Limbdi Gyanbhandarnu Avalokan

Author(s): Punyavijay
Publisher: Punyavijayji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/230219/1

Page #1

લીંબડી જ્ઞાનભંડારનું અવલોકન*
પ્રસ્તુત પુરાતન હસ્તલિખિત જૈન જ્ઞાનભંડારનું અવલોકન લખવા પહેલાં તેવા પ્રાચીન જ્ઞાનભંડારાની સ્થાપના અને તેના રક્ષણને લગતે કેટલેક પરિચય આપવો એ અસ્થાને ન જ ગણાય.
જ્ઞાનભંડારોની સ્થાપના પુરાતન હસ્તલિખિત તાડપત્રીય, 1કપડાનાં તેમ જ કાગળનાં પુસ્તકોના અંતમાં દષ્ટિગોચર થતા અનેક નાના-મોટા ઉલેખો તથા આચાર્ય ઉદયપ્રભકૃત ધર્માભ્યદય (વરતુપાલચરિત્ર), પ્રભાવકચરિત્ર, જિનહર્ષકૃત વસ્તુપાલચરિત્ર, કુમારપાલપ્રબંધ, સુકૃતસાગર મહાકાવ્ય, ઉપદેશતરંગિણ આદિ ઐતિહાસિક ચરિત્રગ્રંથો, કુમારપાલરાસ, વસ્તુપાલ-તેજપાલરાસ આદિ ઐતિહાસિક રાસાઓ તેમ જ છૂટક જૂનાં પાનાંઓમાં મળતી વિવિધ નોંધાને આધારે સ્પષ્ટ રીતે જાણી શકાય છે કે દરેક ગચ્છના સમર્થ જ્ઞાનપ્રિય આચાર્યાદિ મુનિવર્ગના ઉપદેશથી કે પોતાના
* સદ્દગત પૂ. મુનિ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજે સંપાદિત કરેલ “લીંબડીના જૈન જ્ઞાનભંડારોની હસ્તલિખિત પ્રતિઓના સચિપત્રને પરિચય-લેખ. - ૧. કપડા ઉપર લખાયેલ પુસ્તક વિરલ જે જોવામાં આવે છે. પાટણના સંધના ભંડારમાં કપડા ઉપર લખેલ બે પુસ્તકો છે, જેમાંનું એક સંવત ૧૪૧૮માં લખેલું ૨૫૮૫ ઈચના કદવાળાં ૯૨ પાનાંનું છે. સામાન્ય ખાદીના કપડાના બે ટુકડાને ચોખાની લહીથી ચોડી તેની બન્ને બાજુએ લહી ચોપડી અકીકના અગર તેવા કોઈ પણ ઘૂંટાથી ઘૂંટી તેના ઉપર લખવામાં આવેલ છે. આ સિવાય અન્ય ભંડારોમાં કવચિત કવચિત તે તે ગામના સંઘે તે તે સમયમાં વિદ્યમાન આચાર્યાદિ ઉપર મોકલાવેલ ચોમાસાની વિજ્ઞપ્તિના તેમ જ સાંવત્સરિક ક્ષમાપનાના સચિત્ર પટે, કર્મગ્રંથનાં યંત્ર, નવપદ-પંચપદની અનાનુપૂર્વી, સૂરિમંત્રાદિના પટે આદિ પણ કપડા ઉપર લખેલ જોવામાં આવે છે. આ સર્વે એકવડા કપડાને ઉપરની જેમ તૈયાર કરી લખેલ હોય છે.'
૨. જેને પુસ્તકે તાડપત્ર, કાગળ અને કપડા ઉપર જ લખાયેલાં મળે છે તે સિવાય ભોજપત્ર, કેળપત્ર આદિ ઉપર લખાયેલ મળતાં નથી; તેમ તેના ઉપર લખાયાને સંભવ પણ નથી. માત્ર યતિઓના

Page #2

૧૮].
જ્ઞાનાંજલિ આંતરિક ઉલ્લાસથી અનેક રાજાઓએ, મંત્રીઓએ તેમ જ ધનાઢયે ગૃહસ્થોએ તપશ્ચર્યાના ઉદ્યાપન નિમિત્ત, વિનાગમિશ્રવણ નિમિત્તે, પોતાના અથવા પોતાના પરલોકવાસી સ્વજનના કલ્યાણ માટે, સાહિત્ય પ્રત્યેની પોતાની અભિરુચિને કારણે અગર તેવા કોઈ પણ શુભ નિમિત્તે નવીન પુસ્તકાદર્શી લખાવીને અથવા પુરાતન જ્ઞાનભંડારે અસ્તવ્યસ્ત થવાને કારણે કેઈ વેચતું હોય તેને વેચાતાં લઈને મોટા મોટા જ્ઞાનભંડારોની સ્થાપના કરી છે અથવા પોતપોતાના શ્રદ્ધેય આચાર્યાદિ મુનિવર્ગને તેવા પુસ્તકસંગ્રહ અધ્યયનાદિ નિમિત્તે ભેટ આપ્યા છે. આ સ્થળે ધ્યાનમાં રહેવું જોઈએ કે સાધારણમાં સાધારણ વ્યક્તિઓએ પોતે અલ્પસંપન્ન હોય છતાં ઉપરોક્ત શુભ નિમિત્તોમાંનું કોઈ પણ નિમિત્ત પ્રાપ્ત થતાં તેઓએ પણ “ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય” એ ન્યાયે મહાનમાં મહાન જ્ઞાનભંડારો ઊભા કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ફાળો આપે છે. આવા વ્યક્તિગત અલ્પ ફાળા દ્વારા જે કામો થયાં છે, અથવા થાય છે, તેને જે બાદ કરી લઈએ તો સમર્થ વ્યક્તિઓએ કરાવેલ કાર્યોનું માપ સોમાંથી પણ અગર તેથી પણ વધારે બાદ કરતાં જે આવે તેટલું જ થાય. એટલે પ્રમાણમાં નાના સરખા દેખાતા આ ફળાઓની કિંમત પણ જેવી તેવી નથી.
પૂજ્યપાદ શ્રીમાન દેવર્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણે ગ્રંથલેખનનો આરંભ કરાવ્યો ત્યારે અને તે પછી પણ અનેક સમર્થ તેમ જ સાધારણ વ્યક્તિઓએ વિશાળ જ્ઞાનભંડારોની સ્થાપના કરી હશે અથવા કરી છે, તેને લગતાં ઐતિહાસિક સાધનોના અભાવમાં તેમ જ મારા પોતાના તદ્વિષયક ઊંડા અભ્યાસને અભાવે તે ચિરકાલીન ભંડારનો પરિચય ન આપતાં માત્ર તે જ્ઞાનભંડારોની વિશાળતાને ખ્યાલ આવે જમાનામાં અર્થાત્ સત્તરમી અને ખાસ કરીને અઢારમી-ઓગણીસમી સદીમાં અવ્યવસ્થિત રીતે લખાયેલ કેટલાક મંત્ર ભોજપત્ર પર જોવામાં આવે છે.
૩. અહીં જે જે નિમિત્તે પુસ્તક લખાવાતાં તેનાં કેટલાંક પ્રમાણોનો ઉલ્લેખ આગળ ટિપણીમાં સ્વાભાવિક આવશે. અને શેષ નીચે આપવામાં આવે છે— ___ संवत् १८४४ वर्षे मिति भाद्रवा सुदि २ तिथौ लिखितं । पं० ईश्वरसागरगणिना श्रीयोधपुरमध्ये | बंब । मणिहारा अरेराजजी ज्ञानाभिवृद्धये कारिपितं चित्रम् ॥
- હ૭ સૂત્ર સત્ર, લીંaહી. संवत् १३०१ वर्षे कार्तिक शुदि १३ गुरावद्येह सलषणपुरे आगमिकपूज्यश्रीधर्मघोषसुरिशिष्यश्रीयशोभद्रसूरीणामुपदेशेन कुमरसिंहमालूपुत्रिकया जसवीरभार्यया सोलणभगिन्या जालूनामिकया पुत्रराणिगपाल्हरायोः स्वस्य च श्रेयोऽर्थं पाक्षिकवृत्तिपुस्तिका पंडि० पूनापार्थात् ઉતરવપિતા |
–તાડપત્રીય પાક્ષિસૂત્રટીવા, સાંવરી. औपपातिकसूत्र राजप्रश्नीयसू० पु० मंत्रि छाडाकेन गृहीत्वा श्रीभुवनतुङ्गसूरीणां वाचनाय प्रदत्ता । तैः प्रपाट्टलके क्षिप्ता ॥
–તા ત્રીજ, લીંડી. કોઈ કોઈ વાર મુનિઓ પણ શ્રેથે ગ્રંથ લખતા–
संवत् १२११ वर्षे आश्विनवदि १ बुधदिने पूर्वभाद्रपदनाम्नि मूलयोगे तृतीययामे पं० मणिभद्रशिष्येण यशोवीरेण पठनार्थं कर्मक्षयार्थं च लिखितं ।। .....
' –નં. ૨૨e fસત્તરોટિન, સને.

