કેવળ | કાદમ્બરીદેવી વિષે ‘છેલે બેલા' અને | ધરાવતી વ્યક્તિને ત્રણે કાળની બનતી શબ્દ સાંખ્ય દર્શનમાં પ્રકૃતિ પુરુષ વિવેકના | ‘જીવનસ્મૃતિ'માં રવીન્દ્રનાથે ઘણી વાતો | ઘટનાઓનું જ્ઞાન જરૂરથી હોઈ શકે. જેમ એક અર્થમાં વપરાય છે. જો કેવળ શબ્દ સાંખ્ય આલેખી છે.
| નિષ્ણાત જ્યોતિષીને ગ્રહ-નક્ષત્રની અસરોનું
