________________
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૦
થયેલો...સને ૧૮૮૭માં મેં કૉલેજની ‘ગુજરાતી એલ્ફિન્સ્ટન સભા' આગળ ‘કવિતાની ઉત્પત્તિ અને સ્વરૂપ' એ વિષય ઉપર ભાષણ આપ્યું...ચર્ચગેટ સ્ટેશન ઉપર ટ્રેનની વાટ જોતો હું ઊભો હતો. ત્યાં મણિશંકરે મારા હાથમાં એક ચિઠ્ઠી મૂકી ગયા...તેમાં આ ગીતિ માલમ પડીઃ
પ્રબુદ્ધ જીવન
“સાંપ્રત રસમય ઋતુની કદર અરે! જાણતા નથી કોઈ એ મુજ ખેદ શમે છે જલદરસિક નીલકંઠને જોઈ.' રમણભાઈના ભાષણને ઉદ્દેશીને આ ગીત લખાયેલીઃ ‘કાન્ત’નો શ્લેષ ચાલુ રાખીને રમણભાઈએ ઉત્તર લખ્યોઃ
‘રે જાણીને કદર શું કર્યું નીલકંઠે? પાડ્યાં જ આંસુ ખુશીમાં કરી નાદ ઊંચે !
એ મૈના જલ થકી મિણ થાય સીધે
જેથી જણાય ગુરુ મેથની શક્તિ સર્વે.'
ઠાકોર અને ન્હાનાલાલ પહેલાં ‘કાન-નીલકંઠની મૈત્રી જામેલી અને રમણભાઈએ ‘મારી કીસ્તી', 'અતિજ્ઞાન' એ બે ‘કાન્ત'નાં કાવ્યો ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ અને ‘ગુજરાત દર્પણ’માં પ્રગટ કરવા મોકલેલાં એટલું જ નહીં પણ ગુજરાતી ખંડકાવ્યોમાં અદ્યાપિ અનવદ્ય રહેલું ‘વસંત વિજય’ ને તો રમણભાઈએ પોતાની ટીકા સાથે પ્રસિદ્ધ કરાવેલું: ‘એ પછી આ બંને મિત્રો વચ્ચે આપણી સામાજિક-સ્થિતિની, કાવ્યની ધર્મની રસમય ચર્ચા પત્રો દ્વારા ચાલેલી છે.' આમ, રમણભાઈ નીલકંઠ અને ‘કાન્ત’ની મૈત્રીએ એમના પ્રથમ મિલન-યોગ ગુજરાતી સાહિત્યને ઠીક ઠીક સમૃદ્ધ કર્યું છે. ‘ભદ્રંભદ્ર’ની લોકપ્રિયતામાં રમણભાઈની અન્ય સાહિત્યિક સેવાઓ ભૂલાઈ નથી ગઈ તો ગૌણ રીતે સ્વીકારાઈ છે! એ દુઃખની વાત છે.
અહીં મારું ઉમાશંકર સુંદરમના મિલનયોગની વાત કરવી છે પણ વચ્ચે ઉમાશંકર પન્નાલાલ પટેલના સંબંધનો ઉલ્લેખ કરી લઉં, બંનેય સાબરકાંઠાના નાના ગામડાના રહેવાસી પણ ભણે ઈડરની સ્કૂલમાં સાથે. મિર્ઝાય ખરા. ઉમાશંકરે સાહિત્યના વિશ્વમાં આગળ વધેલા ઉમાશંકરે-પન્નાલાલને પ્રેરણા આપી હશે, શરૂઆતમાં કૈંક સુધારી-મઠારીય આપ્યું હશે પણ ‘માનવીની ભવાઈ'માં દેવન તો ધરતીનું ધાવણ ધાવેલા, એને યથાર્થ રીતે પચાવેલા સર્જક પન્નાલાલનું જ.
શ્રી ઉમાશંકર પ્રથમ ‘સુંદરમ્' ને મળ્યા વિદ્યાપીઠમાં, ‘સુંદરમ્' સુથારીકામ કરી રહ્યા હતા-લાકડાંને રંદો મારી રહ્યા હશે. ઔપચારિક વાર્તા પછી છૂટા પડતાં સુંદરમ્ ઉમાશંકરને એક પત્રમાં પ્રગટ થયેલી કવિતા આપી. કવિતાનું શીર્ષક હતુંઃ ‘ચંડોળને’. શીર્ષકની નીચે લખેલું (પૃથ્વી). ઘરે જતાં જતાં ઉમાશંકર વિચાર: આ ચંડોળ પંખી ‘પૃથ્વી’-ઉપરથી આકાશમાં ઊડ્યું હશે એટલે ‘પૃથ્વી’ લખ્યું હશે ? સુંદરમે પૃથ્વી-છંદમાં આ કાવ્ય લખ્યું ત્યાં
૧૭
સુધી ઉમાશંકરને, 'પૃથ્વી' એ એક છંદનું નામ છે તેની જાણ નહીં! અને પછી તો આ બંનેય મિત્રોએ ગુજરાતી સાહિત્યનાં વિવિધ સ્વરૂપોમાં જે ખેડાણ કર્યું છે, જે નક્કર પ્રદાન કર્યું છે તેથી આપણે સૌ પરિચિત છી. પંડિત યુગમાંથી પ્રેરણા લઈને ગાંધીયુગમાં પૂર બહારમાં મ્હોરેલા આ બે કવિ-મિત્રોનો સંબંધ એ પણ મૈત્રી-જગતનો એક આદર્શ નમૂનો છે.