Page #3

લીમંડી જ્ઞાનભડારનું અવલાકન
| ૧૯
તેટલા ખાતર પાછલી શતાબ્દીમાં રાજા-મહારાજા આદિએ જે જ્ઞાનભંડારા સ્થાપ્યા છે, તેને ટૂંક પરિચય આ સ્થાને આપવાને સહપ છે.
રાજાઓએ સ્થાપેલ જ્ઞાનભડારા—રાજાઓમાં જ્ઞાનકાશની સ્થાપના કરનાર એ ગૂર્જરેશ્વરા પ્રસિદ્ધ છે. એક વિદ્વપ્રિય સાહિત્યરસિક મહારાજા શ્રી સિદ્ધરાજ અને બીજા જૈનધર્મ પ્રતિપાલક મહારાજા શ્રી કુમારપાલ. સિદ્ધરાજે ત્રણ સે। લહિયાએ એકઠા કરી સર્વદર્શીનના ગ્રંથ લખાવી રાજકીય પુસ્તક્રાલયની સ્થાપના કર્યાંને તથા આચાર્ય હેમચંદ્રકૃત સાંગોપાંગ સપાદલક્ષ (સવાલાખ) વ્યાકરણ ગ્રંથની સેંકડા પ્રતિએ લખાવી તેના અભ્યાસીઓને આપ્યાનેા તેમ જ અંગ, મગ આદિ ભિન્ન ભિન્ન દેશેામાં ભેટ મોકલાવ્યાને અને તે તે વિષયના અભ્યાસીઓને તે તે ગ્રંથે પૂરા પાડવાચાના ઉલ્લેખ ૪પ્રભાવકરિત્ર તથા કુમારપાલપ્રશ્ન ધમાં છે. મહારાજા કુમારપાલને માટે પણ કુમાર-પાલપ્રમ ધાદિમાં એકવીસ જ્ઞાનભંડાર સ્થાપ્યાની તથા પેાતાના રાજકીય પુસ્તકાલય માટે જૈન આગમગ્રંથે અને આચાય હેમચંદ્રવિરચિત યાગશાસ્ત્ર-વીતરાગસ્તવની હાથપાથી સ્વર્ણાક્ષરે લખાવ્યાની નોંધ છે. આ સિવાય અન્ય રાજાએએ જૈન ગ્રંથા લખાવ્યા હશે તેમ જ જૈન જ્ઞાનભંડારાની સ્થાપના પણ કરી હશે, પરંતુ તે સંબધી ખાસ ઉલ્લેખ નહીં મળવાથી તે માટે મૌન ધાર્યુ છે.
મત્રીઓએ સ્થાપેલ જ્ઞાનભડારા—મંત્રીઓમાં જ્ઞાનભંડાર લખાવનાર પ્રાગ્ગાટ (પેારવાડ) જ્ઞાતીય મહાઅમાત્ય વસ્તુપાલ-તેજપાલ અને એસવાળ જ્ઞાતીય માંડવગઢના મંત્રી પેથડશાહુ ખાસ પ્રસિદ્ધ છે. મહાઅમાત્ય વસ્તુપાલ-તેજપાલ નાગેન્દ્રગચ્છીય આચાર્ય વિજયસેન તથા ઉડ્ડય. પ્રભસૂરિના ગૃહસ્થ શિષ્ય હતા. તેમના ઉપદેશથી તેમણે જ્ઞાનભંડારા લખાવ્યાની નોંધ જિન ગણિત વસ્તુપાલચરિત્ર, ઉપદેશતર'ગિણી આદિમાં નજરે પડે છે. મંત્રી પેથડશાહુ તપગચ્છીય ૪. राज्ञः पुरः पुरोगैश्च विद्वद्भिर्वाचितं ततः ।
ન વર્વત્રય વર્ષ (યાવત્ ) રાજ્ઞા પુસ્તક તેલને ફ્રૂ राजादेशान्नियुक्तैश्व सर्वस्थानेभ्य उद्यतैः । तदा चाहूय सच्चक्रे लेखकानां शतत्रयम् ॥ १०४॥ पुस्तकाः समलेख्यन्त सर्वदर्शनिना ततः । प्रत्येकमेवादीयन्ताध्ये तृणामुद्यमस्पृशाम् ॥ १०५ ॥
--ત્યાદ્દિ હેમચન્દ્રસૂરિપ્રવન્દે કુમારપાલપ્રબંધ, પત્ર ૧૭ માં આને મળતા જ ટૂંક ઉલ્લેખ છે.
५. जिनागमाराधनतत्परेण राजर्षिरणा एकविंशतिः ज्ञानकोशाः कारापिताः । एकादशाङ्गद्वादशोपाङ्गादिसिद्धान्तप्रतिरेका सौरैर्णाक्षवर्लेखिता । योगशास्त्रत्रीतरागस्तवद्वात्रिंशत्प्रकाशाः सौवर्णाक्षरा हस्तपुस्तिकायां लेखिताः । सप्तशतलेखका लिखन्ति ॥ पत्र ६६-६७ ।। कु० प्र० ।। ઉપદેશતરંગિણીમાં ૨૧ જ્ઞાનકોશ સ્થાપ્યાનું જણાવ્યું નથી, કિન્તુ જૈન આગમની સાત પ્રતિ તથા હેમચંદ્રકૃત પ્રથાની એકવીસ પ્રતિઓ લખાવ્યાનું જણાવ્યું છે—
श्रीकुमारपालेन सप्तशतलेखकपार्श्वात् ६ लक्ष ३६ सहस्रागमस्य सप्त प्रतयः सौवर्णाक्षराः श्रीहे माचार्य प्रणीतव्याकरणचरित्रादिग्रन्थानामेकविंशतिः प्रतयो लेखिताः ।। पत्र १४० ।।
૬. વસ્તુપાલચરિત્રમાં ત્રણ ભંડાર લખાવ્યાનું જણાવેલ છે. ઉપદેશતરંગિણીમાં નીચે પ્રમાણે જણાવ્યું છે:

Page #4

૨૦]
જ્ઞાનાંજલિ
આચાર્ય ધર્મ ધ ષસૂરિના શિષ્ય હતા. તેમણે આગમશ્રત્રણ કરતાં ભગવતીસૂત્રમાં આવતા વીરગૌતમ નામની સેનાનાણાથી પૂજા કરી. તે એકઠા થયેલ દ્રવ્યથી પુસ્તકો લખાવી ભરૂચ આદિ સાત સ્થાનેામાં ભંડાર સ્થાપ્યા હતા. આ સિવાય મ`ત્રી વિમલશાહ, મહામાત્ય આમ્રભઢ (આંબડ), વાગ્ભટ (બાહુડ) આદિ અન્ય મત્રીવાએ જ્ઞાનભડારેા અવશ્ય લખાવ્યા હશે, પરંતુ તેને લગતાં કશાં પ્રમાણા જોવામાં આવ્યાં નથી.
ધનાઢય ગૃહસ્થાએ સ્થાપેલ ભડારા—ત્રીજા વર્ગમાં ધનાઢય ગૃહસ્થા આવે છે. તેમનાં નામેાની પૂરી નોંધ આપવી એ તે શકય જ નથી, છતાં જે નામેા આપણા સમક્ષ વિદ્યમાન છે, તેનીયે સપ્રમાણ નોંધ કરવા જઈએ તેા પ્રસ્તુત અવલેાકનને કિનારે જ મૂકવું પડે. એટલે ફક્ત વાચકાને સાધારણ રીતે ખ્યાલમાં આવી શકે તેટલા ખાતર તેવા ધર્માત્મા ગૃહસ્થાનાં બે-પાંચ નામને પરિચય આપવા એ જ બસ ગણાશે. જેમ મહાઅમાત્ય વસ્તુપાલ આદિએ પેાતપેાતાના ગુરુના ઉપદેશથી પુસ્તકે લખાવ્યાં છે, તેમ ખરતરગચ્છીય આચાર્ય જિનભદ્રના આદેશથી ધરાશાહે મહેાપાધ્યાય શ્રીમહીસમુદ્રગણાના ઉપદેશથી નદુરબારનિવાસી પ્રાગ્ગાટનાતીય સં॰ ભીમના પૌત્ર કાલુએ, આગમગચ્છીય શ્રીસત્યસૂરિ, જયાનંદસૂરિ, વિવેકરત્નસૂરિ—આ ત્રણે એક જ ગુરુ
श्रीवस्तुपालमन्त्रिणा सौवर्णमषीमयाक्षरा एका सिद्धान्तप्रतिलें खिता, अपरास्तु श्रीताडकागदपत्रेषु मषीवर्णाञ्चिताः ६ प्रतयः । एवं सप्तकोटिद्रव्यव्ययेन सप्त सरस्वतीकोशाः लेखिताः ॥ पत्र १४२ ।।
७. श्रीधर्मघोषसूरिप्रदत्तोपदेशवासितचेतसा सं० (मं) पेथडदेवेन एकादशाङ्गी श्रीधर्मघोषसूरिमुखात् श्रोतुमारब्धा । तत्र पञ्चमाङ्गमध्ये यत्र यत्र ' गोयमा' आयाति तत्र तत्र तन्नामरामणीयकप्रमुदितः सौवर्णटङ्ककैः पुस्तकं पूजयति । प्रतिप्रश्नमुक्तहाटक ३६ सहस्रादिबहुद्रव्यव्ययेन समग्रागमादिसर्वशास्त्रासंख्यपुस्तक लेखनतत्पट्टकूलवेष्टनकपट्टसूत्रोत्तारिकाकाञ्चनवातिकाचारवः सप्त सरस्वती भाण्डागाराः भृगुकच्छ - सुरगिरि-मण्डपदुर्ग-अर्बुदाचलादिस्थानेषु बिभराસ્વમૂવિરે । વત્ર રૂÆ ॥
સુકૃતસાગર મહાકાવ્યના સાતમા તરંગમાં પેથડપુસ્તકપૂજાપ્રબંધમાં પણ આને મળતા જ ઉલ્લેખ છે. માત્ર ત્યાં ધર્મધાષસૂરિની આજ્ઞાથી કોઈ સાધુએ આગમ સંભળાવ્યાનું જણાવવામાં આવેલ છે. શ્રાવિતો-તતો નુર્વાêિયતિવાષિતમ્ | શુશ્રાવ૰ || ૬ | ઇત્યાદિ.
૮. ધરાશાહે લખાવેલ જીવાભિગમસૂત્રવૃત્તિ, ઓધનિયુક્તિ સટીક, સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ સટીક, અ‘ગવિદ્યા, લઘુકલ્પભાષ્ય, સસિદ્ધાન્તવિષમપદપર્યાય, છ ંદોનુશાસન આદિ પ્રતા જેસલમેરના ભંડારમાં વિદ્યમાન છે. તેના અંતમાં નીચે લખેલને મળતા ઉલ્લેખા છે
संवत् १४८७ वर्षे श्रीखरतरगच्छे श्रीजिनराज सूरिपट्टालङ्कारश्री गच्छनायकश्रीजिनभद्रसूरिगुरूणामादेशेन पुस्तकमे तल्लिखितं शोधितं च । लिखापितं साहधरणाकेन सुतसाइयासहितेन ॥
77
૯. આ કાલૂશાહના પરિચય મેળવવા ઇચ્છનારે જૈન સાહિત્ય સ`શોધક, પુ૦૩ અંક ૨માંને નંદુરબારનિવાસી કાલુશાહની પ્રશસ્તિ ” લેખ જોવા. કાલૂશાહની લખાવેલ વ્યવહારભાષ્યની પ્રતિ જેમ ભાવનગરના સંધના ભંડારમાં છે, તેમ લીબડીના ભંડારમાં પણ તેમની લખાવેલ આચારાંગનિયુક્તિ અને સત્રમૃતાંગવૃત્તિની પ્રતિએ વિદ્યમાન છે, જેના અતમાં વ્યવહારભાષ્યને અક્ષરશઃ મળતી પ્રશસ્તિ છે.
*

