________________
૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ એપ્રિલ, ૨૦૦૯ કવિત-સૂત્રો જાણવા મળ્યાં...જેમ કે –
ઈજ્જત-આબરૂ ભરમની ‘આંખમેં અંજન, દાંત મેં મંજન
ને દાલરોટી કરમની.' નિત કર, નિત કર, નિત કર' અને
કરમની'માં બે અર્થો અભિપ્રેત છે. “કરમ' એટલે Fate નાકમેં અંગુલિ, કાનમેં લકડી
નશીબ...નશીબમાં હોય તો દાળ રોટી નશીબ થાય ને કરમનો બીજો મત કર, મત કર, મત કર'.
અર્થ-કર્મ-પુરુષાર્થ...પુરુષાર્થ કરીએ તો દાળરોટી પામીએ. શું કરવું, શું ન કરવું...એ વિધિ-નિષેધમાં આરોગ્યનો મુદ્દો એક જમાનામાં સુરત શહેરમાં નવરાત્રિના નવ દિવસ સુધી ગર્ભિત છે. સાધારણ રીતે દાળ, ભાત, ખીચડી, રોટલી આપણો પળાતો ‘ઘોઘારાણા’નો પ્રસંગમાં છોકરાઓ મશ્કરીમાં આ પ્રકારનું આહાર છે; તો એ આહારની ગુણવત્તા પણ આવાં કવિત-સુત્રોમાં જોડકણું લલકારતાઃઅંકિત થયેલી જાણવા મળે છે. દા. ત. :
‘ઘોઘારાણા, વાલવટાણા, ખીચડી કહે મેરા હલકા ખાના,
પાછલી રાતે, થાય અઘાણા.' મેરે ભરોસે કહી ન જાના'.
આમ તો જોડકણામાં કેવળ મશ્કરીનો જ ભાવ છે પણ સાથે રોટી કહે મેં આવું, જાવું;
સાથે વાલવટાણાની ખાસિયત-વાયડાપણું ને એનું રેચકતત્ત્વ પણ દાળભાત કહેઃ મંઝિલ પહોંચાડે.'
એમાં ગૂંથાઈ ગયાં છે. આપણા મોટા ભાગના ધાર્મિક તહેવારો આ બધા આહારમાં રહેલી પાચન-પોષક-શક્તિનો ખ્યાલ સાથે સંલગ્ન ખાણીપીણીનો ઝીણવટથી વિચાર કરીશું તો તેમાં આપ્યો છે. આહારશાસ્ત્રની સાથે લોકકવિએ વ્યવહા૨ શાસ્ત્ર ને મૂળે તો વૈજ્ઞાનિક દષ્ટિ રહેલી જણાશે જેનું રૂપાંતર આવા ગામઠી સમાજ શાસ્ત્રને પણ આ રીતે સાંકળી લીધું છેઃ
પ્રયોગોમાં જોવા મળે છે. ‘અમલદારી ગરમની,
૨૨/૨, અરુણોદય સોસાયટી, અલકાપુરી, વડોદરા-૩૯૦૦૦૭. વહુ-બેટી નરમની,
ફોન : ૬૬૨૧૦૨૪ ચંદ્રાઉલા : કાવ્ય પરિચય
ડૉ. કવિન શાહ જૈન સાહિત્યમાં વિવિધ પ્રકારના કાવ્યો સર્જાયાં છે તેમાં અલ્પ રચના શૈલી પ્રમાણે દેવ-ગુરુની સ્તુતિથી થયો છે. પરિચિત કાવ્ય પ્રકાર ચંદ્રાઉલા વિશેની માહિતી આ લેખમાં પ્રગટ સકલ સુદિ નઈ સદા રે, પાસ જિર્ણસર દેવો, કરવામાં આવી છે.
