________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
અવરોધકતા સાબિત કરતાં આ હેતુને જો ઊંડાણથી સમજવાનો પ્રયત્ન કરીશું તો ધર્મની મૃત્યુ-અવરોધકતા યુક્તિથી પણ સચોટ સમજાઈ જશે.
મરણની સામે સીધો જ મોરચો માંડવાનો વ્યૂહ જોકે ધર્મ નથી અપનાવતો. પણ સુખમાં અલીનતા અને દુઃખમાં અદીનતાનો મંત્રજાપ કરાવીને સમાધિની સિદ્ધિ અપાવવામાં તો ધર્મ જરૂર સફળ બને જ છે. જીવન આધિ અને વ્યાધિમય હોવાથી આ મંત્ર-જાપના પ્રભાવે સમાધિ સિદ્ધ કરી શકાય છે. તેમજ જીવન અને મૃત્યુની પળે સચવાતી આવી સમાધિના પ્રતાપે મોતની વાઝારને અટકી જવાની ફરજ પાડવામાં સાધક જરૂર સફળ થાય છે. આ પણ એક જાતનો મૃત્યુની સામેનો પડકાર અને પ્રતિકાર જ ગણાય ને?
શુભ ગતિની સર્જાતી પરંપરાની ફલશ્રુતિ જ તો મૃત્યુનું મૃત્યુ છે. આ રીતે મૃત્યુના મૃત્યુને નોતરતી શક્તિને મૃત્યુ-પ્રતિકારક શક્તિ તરીકે બિરદાવવામાં આવે, તો કોઈ અતિશયોક્તિનો આશ્રય લીધો ન જ ગણાય. મૃત્યુની ગતિ યંત્ર-તંત્ર-સર્વત્ર અપ્રતિહત હોવાથી એની સામે સીધો મોરચો માંડીએ, તો સફળ ન થવાય, પણ આ રીતે શુભ ગતિના સર્જન દ્વારા મૃત્યુના વિસર્જનનો વ્યૂહ ગોઠવવામાં આવે, તો એમાં ચોક્કસ સફ્ળતા મળીને જ રહે, ધર્મ આ રીતે જ મૃત્યુ પર વિજયનો વાવટો ફરકાવી શકવાની સિદ્ધિ હાંસલ કરી જાણે છે. આ રીતે અશુભના અવરોધક તરીકેનું વિશેષણ આ ધર્મને બરાબર લાગુ પડી શકે છે.
ધર્મ મૃત્યુનો અનેક રીતે પ્રતિકારક બને છે. સૌપ્રથમ તો ધર્મ આપણને જીવન શું છે અને મૃત્યુ શું છે, એ સમજાવે છે. મૃત્યુથી આપણે પરિચિત નથી, માટે જ મૃત્યુથી આપણે ડરીએ છે. મૃત્યુને આપણે જો બરાબર પિછાણી લઈએ, તો પછી મૃત્યુ મહોત્સવ સમું ભાસે. જન્મ બાદ આપણે સતત મૃત્યુ પામતા જ રહેતા હોઈએ છીએ. જીવન દરમિયાન આપણી ગતિ સતત મૃત્યુ ભણી ચાલુ જ હોય છે. દા. ત. માણસ અમદાવાદથી મુંબઈ જવા માટેની રેલ્વે સફર શરૂ કરે, ત્યારે વચ્ચે વચ્ચે આવતા સ્ટેશન અને એ જ વાતની સ્મૃતિ કરાવતા રહેતા હોય છે કે, હવે મુંબઈ નજીક ને નજીક આવી રહ્યું છે. એથી મુંબઈ આવતાં એ પ્રસન્નતાપૂર્વક તરત જ નીચે ઉતરી
જાય છે.