Page #5

લીબડી જ્ઞાનભંડારનું અવલેકને પરંપરામાં દૂર દૂર થયેલ આચાર્યોના ઉપદેશથી એક જ સંતતિમાં દૂર દૂર થયેલ પ્રાગ્વાટજ્ઞાતીય પેથડશાહ, મંડલીક તથા પર્વત-કાહાએ નવીન ગ્રંથો લખાવી જ્ઞાનભંડારે સ્થાપ્યા હતા. કેટલાક એવા ગૃહસ્થ હતા, જેઓ કોઈ વિદ્વાન મુનિવરે નવીન ગ્રંથની રચના કરી હોય તેની એકીસાથે ઘણું નકલે લખાવતા. કેટલાક એવા પણ હતા, જેઓ માત્ર કહપસૂત્રની જ પ્રતો લખાવતા અને પોતાના ગામના ઉપાશ્રયમાં અગર ગામેગામ ભેટ આપતા. આ રીતે દરેક ગચ્છના આચાર્યાદિ મુનિવર્ગના પુણ્ય ઉપદેશથી ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાતિના સેંકડો ધર્માત્મા એક એક ગૃહસ્થે એક એક જ નહિ પણ અનેકાનેક જ્ઞાનભંડારો સ્થાપ્યા હતા. આ સૌનાં પવિત્ર નામનું સ્મરણ કરવું શક્ય નથી, એ સ્થિતિમાં એક એક અગર તેથી વધારે પુસ્તકો લખાવનાર વ્યક્તિઓનાં પાંચ-દસ નામોની નોંધ લેવી તેના કરતાં તે સર્વ વ્યક્તિઓને હાર્દિક ધન્યવાદ અપ વિરમીએ એ વધારે યોગ્ય છે. જેઓ આ પુણ્ય પુરુષોનાં નામ તેમ જ તેમને સવિશેષ પરિચય મેળવવા ઈચ્છતા હોય તેમને ડો. કિલહોર્ન, ડૉ. પિટર્સન, સી. ડી. દલાલ આદિ સંપાદિત પ્રાચીન જૈન જ્ઞાનભંડારના રિટે જેવા ભલામણ છે.
ઉપર નિવેદન કરવામાં આવ્યું તેમ, આજ સુધીમાં સેંકડો જ્ઞાનભંડારો ઊભા થયા અને કાળની કુટિલતાને બળે, રાજ્યની ઊથલપાથલને લીધે, જૈન યાતિવર્ગની પતિતતાને કારણે, તેમ જ જૈન સમાજની અજ્ઞાનતાને લીધે પણ તે બધાય શીર્ણ-વિશીર્ણ થઈ ગયા, ગૂજરાત, મારવાડ, મેવાડ, દક્ષિણ, બંગાળ આદિ દેશોમાં વસતા પતિત યતિવર્ગે સેંકડે ભંડારો નષ્ટ કર્યાની વાત સૌ કોઈ જાણતું હશે. પરંતુ તે જ દેશોમાં વસતા અજ્ઞાન આગેવાન ગણાતા જૈન ગૃહસ્થવર્ગે સ્વયં તેમ જ કેટલીએક વાર અણસમજુ હોવા છતાં ચિરપ્રજિત હોઈ મોટા તરીકે પંકાયેલ અણસમજુ ૧૩મુનિવર્ગની પ્રેરણા કે સમ્મતિથી
૧૦. આ સૌના પરિચય માટે જુઓ : પુરાતત્ત્વ, વર્ષ ૧, અંક ૧ માંનો “એક ઐતિહાસિક જૈન પ્રશસ્તિ” શીર્ષક મારો લેખ. ( ૧૧. આચાર્ય અભયદેવ, ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય આદિના ગ્રંથોની પ્રશસ્તિમાં જે ગૃહસ્થોએ એકીસાથે પ્રેમપૂર્વક અનેક આદર્શો લખાવવાના પુણ્ય કાર્યમાં પોતાની લક્ષ્મીનો વ્યય કર્યો છે, તેમનાં નામની નોંધ લીધી છે. ૧૨. लेखयित्वा वरान् कल्पान् लेखकैः रूपसंयुतान् । गत्वा च सर्वशालासु स्वाञ्चलं यो प्रसारये (?) ॥
– ૫ત્ર વ્રત, તીંવદો. गन्धारबन्दिरे तौ झलमलयुगलादिसमुदयोपेताः । श्रीकल्पपुस्तिका अपि दत्ता: किल सर्वशालासु ।।
-निशीथचूर्णीनी प्रति, पालीतारणा. ૧૭. અહીં કરાયેલ મુનિવર્ગને ઉલ્લેખ ઘણાને કલ્પિત લાગશે, પરંતુ તે રીતે વહેતી નદીઓમાં અને કૂવામાં પધરાવી આવનાર ગૃહસ્થોના મોઢેથી સાંભળેલી આ વાત છે. આ સિવાય પાલીતાણામાં ભીત ઉપરના વસ્તુપાલ આદિના શિલાલેખો જીર્ણ અવસ્થામાં આવી જવાને કારણે ભીતોની શોભામાં ઘટાડો થતો હોવાથી તેને સિમેન્ટ તેમ જ રંગથી પૂરી દેવાની સલાહ પણ આવા મહાત્માઓ તરફથી મેળવી તેને પૂરી દીધાની વાત ત્યાંના ઘરડા કારભારીઓ સંભળાવે છે. અસ્તુ. જ્યાં વહીવટ કરનારાઓ નિપ્રાણ હોય, ત્યાં આથી બીજી શી આશા રાખી શકાય?

Page #6

૨૨]
જ્ઞાનાંજલિ
પુરાતન કીમતી પુસ્તકાને ઉધેઈથી ખવાઈ જવાને કારણે, જીર્ણ થવાને લીધે, પાણીથી ભીંજાઈ તે ચોંટી જવાને અથવા બગડી જવાને કારણે, ઉંદર આદિએ કરડી ખાધેલ હાવાને લીધે, ઊથલપાથલના સમયમાં એકબીજા’પુસ્તકોનાં પાનાંએ ખીચડારૂપ થઈ અવ્યવસ્થિત થવાને કારણે અગર તેવા અન્ય કોઈ પણ કારણે વહેતી નદીઓમાં, દરિયામાં અથવા જૂના કૂવાઓમાં પધરાવીને નાશ કર્યાની ઘણા ઘેાડાએને ખભર હશે. આ પ્રમાણે ફેંકી દેવાયેલ સંગ્રહમાં સેંકડા અલભ્ય—દુર્લભ્ય મહત્ત્વના ગ્રંથા કાળના મુખમાં જઈ પડયા છે. આવા જ ફેંકી દેવાને તૈયાર કરાયેલ અનેક સ્થળના કચરારૂપ મનાતાં પાનાંએના સ ંગ્રહમાંથી વિજ્ઞ મુનિવગે કેટલાયે અશ્રુતપૂર્વ તેમ જ લભ્ય પણ મહત્ત્વના સેંકડા ગ્રંથો શોધી કાઢવા છે અને હજુ પણ શેાધી કાઢે છે.
આ ઠેકાણે આ વાત લખવાના હેતુ એટલે જ છે કે જેએ આ વાત વાંચે તેની નજરે કયારેય પણ તેવા અવ્યવસ્થિત પ્રાચીન પાનાંએને સંગ્રહ જોવામાં આવે તે તેઓ તેને કોઈ પણ વિઘ્ન મુનિ અગર ગૃહસ્થ પાસે લઈ જાય અને તેમ કરી નષ્ટ થતા કીમતી ગ્રંથૈને જીવિત રાખવાના પુણ્ય અથવા યશના ભાગી થાય.
અત્યારે આપણા જમાનામાં જૈન મુનિવ તથા જૈન સંધના સ્વત્વ નીચે વર્તમાન જે મહાન જ્ઞાનભંડારા છે, તે બધાય ઉપરાક્ત જ્ઞાનભ’ડારાના અવશેષોથી જ બનેલા છે. અને એ જ્ઞાનભંડારેાની પુરાતત્ત્વજ્ઞાની ષ્ટિમાં જે દર્શનીયતા કે બહુમૂલ્યતા છે, તે પણ એ અવશેષોને જ આભારી છે, એમ કહેવામાં જરા પણ અતિશયાક્તિ નથી. આ અવશેષોને આપણે અનેક વિભાગમાં વહેંચી શકીએ; જેમ કે સમર્થ જ્ઞાત કે અજ્ઞાત આચાયૅકૃત અલભ્ય દુર્લબ્ધ ગ્રંથેા તથા તેમના જ સુધારેલ સૂત્ર, ભાષ્ય, ચૂણી, ટીકા આદિ ગ્રંથા; માન્ય ટીકા, ચરિત્ર, પ્રકરણ આદિ ગ્રંથાની તેના કર્તાને હાથે લખાયેલ પ્રતે અથવા તેના પ્રથમાદર્શો અર્થાત ગ્રંથ રચાયા પછી વિશ્વસ્ત વિદ્વાન વ્યક્તિએ લખેલ પહેલી નકલ; માન્ય આચાર્યાદિ મહાપુરુષના હસ્તાક્ષરા; પાચીન માન્ય ગ્રંથાના પુરાતન આદર્શા–નકલા; માન્ય રાજા, મંત્રી ગૃહસ્થ આદિએ લખાવેલ પ્રતિએ; સચિત્ર પુસ્તકો; કેવળ ચિત્રો; સ્વર્ણાક્ષરી–રૂ પ્યાક્ષરી પુસ્તકા ઇત્યાદિ. સાધારણ ખ્યાલમાં આવવા માટે જ આ વિભાગની કલ્પના છે.
જ્ઞાનભ’ડારાનું રક્ષણ
આ સ્થાને રક્ષણના એ વિભાગ પાડીશું: એક તે રાજદ્વારી આદિ કારણાને અંગે થતી ઊથલપાથલના જમાનામાં આવેશમાં આવી વિપક્ષી કે વિધી પ્રજા દ્વારા નાશ કરાતા જ્ઞાનભડારેાનું રક્ષણ; અને ખીજો શરદી આદિથી નાશ થતા જ્ઞાનભંડારાનું રક્ષણુ.
પ્રથમ વિભાગમાં મહારાજા અજયપાળની મહારાજા કુમારપાળદેવ પ્રત્યેની દ્વેષવૃત્તિ તથા મેાગલાની તેમના હુમલા સમયની સ્વધર્માંધતા જેવા પ્રસંગે। સમાય છે. આવા પ્રસંગેામાં વિપક્ષીઓ કે વિધર્મીઓ સામા થાય ત્યારે તેમના સામે થઈ જ્ઞાનભંડારેાને સ્થાનાંતર કરવા માટે અથવા બચાવવા માટે દૂરદર્શિતા તેમ જ પરાક્રમ જ કામ આવે છે. અજયપાળે કુમારપાળ પ્રત્યેના વૈરને કારણે તેમનાં કરેલ કાર્યાંને નાશ કરવા માંડયા, ત્યારે મંત્રી વાગ્ભટે અજયપાળ સામે થઈ જૈન સંધને ત્યાં વિદ્યમાન પુસ્તકભંડાર આદિ ખસેડવા માટે ત્વરા કરાવી. જૈન સંઘે પણ સમયસૂચકતા વાપરી ત્યાં વિદ્યમાન જ્ઞાનભંડાર આદિને ગુપ્ત સ્થાનમાં રવાના કરી દીધા, અને મહામાત્ય વાગ્ભટ તથા તેના નિમકહલાલ સુભટા પેાતાના દેહનું બલિદાન આપી યમરાજના અતિથિ બન્યા. જૈન સંધે આ ભંડારા તે સમયે ક્યાં સંતાડવાં ? પાછળથી તેની કોઈ એ સંભાળ લીધી કે નહિ ?—આદિ કશું જ કોઈ જાણતું

