Limbdi Gyanbhandarnu Avalokan

Author(s): Punyavijay
Publisher: Punyavijayji

Page 6

૨૨]
જ્ઞાનાંજલિ
પુરાતન કીમતી પુસ્તકાને ઉધેઈથી ખવાઈ જવાને કારણે, જીર્ણ થવાને લીધે, પાણીથી ભીંજાઈ તે ચોંટી જવાને અથવા બગડી જવાને કારણે, ઉંદર આદિએ કરડી ખાધેલ હાવાને લીધે, ઊથલપાથલના સમયમાં એકબીજા’પુસ્તકોનાં પાનાંએ ખીચડારૂપ થઈ અવ્યવસ્થિત થવાને કારણે અગર તેવા અન્ય કોઈ પણ કારણે વહેતી નદીઓમાં, દરિયામાં અથવા જૂના કૂવાઓમાં પધરાવીને નાશ કર્યાની ઘણા ઘેાડાએને ખભર હશે. આ પ્રમાણે ફેંકી દેવાયેલ સંગ્રહમાં સેંકડા અલભ્ય—દુર્લભ્ય મહત્ત્વના ગ્રંથા કાળના મુખમાં જઈ પડયા છે. આવા જ ફેંકી દેવાને તૈયાર કરાયેલ અનેક સ્થળના કચરારૂપ મનાતાં પાનાંએના સ ંગ્રહમાંથી વિજ્ઞ મુનિવગે કેટલાયે અશ્રુતપૂર્વ તેમ જ લભ્ય પણ મહત્ત્વના સેંકડા ગ્રંથો શોધી કાઢવા છે અને હજુ પણ શેાધી કાઢે છે.
આ ઠેકાણે આ વાત લખવાના હેતુ એટલે જ છે કે જેએ આ વાત વાંચે તેની નજરે કયારેય પણ તેવા અવ્યવસ્થિત પ્રાચીન પાનાંએને સંગ્રહ જોવામાં આવે તે તેઓ તેને કોઈ પણ વિઘ્ન મુનિ અગર ગૃહસ્થ પાસે લઈ જાય અને તેમ કરી નષ્ટ થતા કીમતી ગ્રંથૈને જીવિત રાખવાના પુણ્ય અથવા યશના ભાગી થાય.
અત્યારે આપણા જમાનામાં જૈન મુનિવ તથા જૈન સંધના સ્વત્વ નીચે વર્તમાન જે મહાન જ્ઞાનભંડારા છે, તે બધાય ઉપરાક્ત જ્ઞાનભ’ડારાના અવશેષોથી જ બનેલા છે. અને એ જ્ઞાનભંડારેાની પુરાતત્ત્વજ્ઞાની ષ્ટિમાં જે દર્શનીયતા કે બહુમૂલ્યતા છે, તે પણ એ અવશેષોને જ આભારી છે, એમ કહેવામાં જરા પણ અતિશયાક્તિ નથી. આ અવશેષોને આપણે અનેક વિભાગમાં વહેંચી શકીએ; જેમ કે સમર્થ જ્ઞાત કે અજ્ઞાત આચાયૅકૃત અલભ્ય દુર્લબ્ધ ગ્રંથેા તથા તેમના જ સુધારેલ સૂત્ર, ભાષ્ય, ચૂણી, ટીકા આદિ ગ્રંથા; માન્ય ટીકા, ચરિત્ર, પ્રકરણ આદિ ગ્રંથાની તેના કર્તાને હાથે લખાયેલ પ્રતે અથવા તેના પ્રથમાદર્શો અર્થાત ગ્રંથ રચાયા પછી વિશ્વસ્ત વિદ્વાન વ્યક્તિએ લખેલ પહેલી નકલ; માન્ય આચાર્યાદિ મહાપુરુષના હસ્તાક્ષરા; પાચીન માન્ય ગ્રંથાના પુરાતન આદર્શા–નકલા; માન્ય રાજા, મંત્રી ગૃહસ્થ આદિએ લખાવેલ પ્રતિએ; સચિત્ર પુસ્તકો; કેવળ ચિત્રો; સ્વર્ણાક્ષરી–રૂ પ્યાક્ષરી પુસ્તકા ઇત્યાદિ. સાધારણ ખ્યાલમાં આવવા માટે જ આ વિભાગની કલ્પના છે.
જ્ઞાનભ’ડારાનું રક્ષણ
આ સ્થાને રક્ષણના એ વિભાગ પાડીશું: એક તે રાજદ્વારી આદિ કારણાને અંગે થતી ઊથલપાથલના જમાનામાં આવેશમાં આવી વિપક્ષી કે વિધી પ્રજા દ્વારા નાશ કરાતા જ્ઞાનભડારેાનું રક્ષણ; અને ખીજો શરદી આદિથી નાશ થતા જ્ઞાનભંડારાનું રક્ષણુ.
પ્રથમ વિભાગમાં મહારાજા અજયપાળની મહારાજા કુમારપાળદેવ પ્રત્યેની દ્વેષવૃત્તિ તથા મેાગલાની તેમના હુમલા સમયની સ્વધર્માંધતા જેવા પ્રસંગે। સમાય છે. આવા પ્રસંગેામાં વિપક્ષીઓ કે વિધર્મીઓ સામા થાય ત્યારે તેમના સામે થઈ જ્ઞાનભંડારેાને સ્થાનાંતર કરવા માટે અથવા બચાવવા માટે દૂરદર્શિતા તેમ જ પરાક્રમ જ કામ આવે છે. અજયપાળે કુમારપાળ પ્રત્યેના વૈરને કારણે તેમનાં કરેલ કાર્યાંને નાશ કરવા માંડયા, ત્યારે મંત્રી વાગ્ભટે અજયપાળ સામે થઈ જૈન સંધને ત્યાં વિદ્યમાન પુસ્તકભંડાર આદિ ખસેડવા માટે ત્વરા કરાવી. જૈન સંઘે પણ સમયસૂચકતા વાપરી ત્યાં વિદ્યમાન જ્ઞાનભંડાર આદિને ગુપ્ત સ્થાનમાં રવાના કરી દીધા, અને મહામાત્ય વાગ્ભટ તથા તેના નિમકહલાલ સુભટા પેાતાના દેહનું બલિદાન આપી યમરાજના અતિથિ બન્યા. જૈન સંધે આ ભંડારા તે સમયે ક્યાં સંતાડવાં ? પાછળથી તેની કોઈ એ સંભાળ લીધી કે નહિ ?—આદિ કશું જ કોઈ જાણતું