માનવ ભવ પામી કરી રે, અહર્નિશ કરજે સેવો. પદ્ય રચનામાં છંદ પ્રયોગની સાથે દેશીઓનો મોટા પ્રમાણમાં કવિએ જીવાત્માના ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ રૂપ આત્મવૃતાંતનું પ્રયોગ થયો છે. દેશીઓની સંખ્યા ૨૩૨૮ છે તેની માહિતી જૈન નિવેદન કર્યું છે. આ નિરૂપણકર્યું છે. આ નિરૂપણ દ્વારા આત્માની ગૂર્જર કવિઓ ભાગ ૮માંથી પ્રાપ્ત થાય છે.
કરૂણ સ્થિતિનો પરિચય થાય છે. નમૂના રૂપે ભવ ભ્રમણનો પરિચય દેશી, ઢાળ, વલણ, ચાલ વગેરે પર્યાયવાચી શબ્દો કાવ્ય ગાવાની કરાવતી પંક્તિઓ નીચે મુજબ છે. શૈલીનો સંદર્ભ દર્શાવે છે. દેશીઓની વૈવિધ્યપૂર્ણ સૂચિમાં વૃષભ તણો ભવ દોહિ લો રે, ભારવહે નિશીદીસો. ચંદ્રાઉલા-વલા' એ એક પ્રકારની દેશી છે જેનો નં. ૫૪૭૧ છે. હરિણ સમા બાણે કરી રે, હરખતા પાડે ચીસો. આ દેશીનો પ્રયોગ કરનાર કવિઓમાં કવિ સમયસુંદર સં. ૧૬૭૩, હણતાં છાગ કરે અલિ ચીસ, તેહના દુઃખ લઈ કવિ જયરંગ-સં. ૧૭૦૦, કવિ જ્ઞાન કુશળ–સં. ૧૭૦૭, કવિ જગદાસ ભાર તલે, દાઝલાં વૃષભ પ્રમુખ અતિ દુઃખ સહતા. જયવંત સૂરિ સં. ૧૬૪૩. આ દેશીનો પ્રયોગ કરીને રચાયેલી
જીરેજી. II૧૭ ચાર કૃતિઓ પ્રાપ્ત થાય છે. ૧. કવિ ઋષભદાસના સમયના કવિ નગર વાસ પાગુ અરિ દુઃખ તણો ભંડારો, લીંબોની કૃતિ પાર્શ્વનાથ નામના સંવેગ રસ ચંદ્રાઉલા ૨. કવિ કાદવ દુર્ગધ પૂરિયો રે, સાત) નરગ મઝારો. જયંતસૂરિ કૃત સીમંધરના ચંદ્રાઉલા (૧૭મી સદી). ઉપરોક્ત બે સાતઈ નરગ મઝારઈ, બંધતા આઉખમ કૃતિઓ અપ્રગટ છે. ત્રીજી કૃતિ અજ્ઞાત કવિની શ્રી પાર્શ્વનાથજીના સાગરોપમ ચઢતા મોભો, દેહ વાંછતો તે મરણ પામે. ચંદ્રાવલા સંવત ૧૯૩૯માં પ્રગટ થયેલ છે. ચોથી કૃતિ કવિ જ્ઞાન ઉભો રાખી દુઃખે દામી. જીરેજી. ||૧૦|| સાગરની નેમિચંદ્રાવલા છે. ચંદ્રાઉલા દેશીમાં રચાયેલી કૃતિઓનો નારકીના જીવો દુઃખ-વેદના ભોગવે છે ત્યારે પરમાધામી દેવ પરિચય નીચે પ્રમાણે છે.
પૂર્વે કરેલાં પાપની સ્મૃતિ તાજી કરાવતાં કહે છે કે, ૧. પાર્થ નામના સંવેગરસ ચંદ્રાઉલાની રચના કવિ લીંબોએ દેવ કહે સાંભલો, અહરીએ કાં તુ મદમાતો હાંડલો રે, કરી છે. આ કૃતિમાં ૪૯ કડી છે. તેનો આરંભ પરંપરાગત કાવ્ય કરતો પાપ અનેકો, પાપ અનેકો પદાતું લોક પ્રતઈ