Page #7

લીંબડી જ્ઞાનભંડારનું અવલોકન
[ ૨૩ નથી, તેમ જ તે હકીકતને ઉલ્લેખ પણ ક્યાંય થયો નથી. સંભવ છે કે તેને જ્યાં રાખવામાં આવ્યા, ત્યાં ને ત્યાં જ રહ્યા હોય. કેટલાકનું કહેવું છે કે તે બધું તે સમયે જેસલમેર મોકલાયું હતું, પરંતુ ત્યાંના કિલ્લામાં અત્યારે જે પુસ્તકસંગ્રહ વિદ્યમાન છે, તે જોતાં તેમ માનવાને કશું જ કારણ નથી મળતું. ત્યાંની દંતકથા પ્રમાણે કિલ્લાના અન્ય ગુપ્ત ભાગમાં તે સંગ્રહ હોય તો કાંઈ કહેવાય નહિ; પણ તેવો સંભવ જ નથી, તેમ ઘણી વાર આવી કિંવદન્તીઓ વજૂદ વિનાની જ હોય છે. - જેમ જૈન સંઘે મોગલેની ચડાઈના જમાનામાં પ્રતિમાઓના રક્ષણ માટે જામનગર, પ્રભાસપાટણ, ઉના, અજાહરા, ગોવા,રાં તેજ ઈડર, પાટણ આદિ નગરમાં મંદિરની અંદર ગુપ્ત અગમ્ય માર્ગવાળાં તેમ જ અકય ઊંડાઈવાળાં ભૂમિગૃહો-ભોયરાં બનાવ્યાં છે, તેમ જ્ઞાનભંડારોની રક્ષા માટે બનાવ્યાનું કક્યાંય જાણવામાં કે સાંભળવામાં નથી. આનું કારણ એક જ જણાય છે કે જૈન મંદિર એ જાહેર તેમ જ લક્ષણયુક્ત મકાન હોઈ તેને શોધતાં વાર ન લાગે અને જ્ઞાનભંડારોની જેમ પાષાણમયી મૂર્તિઓને સ્થાનાંતર કરવામાં મુશ્કેલીને પ્રશ્ન હોઈ તેનું ગોપન નજીકમાં નજીક સ્થાનમાં થાય એ જ ઇષ્ટ હોવાથી તેને માટે ગુમ સ્થાને જવાની ફરજ પડી; જ્યારે જ્ઞાનભંડાર રાખવાના સ્થાનની ખાસ ઓળખ ન હોવાથી તેમ જ પ્રસંગવશાત તેને સ્થાનાંતર કરવામાં કશોય મુશ્કેલીભર્યો પ્રશ્ન ન હોવાથી તેને માટે તેવાં ગુપ્ત સ્થાનો રચવાની આવશ્યકતા રવીકારાઈ નથી. આમ છતાં એમ માનવાનું નથી કે ભ સુરક્ષિત રાખવા માટે તેવી યોજના કરવામાં નહોતી જ આવતી. આના ઉદાહરણરૂપે આપણી સમક્ષ જેસલમેરનો કિલ્લે વિદ્યમાન છે, જેમાંના મકાનમાં ત્યાંના ભંડારને સુરક્ષિત રીતે રાખવામાં આવ્યો છે. આચાર્ય સિદ્ધસેન માટે એમ સાંભળવામાં આવે છે કે તેમણે ગુપ્ત સ્તંભને ઔષધી વડે ઉઘાડી તેમાંથી મંત્રાનાયનાં કેટલાં ઉપયોગી પુસ્તકે બહાર કાઢયાં અને સ્તંભ અચાનક જમીનમાં ઊતરી ગયે. આવા–બહુરૂપીબજાર અને મૃગલીના નવલકથામાં વર્ણવાયેલ તલેસ્માતી મકાન જેવા–ગુપ્ત સ્તંભ કે મકાને, એ સદાને માટે ઈરાદાપૂર્વક અદશ્ય કરવાનાં મંત્રસંગ્રહ જેવાં પુસ્તકો માટે ભલે ઉપયોગી ગણાય, અન્ય પુસ્તકસંગ્રહને રક્ષણ માટે, જેને અધિકારી આખો સમાજ છે, આવા સ્તંભો કે મકાન ઉપયોગી ન જ હોઈ શકે.
બીજા વિભાગમાં વરસાદની જલમિશ્રિત શરદી, ઉધેઈ, ઉદર આદિને સમાવેશ થાય છે. ઉધઈથી જ્ઞાનભંડારનું રક્ષણ કરવા માટે પુસ્તક મૂકવાની પેટી, મજૂસ કે કબાટ આદિની આસપાસ ધૂળ-કચરે ન વળવા દેવો તેમ જ જમીનથી અદ્ધર રહે તેમ પિટી આદિ રાખવાં, અને ઉંદરથી બચાવવા માટે, જેમાં પુસ્તકો રાખવામાં આવતાં હોય તેમાં, ઉંદર પેસી જાય તેવી પોલાણ કે રસ્તો ન હૈ જોઈએ, એ સૌ કોઈ જાણતું હોય છે. પરંતુ પુસ્તકને શરદીથી કેમ બચાવવું ? ચોંટી જવાનો સંભવ હોય તેવા પુરતકને કેમ રાખવું ? ચુંટી ગયેલ પુસ્તકને કેમ ઉખાડવું ?-ઈત્યાદિ બાબતોથી તો આજકાલનો જૈન મુનિવર્ગ પણ લગભગ અજાણ છે, એટલે તેને લગતી બાબતની નોંધ કરવી વધારે આવશ્યક છે.
પુસ્તકનું શરદીથી રક્ષણ હસ્તલિખિત પુસ્તકની શાહીમાં ગુંદર પડતો હોવાથી વરસાદની જલમિશ્રિત શરદી લાગતાં તે ચૂંટી જાય છે. માટે શરદીથી અથવા ચટવાથી બચાવવા માટે તેને મજબૂત રીતે બાંધીને રાખવાં જોઈએ. જૈન મુનિઓમાં એક કહેવત પ્રસિદ્ધ છે કે “ પુસ્તકને શત્રુની જેમ મજબૂત બાંધવું. ” આને અર્થ એ છે કે મજબૂત બંધાયેલ પુસ્તકમાં શરદી પ્રવેશવા ન પામે. અધ્યયનાદિ માટે જે પુસ્તક બહાર રાખ્યું હોય તેનાં આવશ્યકીય પાનાં છૂટાં રાખી બાકીનાને બાંધીને જ રાખવું. બહાર રાખેલ પાનાંને પણ વધારે પડતી હવા ન લાગે તે માટે કાળજી રાખવી. જૈન હસ્તલિખિત ભંડારના કાર્યવાહકે ચોમાસામાં ભંડારને ઉઘાડતા નથી, તેનું કારણ પણ પુસ્તકને “હવા ન લાગે એ છે.
'

Page #8

૨૪]
જ્ઞાનાંજલ
ચાંટી જતાં પુસ્તકા માટે—કેટલાંક પુસ્તકાની શાહીમાં શાહી બનાવનારની અણુસમજ અથવા ધૃતાને લીધે ગુંદર વધારે પ્રમાણમાં પડી જવાથી સહજ માત્ર શરદી લાગતાં તેનાં પાનાં ચાંટી જવાનેા ભય રહે છે. તેવાં પુસ્તકાના દરેક પાના ઉપર ગુલાલ છાંટી દેવે, ભભરાવવા, એટલે તેના ચોંટવાને ભય અપ થઈ જશે.
ચાંટી ગયેલ પુસ્તક માટે—કેટલાંક પુસ્તકને વધારે પ્રમાણમાં શરદી લાગવાથી તે ચોંટીને રાટલા જેવાં થઈ જાય છે. તેવા પુસ્તકને ઉખેડવા માટે પાણિયારામાંની સૂકી જગ્યામાં અથવા પાણી ભર્યાં બાદ ખાલી કરેલ ભીનાશ વિનાની પણ પાણીની હવાવાળી માટલી કે ઘડામાં જલમિશ્રિત શરદી લાગે તેમ મૂકવું. હવા લાગ્યા પછી ચોંટી ગયેલ પાનાંને ધીરે ધીરે ઉખાડવાં. જો વધારે ચોંટી ગયેલ હોય તે તેને વધારે પ્રમાણમાં શરદી લાગ્યા પછી ઉખાડવાં, પણ ઉખાડવા માટે ઉતાવળ ન કરવી. આ સિવાય એ પણ એક ઉપાય છે કે જ્યારે ચેમાસામાં પુષ્કળ વરસાદ વરસતા હૈાય ત્યારે ચાંટી ગયેલ પુસ્તકને મકાનમાં ખુલ્લુ મૂકી દેવું, અને હવા લાગ્યા પછી ઉપરની જેમ ઉખાડવું. ફેર ચોંટી ન જાય માટે તેના દરેક પાના ઉપર ગુલાલ છાંટી દેવા. આ ઉપાય કાગળના પુસ્તક માટે છે.
તાડપત્રીય પુસ્તક ચોંટી ગયુ હોય તે એક કપડાને નીતરે તેમ પાણીમાં ભીંજાવી તેને પુસ્તકની આસપાસ લપેટવુ. જેમ જેમ પાનાં હવાતાં જાય તેમ તેમ ઉખાડતા જવું. તાડપત્રીય પુસ્તકની શાહી પાકી હાવાથી તેની આસપાસ નીતરતું કપડું લપેટતાં તેના અક્ષરા ભૂંસાવાને કે ખરાબ થવાનેા જરા પણ ભય રાખવા નિહ. પરંતુ ઇરાદાપૂર્વક અક્ષર ઉપર ભીનું કપડું ઘસવું નહિ. પાનાં ઉખાડતી વેળાએ પાનાની શ્લષ્ણુ ત્વચા એકક્બીજા પાના સાથે ચોંટીને તૂટી ન જાય તે માટે સાવધાનતા રાખવી.
આ સિવાય જ્ઞાનભંડાર રાખવાનાં સ્થાને ભેજ રહિત તેમ જ ચામાસામાં પાણી ન પડે તેવાં હાવાં જોઈ એ એ જગવિદિત છે. પુસ્તકોનું રક્ષણ શાથી શાથી કરવુ એ માટે કેટલાંક લિખિત પુસ્તકાના અંતમાં જુદી જુદી જાતનાં સંસ્કૃત પદ્યો લખેલાં હોય છે, જે ઉપયેગી હાવાથી આ ઠેકાણે ઉતારુ છુ :~
जले रक्षेत् स्थले रक्षेत् रक्षेत् शिथिलबन्धनात् । मूर्खहस्ते न दातव्या एवं वदति पुस्तिका || अग्ने रक्षेत् जलाद् रक्षेत् मूषकेभ्यो विशेषतः । कष्टेन लिखितं शाखं यत्नेन परिपालयेत् ॥ उदकानिल चौरेभ्यो मूषकेभ्यो हुताशनात् । कष्टेन लिखितं शास्त्र यत्नेन परिपालयेत् ॥ पृष्ठकटिग्रीवं वक्रदृष्टिरधोमुखम् ।
कष्टेन लिखितं शास्त्र यत्नेन परिपालयेत् ॥
જ્ઞાનપંચમી—અહીં પ્રસંગાપાત્ત જણાવવું જોઈ એ કે કાર્તિક શુકલ પંચમીને જ્ઞાનપથમી તરીકે ઓળખાવી દરેક શુકલ પંચમી કરતાં તેનું માહાત્મ્ય વધારેમાં વધારે ગાવામાં આવ્યું છે. તેનું યુક્તિ સંગત કારણુ હાય તેા તે એ જ છે કે વર્ષાઋતુમાં જ્ઞાનભંડારામાં પેસી ગયેલ સ્નિગ્ધ હવા પુસ્તકોને બાધકર્તા ન થાય અને પુસ્તકો સદાય પેાતાની સ્થિતિમાં કાયમ રહે તે માટે તેને તાપ ખવાડવા જોઈ એ. તેમ જ, ઉપર જણાવવામાં આવ્યું તેમ, ચોમાસાની ઋતુમાં ભંડારા બંધબારણે રાખેલ હાઈ તેની આસપાસ વળેલ ધૂળ-કચરા સાફ કરવા જોઈ એ, જેથી ઉધેઈ આદિ લાગવાના પ્રસંગ ન આવે. આ બધું કરવા માટે સૌથી સરસ, અનુકૂળ અને વહેલામાં વહેલા સમય કાર્તિક માસ જ છે,

