________________
૨ ૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬ એપ્રિલ, ૨૦૦૯
શ્રી જૈન મહાવીર ગીતા ઃ એક દર્શન-૬
pપ. પૂ. આચાર્યશ્રી વાત્સલ્યદીપ ષષ્ઠમ અધ્યાયઃ સંસ્કાર ચોગ
બનાવવા માટે પુરૂષાર્થ આમ કરાય : શ્રી જૈન મહાવીર ગીતા'માં છઠ્ઠો અધ્યાય “સંસ્કાર યોગ' છે. ૧. પ્રતિદિન દેવ ગુરુ વન્દનાદિ કાર્ય કરવું. સંસ્કાર યોગની શ્લોક સંખ્યા ૫૪ છે.
૨. આવશ્યક લૌકિક કાર્યોનો વિવેક કરવો. જીવનની સૌથી મોંઘી મૂડી સંસ્કાર છે. જગતના તમામ ધર્મો, ૩. ગુરુએ જે પ્રમાણે આજ્ઞા ફરમાવી હોય તે પ્રમાણે વર્તવું અને તમામ દેશો, તમામ મનુષ્યો સંસ્કારની મહત્તા જાણે જ છે. સંસ્કાર ભવિષ્યમાં જે ફરમાવે એવા ભવિષ્ય માટે વર્તમાનમાં ફરમાવે વિનાના જીવનની કશી જ કિંમત નથી તે સૌ જાણે છે. બાળકના તે પ્રમાણે વર્તવું. જન્મથી મૃત્યુ પર્યત સંસ્કારનો સંબંધ જોડાયેલો રહે છે. જીવનની ૪. પ્રત્યેક મનુષ્યની સાથે સભ્યતાથી વર્તવું. ધરતી પરથી ઉન્નતિના શિખર પર પહોંચવા માટે માનવી પાસે ૫. કોઈ પણ સમયે ક્રોધ ન થાય અને સર્વ કાર્યો કરવામાં આવે સંસ્કારનો પુલ-bridge જોઈએ.
તેનો અભ્યાસ સેવવો. સંસ્કારનું આટલું બધું મહત્ત્વ છે? એક પ્રસંગ ક્યાંક વાંચેલો ૬. રીસ/ ક્રોધ ટાળવા માટે ગુરુનું સ્મરણ કર્યા કરવું. કે એક દંપતીને કોઈ સંતાન નહોતું. એમણે ભગવાન શિવજીની ૭. કોઈપણ મનુષ્યને હૃદયની વાતો પૂર્ણ પરિચયથી અનુભવ ઉપાસના કરી. શિવજીએ પ્રસન્ન થઇને પૂછ્યું કે શું જોઇએ છે?” કર્યા વિના કહેવી નહિ. દંપતીએ સંતાન માટે પ્રાર્થના કરી. થોડીકવાર પછી શિવજી બોલ્યા ૮. ગમે તેવા સમયમાં મગજની સમતોલતા જાળવવી અને કે “તને પુત્ર તો થશે પણ તેનામાં દુનિયાના બધા જ અવળા સંસ્કાર સુખ-દુઃખના વખતમાં હર્ષ શોક વિના આત્માનન્દના હશે તો ચાલશે?' દંપતીએ મૂંઝવણ તો અનુભવી પણ પછી ઉપયોગી થવું. વિચારીને કહ્યું કે, “પુત્ર તો જોઈએ જ છે માટે અમને આપો. એનામાં ૯. ગૃહકલેશ-કુસંપ વગેરે જેમ ન પ્રકટે તેમ વર્તવું. કુસંસ્કાર હશે તો તમે જેમ કહો તેમ પણ તેનામાં “વિવેક' નામનો ૧૦. ગમે તેવા પ્રસંગે હિંમત ધારણ કરવી અને ગભરાઈ જવું નહિ. સંસ્કાર જરૂર મૂકજો, જેથી કોઈપણ ખોટું કામ કરતા તે ડરશે અને ૧૧. મનમાં સર્વ સમજવું પણ મુખથી કોઈને ખાસ કારણ વિના પછી તે ખોટું કામ નહિ કરે.’ કથા તો ઘણી લાંબી છે પણ દંપતીએ ખોટો કહેવો નહિ. વિવેક નામના એક જ સંસ્કારથી તે વ્યક્તિની જિંદગી ઉત્તમ બનાવી ૧૨. પ્રત્યેક મનુષ્યના હૃદયના આશય સમજવા અને સમાગમમાં દીધી હતી તેમ કહેવાય છે. સંસ્કારનું આવું મહત્ત્વ છે. માતા-પિતા આવનાર કોઈ મનુષ્યથી છેતરાવું નહિ. કે વિદ્યાગુરૂ ધર્મગુરુઓ પોતાની પાસે આશીર્વાદ માંગતા ૧૩. કાર્ય કરતાં પહેલાં મુખથી વાચાળપણું બતાવવું નહિ. બાળકને ‘સંસ્કારી બનજે' તેવા આશીર્વાદ આપે છે. વિદ્યાના સંસ્કાર, ૧૪. જેમ બને તેમ ખાસ ઉપયોગી કારણ વિના નકામું ખર્ચ કરવું લગ્નના સંસ્કાર, ધર્મના સંસ્કાર વગેરે અનેકવિધ સંસ્કાર-પ્રકારથી નહિ. જીવન સજ્જ કરવાનું હોય છે. નમ્રતા, સરળતા, ઉદારતા, ક્ષમા, ૧૫. મુખ વગેરેની એવી ચેષ્ટા રાખવી કે જેથી કોઈપણ સુજ્ઞ મનુષ્ય વિનય, વિવેક-આ સંસ્કારરત્નો આપણને વિધ-વિધ સ્વરૂપે ધન્ય પોતાનું દિલ જાણી શકે નહિ. (ખાસ પ્રસંગે) બનાવે છે.
૧૬. જેમ બને તેમ પ્રમાણિક વર્તનની છાપ અન્ય મનુષ્યો પર પડે સગુણ એ જીવનની આધ્યાત્મિક સંપત્તિ Spiritual Property એ રીતે વર્તવા અભ્યાસ વધારવો. છે, એ હંમેશાં સ્મરણમાં રાખવું જોઈએ. કાર્લ માર્ક્સની આ વાત ૧૭. મન, વચન, કાયાની શક્તિઓ ખીલે અને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન ગાંઠે બાંધવા જેવી છેઃ Our goal should be much not to have ખીલે એવી રીતે વર્તવું. much. આપણું પોતાનું જીવનલક્ષ્ય પોતાના ભીતરને અંદરથી ૧૮. દરેક કાર્યમાં અપ્રમત્ત સાવધાન રહેવું, અને કોઈપણ કાર્ય સમૃદ્ધ કરવાનું હોવું જોઈએ; બહારની સમૃદ્ધિના ઢગ ખડકવાનું કરવું તેમાં આત્મશક્તિનો પ્રથમથી નિર્ણય કરવો. નહિ. જીવનની મહાનતા સત્યનિષ્ઠામાં છે, આત્મસન્માનમાં છે. ૧૯. કોઈના ભરમાવ્યાથી કુટુંબ કલેશ-ગૃહકલેશ વગેરે ન થાય
યોગનિષ્ઠ જૈનાચાર્ય શ્રીમદ્ બુદ્ધિસાગરસૂરીશ્વરજીની એક અપ્રકટ એવો ઉપયોગ સદા રાખ્યા કરવો. ડાયરીનું પાનું અહીં ઉતારવાનું મન થાય છે. સર્વકાલીન સમાજમાં ૨૦. સર્વત્ર પોતાના સહાયકો વધારવા અને સર્વ હિતે સૌને સદાય ઉપયોગી એવા ૨૭ નિયમોથી તેમણે પોતાના જીવનને મનુષ્યોના ભલામાં ભાગ લેવો. સમૃદ્ધ કરેલું. આ માત્ર નિયમો છે કે જીવનના અલંકાર સમાન ૨૧. દરરોજની પોતાની સ્થિતિ તપાસ્યા કરવી અને પોતાના સંબંધી સુવર્ણના અલંકાર છે તે વિચારજો, તો સમજાશે કે જીવનને મહાન સર્વ મનુષ્યોની બાહ્ય તથા આંતરિક સ્થિતિ તપાસ્યા કરવી.