શ્રી રમરાભાઈ નીલકંઠ પછી 'કાન્ત'ની મૈત્રીના ક્રમમાં બીજે નંબરે આવતા. શ્રી બ ક. ઠાકોરને પણ શરૂમાં છંદનું ઝાઝું જ્ઞાન નહીં. વિચારો ઝાઝા આવે પણ લતિ કામકાના પદાવિલ'નાં ફાંફાં! ઠાકોર કહે છે તેમ, વિચાર સિવાયનું, કાવ્યને ઉપયોગી, ઉપકારક ઘણુંબધું, ‘કાન્ત’ની મૈત્રીથી પામ્યો.
બેરિસ્ટર થવા માટે ઈંગ્લેન્ડ ગયેલા યુવાન એમ. કે. ગાંધીને જીવન અને ધર્મ-વિષયક અનેક ગૂંચો થયેલી ત્યાંના ખ્રિસ્તીઓ એમને ધર્મ પરિવર્તન કાજે સમજાવતા હતા પણ ખ્રિસ્તીધર્મની તુલનામાં એમને હિંદુ ધર્મ વધુ ઉપકારક લાગતો હતો પણ દ્વિધામુક્ત પ્રતીતિ થતી નહોતી ત્યારે ‘આત્મકથા’-‘સત્યના પ્રયોગો'વાળા શ્રી રાયચંદભાઈ-શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર એમના જીવન-નૈયાના ખેવૈયા બની રહ્યા. આ સંબંધ-યોગ પણ વિરલ ને ઐતિહાસિક ગણી શકાય.
મને નવાઈ એ વાતની છે કે એક જ દેશ-કાળમાં જીવી ગયેલા, લગભગ ચાર-ચાર દાયકા સુધી વિહાર કરીને લગભગ એક જ પ્રકારના-અહિંસા, અપરિગ્રહ, બ્રહ્મચર્ય, સત્ય, કરુણા, મુદિતા, તૃષ્ણાત્યાગ વગેરે ગુણોનો ઉપદેશ આપનાર ને દેહમુક્તિ પછી જૈનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મના આદ્ય એવા મહાવીર-બુદ્ધ ક્યારેય મળી શક્યા નહીં. આ બે વિભૂતિઓ મળી હોત તો? ધર્મ-અધ્યાત્મ, રાજકારણ, સાહિત્ય અને જીવનનાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં થતો આવા વિરલ સંબંધો માનવ-જાતિનું સદ્ભાગ્ય ગણાય. મામકાઃવાળા મહાભારતના કુટુંબ-કલેશના સંબંધો અને એકબીજા માટે ઘસાઈ છૂટવાના રામાયણના આદર્શ કુટુંબપ્રેમના સંબંધો પણ અહીં સ્મરણમાં રાખવા જેવા છે.
ધૃતરાષ્ટ્રને ત્યાં જન્મ લેવો કે રાજા દશરથને ત્યાં, એ જેમ આપણા હાથની વાત નથી તેમજ કોની સાથે સંબંધ બાંધવોને કોની સાથે ન બાંધવો તે પણ આપણા હાથમાં નથી. સંબંધો બાંધ્યા બંધાતા નથી, એ તો આપોઆપ બંધાઈ જ જાય છે. ‘કાન્ત'ની કવિતાઈ ભાષામાં કહીએ તોઃ
ન
‘નથી તારું એ કે સકળ રચના છે કુદરતી, નિસર્ગે બંધાતી, ત્રુટિત પણ મેળે થઈ જતી.'
આપણે રાજમાર્ગ પરથી પસાર થઈએ છીએ. કેટલાયે ચહેરા આપણી આંખ આગળથી પસાર થાય છે. કેટલાક માટે કુદરતી ભાવ જાગે છે, કેટલાક માટે તટસ્થવૃત્તિ દાખવીએ છીએ, જ્યારે કેટલાકે