Page #9

[ ૨૫
લીમડી જ્ઞાનભંડારનું અવલાકન
કારણ કે આ સમયે, શરદઋતુની પ્રૌઢાવસ્થા હોઈ, સૂર્યના પ્રખર તાપ અને ભેજવાળી હવાને તદ્દન અભાવ હોય છે. વિશાળ જ્ઞાનભડારાના હેરફેરનું આ કા સદાય અમુક વ્યક્તિને કરવુ ખેદજનક તથા અગવડતાભયું થાય, જાણી કુશળ શ્વેતાંબર જૈનાચાર્યએ કાર્તિક શુકલ પાંચમી (જ્ઞાનપ’ચમી)ને દિવસે પ્રાપ્ત થતી અપૂર્વ જ્ઞાનભક્તિનું રહસ્ય, તેનાથી મળતા લાબા આદિ સમજાવી તે તિથિનું માહાત્મ્ય વધારી દીધું, અને લોકોને જ્ઞાનભક્તિ તરફ વાળ્યા. લેકે પણ તે દિવસને માટે ગૃહવ્યાપાર ล ત્યાગ કરી યથારાકય આહરાદિકને નિયમ, પૌષધત્રત આદિ સ્વીકારી, જ્ઞાનરક્ષાના પુણ્ય કાર્યોંમાં ભાગીદાર થવા લાગ્યા. જે ઉદ્દેશથી ઉક્ત તિથિનું માહાત્મ્ય ગાવામાં આવ્યું, તેને તે અત્યારે અભરાઈ ઉપર મૂકવામાં આવ્યા છે. અર્થાત્ પુસ્તકભંડારા તપાસવા, ત્યાંને કચરા સાફ કરવા, પુસ્તકોને તડકા દેખાડવે, બગડી ગયેલ પુસ્તકેા સુધારવાં, તેમાં જીવડાં ન પડે તે માટે મૂકેલ ઘેાડાવજ્રના ભૂકાની નિર્માલ્ય પેટલીએ બદલતી આદિ કશું જ ન કરતાં માત્ર “ સાપ ગયા તે લીસોટા રહ્યા એ કહેતી પ્રમાણે આજકાલ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈનેાની વસ્તીવાળાં ઘણાંખરાં નાનાંમેટાં નગરામાં ચેડાંઘણાં જે હાથમાં આવ્યાં તે પુસ્તકોની આડંબી સ્થાપના કરી તેના પૂજા--સત્કાર આદિથી જ કૃતકૃત્યતા માનવામાં આવે છે.
..
ઉપરોક્ત જ્ઞાનપ`ચમી તિથિના માહાત્મ્યના ખરા રહસ્યને અને તે દિવસના બ્યને વિસારવાને કારણે આપણા ઘણાંય સ્થળોના કીમતી પુસ્તકસંગ્રહેા ઉધેઈ આદિના ભક્ષ્ય બન્યા છે, જેનું તાજું ઉદાહરણ સુરતના વડાચોટાના ઉપાશ્રયમાં મૂકેલ પૂજ્ય શ્રી ૧૦૮ શ્રી, મેાહુનલાલજી મહારાજના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રી જયમુનિજીનેા પુસ્તકસંગ્રહ છે, જે તપાસ કરાયા સિવાય પટારામાં પુરાઈ રહેવાથી તેમાંનાં ઘણાંખરાં પુસ્તકા વડાંએ એવાં કારી ખાધાં કે જેથી તે કશાય કામનાં ન રહ્યાં !
પરંતુત જ્ઞાનભંડાર
સ્થાપના—પ્રસ્તુત જ્ઞાનભંડારની સ્થાપના કયારે થઈ અથવા કોણે કરી એ માટેનું લિખિત કશું જ સાધન મળી શકયું નથી. તેમ છતાં વેરા ડામા દેવચંદ્રના વખતથી પ્રસ્તુત ભડારનો વહીવટ અવિચ્છિન્ન રીતે ચાલ્યો આવે છે. તે પહેલાંનાં લીંબડીમાં લખાયેલાં કેટલાંક પુસ્તક ભંડારમાં દેખાય છે એ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે આ ભંડાર તેમના પહેલાંના સમયનો છે. ભંડારમાં જે પુસ્તકો વિદ્યમાન છે એ—લીબડીનગર સ્થાનકવાસી સપ્રદાયનું પાટનગર હોઈ તેમની સાથેની ચર્ચામાં વારંવાર પુસ્તકોની જરૂરત જણાયાથી–મુનિવનાં મૂકેલાં હાવાનો સ ંભવ વધારે છે. એ પણ સંભવ છે કે કદાચ શેડ ડેાસા દેવચ૬ પેાતાની લાગવગવાળા કાઈ સ્થળના પુસ્તકસંગ્રહને લાવ્યા હોય, અહી એટલુ જણાવવું જોઈએ કે શેડ ડાસા દેવચંદ આદિની જ્ઞાનભંડાર પ્રત્યે હાર્દિક લાગણી હોવા છતાં તેમણે પુસ્તકો લખાવવામાં નજીવે જ અવ્યય કર્યાં છે. એ વાત એટલા ઉપરથી કહી શકાય છે કે આખા ભંડારમાં ડેાસા વહેારા અને તેમના વંશજનાં લખાવેલાં માત્ર એ–ચાર પુસ્તકો જ નજરે આવે છે, અને તે પણ સૂત્રકૃતનિયુક્તિ જેવાં નાનાં નાનાં,
પ્રસ્તુત જ્ઞાનભંડારને જેટલા વિસ્તારમાં અત્યારે આપણે જોઈએ છીએ તેટલા વિશાળ તે વખતે ન હેાય એ સ્વાભાવિક છે. કયારે કયારે કોના તરફથી ભંડારમાં પૂર્તિ કરવામાં આવી, એ સંબધી પૂર્ણ હકીકત મળી નથી, તેમ તેવી આશા પણ ન રાખી શકાય. ચાલુ શતાબ્દીમાં સ. ૧૯૨૦ માં * વારા ડાસા દેવચંદ અને તેમના વંશજોને ફ્રેંક પરિચય “ પુરવણી ’’માં ફરાવાશે,

Page #10

જ્ઞાનાંજલિ ખરતરગચ્છીય શ્રીમાન દ્ધિસાગરજી મહારાજ અહીં આવ્યા ત્યારે તેમના કહેવાથી શ્રીસંઘે કેટલુંક પુસ્તક વેચાણ લઈ ઉમેર્યું છે. તથા સં. ૧૯૭૯-૮૩ માં અંચલગચ્છ, પાયચંદગચ્છ, શ્રીમાન વિનોદવિજયજી મહારાજ અને સાધ્વીજી શ્રી નેમશ્રીજી આદિના પુસ્તકસંગ્રહોને પણ ઉમેરે કરવામાં આવ્યો છે.
ભંડારમાં તાડપત્રીય જે પ્રતો છે તે શેઠ ડોસા દેવચંદ, પિતાના ભાગીદાર સ્થાનકવાસી મહેતા ડાસા ધારસી ખંધાર સાથેની ચર્ચાને પ્રસંગે પાંચસે (૫૦૦) રૂપિયા ડિપોઝિટ મૂકીને પાટણના સંઘવીના પાડાના તાડપત્રીય પુસ્તક ભંડારમાંથી લાવેલા છે. આ વાત જેમ અહીં પ્રસિદ્ધ છે, તેમ પાટણના તે ભંડારના રક્ષક પટવાઓ પણ તે ડિઝિટ પોતાની પાસે હોવાનું કબૂલે છે. આ રૂપિયા શેઠ ડેસા દેવચંદના પોતાના કે લીબડી શ્રીસંઘના તે, કોઈ જાણતું નથી.
વહીવટ–જ્ઞાનભંડારનો વહીવટ શેઠ ડોસા દેવચંદથી લઈ આજ સુધી તેના વંશજો કરતા હતા. સં. ૧૯૪૬માં તે સંઘની સત્તા નીચે સોંપા. સંઘની સત્તામાં આવ્યા પહેલાં અને પછી પણ ભંડારને સુધારવાને બહાને, તેની ટીપ કરવાને બહાને અગર વાંચવા લેવાને બહાને વહીવટ કરનારના વિશ્વાસનો અથવા તેમની અણસમજનો લાભ લઈ કઈ કઈ મહાશયોએ પુસ્તકો અસ્તવ્યસ્ત કર્યાના તેમ જ પાછાં નહીં આપ્યાના અવશેષે જોવામાં આવે છે. આચારગચૂર્ણ આદિ પ્રતિઓ અધ બાકી રહેલ છે, નંદીચૂર્ણ, શ્રાદ્ધવિધિ આદિ પુસ્તકો સર્વથા નથી, સ્વર્ણાક્ષરી ભગવતીસૂત્ર હરાઈ ગયું છે અને લિંગાનુશાસન પજ્ઞ ટીકા પુરતના અંતિમ પાનાને રાખી બાકીનું પુસ્તક ચોરી લઈ તેના બદલે કોઈ રાસનાં તેટલાં પાનાં જોડી દીધાં છે. શ્રીમાન ઋદ્ધિસાગરજી તેમ જ પ્રોફેસર રવજી દેવરાજકૃત ટીપે જોતાં ઘણાંચ પુસ્તકે અસ્તવ્યસ્ત થયાં જણાય છે.
સ્થાન–આજ સુધી ભંડાર સંગીના ઉપાશ્રયમાં રહેતો હતો. પાછલાં કેટલાંક વર્ષ થયાં તેને નવા મંદિરમાં રાખવામાં આવ્યો હતો. હાલ તેને જૂના દેરાસરના ઉપરના ભાગમાં બનાવેલ જ્ઞાનમંદિરમાં રાખેલ છે. આ જ્ઞાનમંદિર બંધાવવા માટે લીબડી નિવાસી દશાશ્રીમાળી જ્ઞાતીય પુણ્યાત્મા શેઠ ભગવાનદાસ હરખચંદે પિતાનાં માતુશ્રી દીવાળીબાઈના શ્રેયાર્થે રૂ. ૫૧૦૧ આપેલ છે
વ્યવરથા--પ્રારંભમાં પુસ્તકોની રક્ષા માટે તેને કાગળના તેમ જ લાકડાના ડબામાં મૂકી, તે ડબાઓને સુતરાઉ પડ સાથે બેવડાં રસીલ મશરૂનાં બંધનોથી સારી રીતે બાંધી માસમાં રાખેલ હતાં. દરેક ડબામાં જીવડાં ન પડે તે માટે ઘડાવજના ભૂકાની પાટલી રાખવામાં આવેલી હતી. ગ્રંથને વિભાગ જાણવા માટે ત્યારે શી વ્યવસ્થા હતી તે કહેવાય નહિ, પરંતુ સંભવતઃ જેમ અન્ય પ્રાચીન ભંડારોમાં ગ્રંથને વિભાગ જાણવા માટે કાચા સૂતરના દેરાથી તેને બાંધેલ હોય છે, તેમ આમાં પણ હેવું જોઈએ. સં. ૧૯૫૪માં પૂજ્ય શ્રીમદ્વિજયાનંદસૂરિ (આત્મારામજી) મહારાજના પ્રશિષ્ય
મદ્ વિજયકમલસૂરિ (તે સમયના કમલવિજયજી) મહારાજશ્રીએ ચોમાસું કર્યું ત્યારે તેમણે એટલે સુધારો કર્યો કે દરેક ગ્રંથને ઓળખવા માટે તેને પ્રતની જાડાઈ-પહોળાઈ પ્રમાણમાં ચાર આગળ લાંબાં કવર ગંદરથી એડી બલૈયાની જેમ ચડાવી તેના ઉપર તે તે ગ્રંથનું નામ, પત્રસંખ્યા, તેને નંબર અને ડાબડાને નંબર લખવામાં આવ્યો. અનુક્રમે પુસ્તકસંગ્રહને મજૂસને બદલે કબાટમાં રાખવામાં આવ્યું. અંતિમ વ્યવસ્થા થયા પહેલાંનો આ સાધારણ ઈતિહાસ છે.
આ અનુક્રમે થતી આવેલ વ્યવસ્થામાં બે મોટી ત્રુટિઓ હતી : એક તે એ કે જે ડાબડામાં પસ્તકે રાખવામાં આવેલ હતાં, તે ડાબડા ઘણુંખરા તેમાં મૂકેલ પુસ્તકો કરતાં સવાયા લાંબા-પહોળા

