________________
૨૦.
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ એપ્રિલ, ૨૦૦૯ સાત ખંડ છે અને એના બીજા ત્રણ ખંડ ઊંડે જમીનમાં છે. વળી એ પછી તો એ જ ઘટમાળ ચાલુ થઈ જતી. ખંડોમાં પણ સોનાની હિંડોળાખાટ અને પાતાળકૂવો છે. ભોંયરાની સ્ત્રીની આવી અવદશા જોઈને ભીખાના મન પર ગામડાં પ્રત્યેનો બહાર બેસીને ગોઠિયાઓ વિચારતા કે આ ભોંયરામાં તો કેટલું તિરસ્કાર જાગ્યો. એને થયું કે ગામડાની સ્ત્રીઓને કેટકેટલું સહેવું બધું હશે? બાળકનું મન ઘણી કલ્પના કરતું. એક-બે વખત પડ્યું છે! પણ ત્યારે એને કોઈએ કહ્યું કે સ્ત્રી ગામડાની હોય કે મીણબત્તી સળગાવીને ભીખા અને એના ભાઈબંધોએ એમાં દાખલ શહેરની હોય, બધી સ્ત્રીઓની દશા સરખી હોય છે. ગામડાની થવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ જેવા થોડાંક ડગ ભર્યા કે કાનકડિયાઓએ સ્ત્રી કૂવે પડે છે તો શહેરની સ્ત્રી ‘પ્રાયમસના અકસ્માતે રાંધતાં (એક જાતના ચામાચીડિયાઓએ) એકસામટી એવી ચિચિયારીઓ કરી કે દાઝી જતાં ગુજરી ગયાના બનાવ બનતા હોય છે. માત્ર રીતમાં બધા ભાગીને બહાર નીકળી ગયા.
ભેદ છે, આપઘાતના કારણ સમાન છે. કોઈએ કહ્યું, “અરે, આ કાનકડિયા તો ભોંયરાના ચોકીદાર છે. ભીખો અને તેના ભાઈબંધોને ખબર પડે કે આજે ગામના રાજા આગળ વધશો તો નાક-કાન કરડી ખાશે.'
રસ્તા પરથી પસાર થવાના છે ત્યારે એમને માટે એ આશ્ચર્યની આ સાંભળ્યા પછી બાળક ભીખો અને એના ભાઈબંધો ભોંયરા ઘટના બની રહેતી. ભીખાએ સાંભળ્યું હતું કે ગામના રાજા એ આગળ એકઠા થતા. ભોંયરાના ભેદ વિશે કેટલીય અવનવી, વિચિત્ર પાટણના જયશિખરી અને વનરાજ ચાવડાના સીધા વંશજ હતા કલ્પનાઓ કરતા, પરંતુ એમાં પગ મૂકવાની કોઈ હિંમત કરતા આથી ભીખો રાજાને જોઈને એમનામાં જયશિખરીનાં પરાક્રમની નહીં. જોકે થોડાં વર્ષો પછી કોઈએ બાળક ભીખાને કહ્યું, “આ તો કલ્પના કરતો. તેઓ જાણે જયશિખરીનો અવતાર હોય તેમ એમને છપ્પનિયા દુકાળના કામે આવેલા મજૂરોએ માટી ખોદતાં આ રીતનું જોઈને ભક્તિભાવપૂર્વક મસ્તક નમાવતો હતો. રાજા બે ઘોડાની ઘર બનાવ્યું હતું. આને કારણે ઉનાળામાં એમાં થોડી ઠંડક રહેતી.' બગીમાં બેસીને બહાર ફરવા નીકળતા હતા. સુંદર મુગટ, જોકે આવા ખુલાસાઓ બાળક ભીખાની કલ્પનાસૃષ્ટિને બહુ પસંદ કિનખાબના કેડિયા, કમર પર સોનાની તલવાર, ગળામાં પડ્યા નહોતા.