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૦
આવી ગયું ! મુંબઈ જેમ એકાએક જ નથી આવી જતું, સ્ટેશને સ્ટેશને જેમ મુંબઈ નજીક આવતું હોય છે, એમ મૃત્યુ પણ એકાએક આવી જતું નથી. જેમ જેમ જીવનમાં આપણે આગળ વધીએ, એમ મૃત્યુ નજીક આવે છે. આ સંદર્ભમાં આપણે પ્રતિદિન થોડું થોડું મૃત્યુ પામતા હોઈએ છીએ, આનો ખ્યાલ આવી જાય તો અંતિમ સ્ટેશન પર મૃત્યુનું સ્પષ્ટ દર્શન થતાં આપણે ભયભીત ન બની ઉઠીએ. આમ જીવન-મૃત્યુની સાચી સમજણ આપણને ધર્મ દ્વારા મળતી હોય છે. આપણે આ સમજણ બરાબર પાકી કરી લઈએ, તો પછી મૃત્યુનો ડર જ ન રહે. ધર્મ આ રીતે મૃત્યુનો ડર દૂર કરી નાંખવા દ્વારા મૃત્યુનો પ્રતિકારક બનતો હોય છે. ધર્મ આગળ વધીને એમ પણ સમજાવે છે કે, કાયા પર જેમ કપડાંનું પહેરણ છે, એમ આત્મા પર દેહનું પહેરશ છે. નવા કપડાં પહેરતાં જેમ આનંદ અનુભવાતો હોય છે, એમ જૂનો દેહ તને નવો દેશ ધારણ કરવાની પળે તો મોઢા પર વધુ પ્રસળતો છલકાઈ ઉઠવી જોઈએ,
આપણું જીવન પણ એક આવી જ યાત્રા છે, જે જન્મથી મૃત્યુ સુધીની લંબાઈ ધરાવે છે. જીવનની ગાડી શૈશવ, યુવાની, મઢાવસ્થા વટાવીને જેમ જેમ આગળ વધે છે, એમ મૃત્યુ નજીક આવતું જાય છે. આપણું આ જન્મ પૂરતું છેલ્લું સ્ટેશન ‘મૃત્યુ’ નામનું છે. એનો બરાબર ખ્યાલ આવી જાય, તો આ છેલ્લા સ્ટેશન પર ઉતરી જતા આપણે શોક-સંતપ્ત ન બનતા પ્રસન્ન બની ઉઠીએ કે, હાશ સ્ટેશન
આપણે જેને જીવન ગણીએ છીએ, એ જીવનને યમરાજની નિદ્રાના સમય તરીકે સમજાવીને ધર્મ કહે છે કે, યમરાજ હમણાં જ ઉઠો અને ભૂખ શમાવવા માનવનો કોળિયો કરી જશે. પછી એનાથી ફરવાનો શો અર્થ ? માનવ જો કાળનો કોળિયો બની જ જવાનો હોય, તો જીવન કાળ દરમિયાન માનવે એવી માનસિક નીડરતા કેળવી લેવી જોઈએ કે, મૃત્યુને મહોત્સવ તરીકે આવકારી શકાય.
જ
એક માત્ર ધર્મ પાસે જ એવી શક્તિ છે કે, જે આપણને મૃત્યુથી માહિતગાર બનાવીને સહર્ષ-સધર્મ મૃત્યુને વરવાની સમાધિ-કળાનું પ્રદાન કરે અને આ રીતની શુભ-ગતિના દાનનો જ એ પ્રભાવ છે કે, એથી મૃત્યુનું જ મૃત્યુ થઈ જવા પામે. આમ, ધર્મ એક મૃત્યુંજયી મહારથી છે.
સારી રીતે જીવવું, એનો અર્થ એટલો જ થાય કે, સારી રીતે મરવા માટે સજ્જ રહેવું. અને સમાધિપૂર્વક મરવું, એનો ગર્ભિતાર્થ એટલો જ થાય કે, વહેલા-મોડા મૃત્યુને મારીને મૃત્યુનો પ્રતિકાર કરીને જ મરવું! ધર્મ આ સંદર્ભમાં જ મૃત્યુ-પ્રતિકારક ગણાય છે.
આજના વૈદ્ય-ડૉક્ટરો ભલે મોતની સામે મોરચો માંડવાની વાર્તા કરતા હોય, પણ મૃત્યુના મૂળિયાને સમૂળગા ઉખેડીને ફેંકી દેવા તો એક માત્ર ધર્મ જ સમર્થ છે. કારણ કે એ મૃત્યુને ધક્કો મારીને બાજુ પર જ હડસેલી દેતું નથી, પણ એ મૃત્યુનું જ મૃત્યુ એ નીપજાવીને એવો સમૂળગો મૃત્યુનાશ નોતરે છે કે, કાલ અનાદિથી પનારે પડેલું મૃત્યુ પછી એ ‘મૃત્યુંજયી’ની પાસે ફરકવાની હિંમત પણ કરી શકતું નથી.
જિતેન્દ્ર જ્વેલર્સ, ૧૦૦, ભંડારી સ્ટ્રીટ, ગોળદેવળ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૪
વસુંધરા પરનાં સુંદરતમ લીલાં વૃક્ષોની છાયા કરતાં પણ અધિક શીતળતા વિવેક નીચે રહે છે.