Page #11

લીઅડી જ્ઞાનભંડારનું અવલોકન
[ રહે હતા, જેથી જેટલી વાર પુસ્તકે લેવા-મૂકવા માટે તેને બહાર કાઢવામાં આવે તેટલી વાર તેમાંનાં છ પુસ્તકે ભાંગીને ભૂકો થઈ જતાં એટલું જ નહિ, પરંતુ જે સારી સ્થિતિમાં હતાં તે પણ અકાળે નાશના મુખમાં પહોંચતાં હતાં. બીજી એ કે પ્રતો ઉપર જે કવરે ચડાવેલ હતાં તે ગુંદરથી ચોંટાડેલ હોઈ તેને બહાર કાઢીને પુનઃ ચડાવવા જતાં, ચડાવનાર કુશળતાથી ચડાવે તથાપિ આદિ-અંતનાં પાનાં ફાટી જતાં; અને આ રીતે ઘણીયે સારામાં સારી પ્રતાનાં આદિ–અંતનાં કેટલાંય પાનાં જીર્ણ થઈ ગયાં છે. આ સિવાય વાંચવા આપેલ પુસ્તકો વાંચનારની બેકાળને લીધે અથવા પાછો આવ્યા પછી તેને
વહીવટદારની કાળજીને અભાવે કેટલાંક પુસ્તકો અને કેટલાંએક પુસ્તકોનાં પાનાંઓ અસ્તવ્યસ્ત થઈ ગયાં હતાં. તેમ જ અન્ય ગ૭નાં પુસ્તકે, તેના ખાસ રક્ષક કોઈ ન રહેવાથી, સંઘની સત્તામાં આવ્યા બાદ અવ્યવસ્થિત દશામાં પડ્યાં હતાં. - ઉપરોક્ત કારણોને લીધે ભંડારની વ્યવસ્થા પુનઃ થાય એ આવશ્યક હોવાથી સં. ૧૯૭૮માં પ્રવર્તકજી મહારાજ શ્રી કાંતિવિજયજીએ ચોમાસું કર્યું ત્યારે મારા પૂજ્ય ગુરુ શ્રી ચતુરવિજયજી
મરાજે ભંડારને વ્યવસ્થિત કરવાનું કાર્ય શ્રીસંઘની સમ્મતિથી હાથ ધર્યું. આ વખતની વ્યવસ્થામાં ભંડારમાંની દરેક પ્રતિનાં પાનાં ગણી, એકબીજી પ્રતમાં પેસી ગયેલ પાનાંને યથાસ્થાન ગોઠવી, તેને પ્રતિપ્રમાણ કાગળનાં કવરો વીંટાળી, તેના ઉપર નામ, પત્ર, નંબર આદિ લખવામાં આવેલ છે. દરેક પુસ્તક દીઠ અને નાનાં નાનાં બે-ચાર પુસ્તક દીઠ બે પાટીઓ તેની સાથે ચેડેલ ફતાથી બાંધેલ છે. તેના ઉપર ભંડારના નામનું છાપેલું લેબલ ચોડી તેમાં પણ પુસ્તકનું નામ, પત્રસંખ્યા અને નંબર લખવામાં આવેલ છે. આ કાર્ય કરવામાં મુનિ શ્રી જયવિજયજી, મુનિ શ્રી નાયકવિજયજી તથા મુનિ શ્રી મેઘવિજયજીએ ઘણી સહાય કરી છે. આ પુસ્તકને તેના માપના ડાબડાઓમાં મૂકી તેને સુંદર, મજબૂત અને હવાનો સંચાર ન થાય તેવા કબાટમાં રાખવામાં આવેલ છે. ઉપરોક્ત સઘળી વ્યવસ્થા માટે વઢવાણકૅમ્પનિવાસી વીશાશ્રીમાળીજ્ઞાતીય ધર્માત્મા શેઠ મગનલાલ વાઘજીએ રૂ. ૨૫૧ આપ્યા છે, જેનું અનુકરણ જૈન સમાજની ઈતર વ્યક્તિઓ કરે એમ આપણે ઈચ્છીશું.
ટીપ–પ્રારંભમાં ભંડારની ટીપ હતી કે નહિ તે જણાયું નથી. તેમ કઈ વૃદ્ધ પુરુષને પણ તે સંબંધી કશી ખબર નથી. છતાં આપણે એટલું સહેજે કલ્પી શકીએ છીએ કે આવડા વિશાળ ભંડારની ટીપ ન હોય એમ બની જ ન શકે. અસ્તુ અત્યારે તો સં. ૧૯૨૦ માં ખરતરગચછીય શ્રીમાન ઋદ્ધિસાગરજીએ તથા સં. ૧૯૬૦ ની આસપાસમાં જૈન શ્વેતાંબર કોન્ફરન્સ તરફથી આવેલ પ્રોફેસર શ્રીયુત રવજી દેવરાજે કરેલી ટીપ વિદ્યમાન છે. શ્રીમાન ઋદ્ધિસાગરજીની ટીપ કરતાં પ્રોફેસર મહાશયની ટીપ વધારે મહત્ત્વવાળી છે; કારણ કે તેમાં તેઓએ ગ્રંથનું નામ, પત્ર, ભાષા, કર્તા, શ્લોકસંખ્યા, ગ્રંથરચાયા-લખાયાની સાલ આદિ સર્વ માહિતી આપી છે, જ્યારે ઋદ્ધિસાગરજીની ટીપમાં માત્ર ગ્રંથનું નામ અને પત્રસંખ્યા સિવાય કાંઈ જ નથી. છેલ્લી ટીપ મારા પૂજ્ય ગુરુશ્રીએ કરી છે. આ ટીપ કેવી થઈ છે ? તેમ જ અપ્રાસંગિક હોવા છતાં એ પણ કહી દઉ કે આ વેળાની ભંડારવ્યવસ્થા કેવી થઈ છે?—એ પરીક્ષાનું કાર્ય હું માથે ન રાખતાં તેના પરીક્ષકને જ સોંપી વિરમું છું.
પુસ્તક-ભંડારમાં કાગળનાં અને તાડપત્રનાં એમ બે જાતનાં પુસ્તક છે. તાડપત્રીય છ પ્રત સિવાય બાકીનાં બધાંય પુસ્તકે કાગળ ઉપર લખેલાં છે. કાગળનાં પુસ્તકોમાં વધારેમાં વધારે લાંબી
પ્રતિ વનસારોદ્ધારકટીવાની છે. તેની લંબાઈ ૧૭ ઈંચની અને પહોળાઈ ૪૩ ઈંચની છે. તાક્ષત્રીય પ્રતામાં જ્ઞાતાધર્મવાળાં અને તેની દીવાની પ્રતિ લાંબી છે. આની લંબાઈ ૩૭ અને