મોતી-માણેકની માળા, કાનમાં હીરાની કડીઓ, પગે સોનાનો ગામના પ્રત્યેક કૂવાઓ સાથે કેટલીય કથાઓ વીંટળાયેલી હોય તોડો, હાથમાં સોનાની પોંચીઓ, સુંદર વાંકડિયાળી મૂછો અને છે. દરેક કૂવાની ઓળખનું પોતીકું નામ હતું. ગામમાં આવો એક રાજતેજથી ચમકતું પ્રભાવશાળી મુખ-આ બધું નિશાળિયા ભીખાને દેખતો કૂવો હતો. એમ કહેવાતું કે એક વાર જીવાભાથી નામના આશ્ચર્યમાં ડુબાડી દેતું હતું. રજપૂતનો આંધળો બળદ આ કૂવામાં પડી ગયો હતો. એ પછી ભીખાની નિશાળમાં રાજકુમારી ભણતી હતી. અત્યંત રૂપવાન મહામહેનતે એને બહાર કાઢવામાં આવ્યો અને એ દેખતો થઈ આ રાજકુમારી શીંગડાવાળા ઘેટાની ગાડીમાં બેસીને રોજ આવે ગયો! એ દિવસથી આ કૂવો ગામમાં દેખતા કૂવા' તરીકે જાણીતો હતો. અને નિશાળમાં અલાયદી જગાએ બેસીને ભણે. નિશાળિયા ભીખાને
વરસોડાનો બીજો કિયાડીનો કૂવો હતો. એનું પાણી લાવવું એ માટે તો આ બધી દેવમૂર્તિઓ હતી અને દૂર રહ્યું રહ્યું એનું દર્શનભારે મહેનતનું કામ હતું. પાણી ભરનારીને અડધો માઈલ ચાલવું પૂજન કરતો હતો. પડે અને પછી માથે બેડું લઈને ઊંચો ચડાવ ચડવો પડે. વળી આવું એક દિવસ રાજા ખુદ દોડાદોડ કરતા નજરે પડ્યા. ગામને પાદર એક બેડું ન હોય, પણ બબ્બે બેડાં માથા પર હોય અને આવી રીતે આંબલીઓમાં મોટા મોટા તંબૂ ખોડાવા લાગ્યા. લશ્કરના ઘોડાઓ ચાર-પાંચ વખત બેડાં સારી લાવવાના હોય. કિયાડીના કૂવાના હમચી ખૂંદતા આવી પહોંચ્યા. આખું ગામ જાણે ગાઢ નિદ્રામાંથી નરવાં પાણી ઉપરાંત એનું મહત્ત્વ બીજી બાબત માટે હતું. એના એકાએક સફાળું જાગતું હોય તેમ ધમધમી રહ્યું. નિશાળના માસ્તરો જળે કેટલીય ગામડાંની નારીઓના આંસુ સમાવ્યાં હતાં. પંદર દિવસે બાળકોને સંવાદ ગોખાવવા લાગ્યા. ગામમાં, ઘરમાં અને નિશાળમાં કે મહિને એકાદ સ્ત્રી એમાં પડીને આત્મહત્યા કરતી હતી. આવું બધું સાફસૂફી થવા લાગી. નિશાળિયો ભીખો વિચારે કે ખુદ રાજા બને ત્યારે કૂવાની આસપાસ આખું ગામ એકઠું થતું હતું. મરનારી આટલી બધી દોડધામ કરે છે, તો આવનારી વ્યક્તિ કોણ હશે?
સ્ત્રી વિશે કંઈ કંઈ બોલાતું હતું. એના કુટુંબ વિશે કેટલીય વાતો એવું તે કોણ આવે છે કે આખું ગામ એના સ્વાગત માટે થનગને થતી. એના આખા વંશને ઉકેલવામાં આવતો. કેટલાય આધારો છે! ભીખાને તો હતું કે રાજાનો તે કંઈ રાજા ન હોય, પણ હવે અને કેટલીય અટકળો એક કાનેથી બીજે કાને પસાર થતી. સ્ત્રી એને લાગવા માંડ્યું કે જરૂર રાજાનો પણ કોઈ રાજા છે. પુત્રવિહોણી હોય કે સાસરિયાનો ત્રાસ હોય તો તે બાબતો ઓછી ચાર-છ ભાઈબંધોને લઈને ભીખો આંબલીઓની આસપાસ ચર્ચાતી, પરંતુ એ સિવાયનું કોઈ કારણ હોય તો આખા ગામમાં ફર્યા કરતો હતો. એવામાં વળી એક અણધારી ઘટના બની. દિવસો સુધી એની વાતો લોકકંઠે ચાલતી. આવો બનાવ બન્યા વરસોડામાં મહાજનનું એવું જોર કે ખુદ રાજા પણ જીવહત્યા કરી પછી કિયાડીનું પાણી બે-ચાર દિવસ કોઈ પીતું નહીં, પરંતુ એ શકે નહીં. આવે સમયે એક દિવસ બે-ત્રણ સવારો નજીકના ગામમાં