Page #12

૨૮]
જ્ઞાનાંજલિ પહોળાઈ ૨ ઈંચની છે. કાગળનાં પુસ્તકોમાં સૌથી પ્રાચીન પ્રતિ પ્રશ્વનોદ્વરાટી ની છે, જેની લંબાઈ-પહોળાઈ ઉપર નોંધવામાં આવી છે. આના અંતમાં લખ્યાનો સંવત નથી, પણ તેની લિપિ આદિ જોતાં તે ચૌદમા સૈકામાં લખાયેલી જણાય છે. તાડપત્રીય પુસ્તકોમાં જ્ઞાતાધર્મવાળાં અને તેની ટકાની પ્રતિ પ્રાચીન છે. આને અંતમાં પણ લખ્યાની સાલ નથી. ભંડારમાં સ્વર્ણાક્ષરી બે પ્રતો છે, તે સિવાય બધાં પુસ્તકો કાળી શાહીથી લખેલાં છે. લાલશાહીને ઉપયોગ કાગળનાં કેટલાંએક પુસ્તક માં થયેલ છે, પરંતુ તે શોભા નિમિત્તે અથવા ગ્રંથના મુખ્ય વિભાગો ધ્યાનમાં આવે તેટલા ખાતર જ, તેથી વિશેષ નહિ. બધાંય પુસ્તક જૈન દેવનાગરી લિપિમાં લખેલાં છે. કાગળની પ્રતા ૧૪ત્રિપાઠ, પંચપાઠ અને શૂદ્ર એમ ત્રણે પ્રકારે લખેલી છે. ભંડારમાં પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, ગૂજરાતી, હિંદી જૈન-જૈનેતરના દરેક વિષયના જે જે ગ્રંથે વિદ્યમાન છે, તેનો વિસ્તૃત પરિચય મેળવવા ઈચ્છનારને પ્રસ્તુત લિસ્ટમાંનું ત્રીજું પરિશિષ્ટ જેવા ભલામણ છે.
દર્શનીય વિભાગ - ભિન્ન ભિન્ન દષ્ટિએ જેવા ઈચ્છનાર માટે ભંડારમાં શું શું દર્શનીય છે, તેને નિર્ણય તેઓ પોતે જ કરે એ ઠીક ગણાય. માત્ર જેઓ ટૂંક મુદતમાં ભંડારનું સ્થૂલ દર્શન કરવા ઇચ્છતા હોય તેમને માર્ગદર્શક થાય તેવી તેમાંના વિશિષ્ટ તેમ જ દર્શનીય વિભાગની નોંધ અહીં કરવામાં આવે છે.
શુદ્ધ ગ્રંથો–ભંડારમાં જે કેટલાએક ગ્રંથે વિદ્વાન મુનિવરોએ સુધારેલા જોવામાં આવે છે, તે સૌમાં વધારે મહત્ત્વના ગ્રંથે કેટલાક જૈન છેદસૂત્રની ભાગ–ચૂર્ણની પ્રત છે, જે અન્ય ભંડારમાં આટલી શુદ્ધ દુર્લભ છે. ઉપરોક્ત છેદસૂત્રોની પ્રતિઓમાં ગીતાજમણની પ્રતિ શુદ્ધતમ છે. દષ્ટિદોષથી રહી ગયેલ અશુદ્ધિને અશુદ્ધિ ન ગણીએ તો “આ પ્રતિમાં ભૂલ જ નથી” એમ માનવામાં જરાય અતિશયોક્તિ નથી. આ અપેક્ષાએ પં જૂમધ્યપૂ આદિ ગ્રંથે ઊતરતા જ ગણાય. છતાં તેમાં વિદ્વાન મુનિઓને હાથ ફરે છે.
આ છેદ ગ્રંથો સિવાય નં. ૧૨માં દિગંબર આચાર્ય વિદ્યાનંદસ્વામિકૃત પ્રમાWIFરીક્ષા ગ્રંથની પ્રતિ છે, જે શુદ્ધતમ હોવા સાથે આકર્ષક ધનશલિથી અલંકૃત છે. આ પ્રતિ કતકલ્પભાષ્યની પ્રતિને ઝાંખી કરી દે તેવી છે. ઠેકઠેકાણે વિશાળ ટિપણી, પાઠાંતરો, પ્રમાણશાસ્ત્રીય ગ્રંથોમાં આવતી લાંબી ચર્ચામાં દૂર દૂર સુધી વારંવાર આવતા તત્ શબ્દના અર્થની ગૂંચે ટિપ્પણ કર્યા સિવાય ઉકેલવા માટે કરેલ વિવિધ ચિહ્નો ઇત્યાદિ તે પ્રતિના શોધકની અદ્વિતીય નિપુણતાને વાચકને
ખ્યાલ ત્યારે જ આવી શકે કે જ્યારે તે પ્રતિને પોતે સાક્ષાત હાથમાં લઈને જુએ. આ સિવાય તિસ્થાન, ધાતુIRIT આદિ ઘણાય ગ્રંથો સુધારેલા છે, પણ તે દૃષ્ટિએ સંપૂર્ણ તપાસ કરેલ ન હોઈ કેટલા ગ્રંથ સુધારેલા છે તે કહી શકાય નહિ.
ઉપરોક્ત ગ્રંથોના અંતમાં તેના શોધકોએ પોતાના નામનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી, જેમ નં. ૬ उतराध्ययन लघुवृत्ति, नं. ६ आवश्यक टिप्पन, नं. ११ बृहत्कर्मस्तववृत्तिना मतमा तना शोधा
- ૧૪ વચમાં મૂળ ગ્રંથ અને ઉપર નીચે તેની ટીકા એમ ત્રણ વિભાગમાં લખાતા પુસ્તકને ત્રિપાઠ તથા વચમાં મૂળ ગ્રંથ અને ઉપર નીચે તેમ જ બે બાજુના માર્જીનમાં તેની ટીકા એમ પાંચ વિભાગમાં લખાતા પુસ્તકને પંચપાઠ કહેવામાં આવે છે. ત્રિપાઠ-પંચપાઠરૂપમાં સટીક ગ્રંથે જ લખી શકાય છે. આ રીતે લખાયેલ પુસ્તકમાં મૂળ ગ્રંથ અને તેની ટીકાનો વિભાગ કરવાનો શ્રમ દૂર થઈ જાય છે. હાથીની સૂંઢની જેમ વિભાગ પાડ્યા સિવાય સળંગ લખેલ પુસ્તકને શૂદ્ર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે,

Page #13

૨૯
લીબડી જ્ઞાનભંડારનું અવલોકન તેજો રાજગણિએ કર્યો છે. નં. ૬ પ્રતિના અંતમાં નીચે પ્રમાણે લખેલ છે?
लिखितं ले. नेमाकेन ॥ सुविहितशिरः शिरोमणि-दुर्वादिवृन्दतम. परासननभोमाणिसमग्रविद्यापण्यविपरिणश्रीतपोरत्नोपाध्यायशिष्यतेजोराजगरिगना स्वान्योपकृतये । शोधितं पुस्तकमिदं वाच्यमानं चिरं नन्दतु ॥
નં. ૧૧ પ્રતિમાં આને મળતો જ ઉલ્લેખ છે. માત્ર અંતમાં એટલું ઉમેરવામાં આવ્યું છે કે વ સેનાના પુતfમ | ”આ પ્રતિમાં શોધકે ઘણી જ ટિપ્પણી કરી છે. ઉત્તરાધ્યયન લધુવૃત્તિના અંતમાં શ્લેકબદ્ધ પ્રશસ્તિ છે, જે વિસ્તારના ભયથી જતી કરવામાં આવે છે. આ તેજરાજગણિ સોળમી શતાબ્દીમાં વિદ્યમાન હતા. તેમના હસ્તાક્ષર જેવા ઈચ્છનારે નં. ૨૬ મવમવના પ્રકારની પ્રતિ જેવી, તેના અંતમાં નીચેનો ઉલ્લેખ છે : - भवभावनाप्रकरणं समाप्तं । संवत् १५६५ वर्षे चैत्र सुदि २ दिने गुरुवारे श्रीतिमिरपुर्या श्रीतपोरत्नोपाध्यायेन्द्राणां शिष्य वा० तेजोराजगणिभिरऽलेखि ॥ शुभमस्तु लेखकवाचकयोः ।।
સ્વર્ણાક્ષરી પ્રતો – . રૂ૪માં વFસૂત્રની સચિત્ર સ્વર્ણાક્ષરી પ્રતિ છે. તેનાં પાનાં ૯૬ છે. લિપિ મનોહર છે. પણ તેમાં સ્વર્ણનું પ્રમાણ મધ્યમ હોવાથી લિપિ જેટલા પ્રમાણમાં ઝળકવી જોઈએ તેટલા પ્રમાણમાં ઝળકતી નથી. આ દષ્ટિએ તો આ પ્રતિ મધ્યમ જ ગણાય. પ્રતિના અંતમાં નીચેની પ્રશસ્તિ છે: .
___ कल्पाध्ययनमष्टमं श्रीभद्रबाहुस्वामिभिः प्रत्याख्यानपूर्वान्नियूढं दशाश्रुतस्कन्धमध्यगतम् ॥ ग्रंथान १२१६ ॥ संवत् १५१४ वर्षे । माघ सुदि २ सोमे । मंत्रि देवालिखितं ।
॥द०॥ प्राग्बाटान्वयशेखरो[5] जनि बरो: मन्त्रीश्वरः केशवः । तत्पत्नी जिनधर्मभक्तिचतुरा संशोभते देमतिः । तत्पुत्रो गुणराजमन्त्री निपुरगः पासादिपुत्रान्वितो । भार्यारूपिरिणराजितो विजयते लक्ष्मीयुतो धर्मवान् ॥१॥ तेन मातृप्रमोदायाऽलेखि श्रीकल्पपुस्तकम् । वृद्धशाखातपोगच्छे श्रीज्ञानकलशाद् गुरोः ॥२॥ विद्यागुरोरुपाध्यायऽचरणकीर्तिपदो जुषां । विजयात् सिन्धुमिश्रारणां प्रदत्तं भक्तिभाजिनः ॥३॥ श्रीपूज्य भ० श्रीविजयरत्नसूरीन्द्रगच्छाधिपे । पं० विजयसमुद्रगणीन्द्राणां दत्तं श्रीकल्पपुस्तकम् ॥
નં. ૩૪૧૨ માં અધ્યાત્મરસિક શ્રીદેવચંદ્રજીકૃત અધ્યાત્મતા તથા શીતત્રfનનસ્તવનની ૧૨ પાનાંની પ્રતિ પણ સ્વર્ણાક્ષરી છે. આ પ્રતિની લિપિ તેમ જ તેની ઝળક તદ્દન સાધારણ છે. પ્રતિના અંતમાં “ચુરા ડોસા પઠનાર્થ fમતી પોન ગુર ૨૨ 'એમ લખેલું છે. આ ડોસા વહોરા તે શેઠ ડોસા દેવચંદ જ સમજવા.
ચિત્ર-ચિત્રોની વિવિધ નમૂના જેવા ઈચ્છનારે નં. રૂહ નંગૂંદીપપ્રજ્ઞપ્તિસટી, નં. હ૭ कल्पसूत्र सचित्र, नं. ३४११ कल्पसूत्र स्वाक्षरी सचित्र 24॥ त्रष्ण प्रत तथा नं. ३४२० वर्तमान-अनागत-अतीत चोवीस जिन, वीस विहरमानजिन मने सोल सतीनां चित्र, नं. १८२० નારીના ત્રિો જેવાં.
નં. ૯૭ અને ૩૯૫ પ્રતમાં જે ચિત્ર છે તે સુંદર, ભાવવાહી અને સ્વાભાવિક છે. જેમ કેટલાંક પ્રાચીન કલ્પસૂત્રાદિ પુસ્તકમાંનાં ચિત્ર બેઢબ અને અસ્વાભાવિક હોય છે, જેમ કે–પડખાભર ઊભેલ માણસ આદિના એક કાન. એક આંખ આદિ શરીરનાં અરધા અવયવો જોઈ શકાય, છતાં ચિત્રમાં બે આંખ, બે કાન આદિ દેખાવ કરેલ હોય છે, તથા તેમણે પહેરેલ વાન દેખાવ એ

Page #14

જ્ઞાનાંજલિ વિકૃત ચીતરેલો હોય છે કે ભાન માણસને કપડાની કોથળીમાં ગળા સુધી પૂર્યા હોય ઈત્યાદિ. આ પ્રતોમાં તેમ નથી. સ્વર્ણાક્ષરી પ્રતિનાં ચિત્રો સુંદર હોવા છતાં સ્વાભાવિક નથી. આ સિવાય તીર્થકરનાં, સતીઓનાં અને નારકીનાં જે ચિત્ર છે તે સાધારણ છે અને સંભવત: ઓગણીસમી સદીમાં ચીતરાયેલાં છે.
અહીં ચિત્રોનો જે સુંદર-અસુંદર વિભાગ પાડવામાં આવ્યો છે, તે માત્ર મારી સ્થલ દષ્ટિએ જ. શાસ્ત્રીય ચિત્રકળાની દષ્ટિએ જેનાર આથી વિપરીત પણ કહે. ચહાય તેમ છે, તથાપિ ચિત્રોની અપાયેલ આ સૂચી તેમને પણ ઉપયોગી થઈ પડશે.
ઉપર જણાવ્યાથી અતિરિક્ત સૂત્રકતાંગસટીક આદિ કેટલીયે પ્રતોના આદિ–અંતમાં તીર્થકરાદિની સુંદર મૂર્તિઓ ચીતરેલી જોવામાં આવે છે. પરંતુ તે સૌની નોંધ ન લેતાં ફક્ત જુદી જુદી જાતનાં ચિત્રોને નમૂના એકીસાથે જોવા મળે તેવાની જ અહીં સૂચી આપી છે.
સાંધેલ પુસ્તકો–વાચકો! તમે કદાચ દુનિયામાં ઘણુંય ફર્યા હશો અને ઘણાંય સ્થળોનાં કીમતી પુસ્તકાલય તથા તેમાં દર્શનીય ગ્રંથવિભાગ આદિ જોયેલ હશે, તથાપિ લીબડીના જ્ઞાનભંડારમાં વિદ્યમાન સાંધેલ પુસ્તક જેવાં સાંધેલ પુસ્તક જેવાની નસીબદારી તમને ક્યાંય નહીં જ સાંપડી હોય, અને એટલે જ આગ્રહ કરું છું કે તમે ક્યારે પણ લીબડીના પાધરમાં થઈને પસાર થાઓ ત્યારે આ ભંડારના દર્શનીય વિભાગને અને ખાસ કરીને તેમાંનાં સાંધેલ પુસ્તકને જોવાનું ન વિસરતા. તે ભંડારમાં સાંધેલી પ્રત પાંચ છે. તે પ્રતો ઉંદરે કરડી ખાધી હોય અથવા સહાય તે કારણે ચોથા ભાગ જેટલી ગોળાકાર ખવાઈ ગયેલ હતી. તેને ખરતરગચ્છીય શ્રી જિનહર્ષસૂરિએ અને તેમના શિષ્યોએ સંધાવીને પુનઃ જીવતી કરી છે. પ્રતોને એટલી નિપુણતાથી સાંધવામાં આવી છે કે બુદ્ધિમાન ગણાતો માણસ પણ તેના પાનાને પ્રકાશ સામે રાખી તેની છાયાને પોતાની આંખ ઉપર લાવ્યા સિવાય તેને ક્યાં સાંધેલી છે એ એકાએક ન કહી શકે. સાંધ્યા પછી જે અક્ષરો લખવામાં આવ્યા છે તે પણ આબાદ પ્રથમના લેખકને મળતા જ છે, એટલે જેનારને જે એમ કહેવામાં ન આવે કે “આ પ્રતિ સાંધેલ છે” તો તેને એમ ક્યારે પણ ન લાગે કે મારા હાથમાં સાંધેલ પુસ્તક આપવામાં આવ્યું છે.
આ સાંધેલ પ્રતો કાંઈ એક-બે-પાંચ પાનાં જેવડી નાની નથી, કિન્તુ નીચે જણાવવામાં આવશે તેમ હજારો શ્લેકપ્રમાણ મહાન ગ્રંથ છે. તે સૌને આદિથી અંત સુધી એકસરખી રીતે સાંધી પ્રતિપંક્તિ મૂળ લેખકને આબાદ મળતા અક્ષરો પૂરવા એ અયાંત્રિક યુગના માનની કળાને અપૂર્વ આદર્શ જ ગણાય ને ?
પ્રતો અને તેના અંતના ઉલ્લેખો नं. ४० जीतकल्पभाष्य पत्र ३८ અંતમાં-સંવત્ ૨૩૪૪ વર્ષે સંધાણતમ્ | નં. ૪૬ પં પમાષ્ઠ પત્ર ૪૬ (અંતમાં કાંઈ નથી) नं. ४२ पंचकल्पचूर्णी पत्र ४३ અંતમાં-સંવત્ ૨૪૬ વર્ષે રૂઢ પુસ્ત સંવતમ્ ! नं. ४३. बृहत्कल्पचूर्णी पत्र १५७

Page #15

કાળી જ્ઞાનભંડારનું અવલોકન
અંતમાં–સંવત્ ૧૬દર વર્ષે શ્રીવત્ત શ્રીવરત શ્રીનિવર્ટુનરિહંતને જીવિર્ષसूरिशिष्यैः संधाप्यालेखि ॥
नं. ४४ निशिथभाष्य पत्र ६६.
અંતમાં. શકદ્દર વર્ષે શ્રીવતરી શ્રીનિર્વભૂfમ: સંધાણ સેવિતમ્ શ્રીરતુ संधाय ॥
ઉપર પ્રમાણેના અંતિમ ઉલ્લેખ પરથી એમ જોઈ શકાય છે કે સં. ૧૫૪૪ થી સં. ૧૫૬૩ સુધી અર્થાત છૂટક છૂટક ઓગણીસ વર્ષ સુધી પ્રતે સાંધવાની ક્રિયા ચાલુ રહી.
લેખકની ખૂબી-નં. ૧૧૪૯ માં યોજાનારી રતુદયની ૧૩ પાનાંની પ્રતિ છે. તેને લખવામાં લેખકે લાલ શાહી અને કાળી શાહીને ઉપયોગ કર્યો છે. ગ્રંથ લખવામાં લાલ શાહીને ઉપયોગ એવી રીતે કરેલ છે કે જેથી દરેક પૃષ્ઠમાં બે બે અક્ષરો વંચાય છે અને આખી પ્રતના અક્ષરો સળંગ કરતાં નીચે પ્રમાણે વંચાય છે –
गय वसह सीह अभिसेन दाम ससि दिणयरं झयं कुंभ । पउमसर सागर विमारण भवरण'५ चय श्रीआदिनाथ श्रीमहावीर
પ્રતિના આદિ-અંતના પૃષ્ઠને છેડી બાકીનાં ચોવીસ પૃષ્ઠમાં આ પ્રમાણેના ઓગણપચાસ અક્ષરે વંચાય છે. લેખક બરાબર ઘડાયેલ ન હોવાથી જેવા સ્પષ્ટ અને સુઘડ અક્ષરો દેખાવા જોઈએ તેવા દેખાતા નથી. છતાં લેખકે કેવા કેવા પ્રકારની ધૂનવાળા હોય છે, એનો ખ્યાલ પ્રેક્ષકોને જરૂર આવશે.
આ સિવાય તાડપત્રીય પુસ્તકે, સુંદર સુંદર લિપિનાં કાગળનાં પુસ્તક તેમ જ ભંડારની નવી વ્યવસ્થા આદિ પણ દર્શનીય જ ગણાય.
પુસ્તક મેળવનારને માટે– પુસ્તક લઈ જનારની અપ્રામાણિકતાને અનેક વાર કડવો અનુભવ કરી ભંડારના હાલના કાર્યવાહકોએ કેટલાંક વર્ષ થયાં કાયદો કર્યો છે કે પુસ્તક મંગાવનાર પાસે દર એક પાને એક રૂપિયો રોકડું ડિપેંઝિટ મુકાવવું, અને તે રીતે પણ પુસ્તક અરધુ જ આપવું, જે બસો પાનાંથી વધારે પાનાંનો ગ્રંથ હોય તો એકસાથે સો પાનાં જ આપવાં, વધારે નહિ. આ કાયદો એકંદર અનુમોદનીય તો છે જ, છતાં કોઈક વાર આમાં અપવાદની આવશ્યકતા હોય છે, તેને વિચાર કાર્યવાહક સ્વયં કરે એમ આપણે ઈચ્છીશું.
પ્રસ્તુત લિસ્ટ–પ્રસ્તુત લિસ્ટને ભંડારમાં જે ક્રમથી પુસ્તકો ગોઠવેલ છે તે રીતે છપાવ્યું નથી, પરંતુ અકારાદિ ક્રમથી છપાવવામાં આવ્યું છે. અંતમાં ચાર પરિશિષ્ટો આપવામાં આવ્યાં છે. તે પૈકી પહેલા પરિશિષ્ટમાં સારી શ્રી નેમ શ્રીજીનાં પાછળથી ઉમેરેલ પુસ્તકોનું લિસ્ટ આપવામાં આવ્યું છે. બીજામાં ગ્રંથકર્તાઓનાં નામની અનુક્રમણિકા આપવામાં આવી છે, જેથી તે તે ગ્રંથકર્તાના કેટલા ગ્રંથે આ ભંડારમાં છે આદિ જાણી શકાય. ત્રીજા પરિશિષ્ટમાં વિષયવિભાગવાર ગ્રંથનું લિસ્ટ આપવામાં આવ્યું છે, જેથી ભિન્ન ભિન્ન વિષયના ગ્રંથ જેવા ઈચ્છનારને વધારેમાં વધારે અનુકૂળતા થાય. આ પરિશિષ્ટ કરવામાં સવિશેષ કાળજી રાખવા છતાં ક્યાંય અસ્તવ્યસ્તપણું દેખાય તે વિદ્વાને
૧૫. આ ગાથાની સમાપ્તિ “મવધુ શુક્રય ” એ રીતે થાય છે, છતાં લેખકની ગફલતથી તે છૂટી ગયું અને બદલામાં નવા અક્ષરો ઉમેરી દીધા.

Page #16

૩૨ ]
જ્ઞાનાંજલિ
તેને દરગુજર કરે. ચેાથા પરિશિષ્ટમાં લીંબડીના જૈન મંદિરની પ્રતિમા ઉપરના લેખે અને લગભગ આજથી ૧૫૦ વરસ અગાઉ થઈ ગયેલ ત્યાંના સંધમાં અને ધાર્મિક કાર્યમાં આગેવાન શ્રેષ્ઠિવ ઉપર લખેલ જૈન મુનિના પત્રની નકલ આપવામાં આવી છે. પ્રસ્તુત લિસ્ટ અને તેનાં પરિશિષ્ટો કરવા માટે સંપાદકે ઘણા શ્રમ કર્યાં છે, છતાં તેમાં ત્રુટિ જણાય તેા વિદ્વાને તેને સહી લે એવી મારી સૌને વિન ંતિ છે. લીંબડી
સ્ટેટનુ ગોરવ—કોઈ પણ રાજ્યમાં પુરાતન દનીય વસ્તુઓનુ`હેવું એ તેના ગૌરવમાં ઉમેરા ગણાય. જો લીંબડી સ્ટેટ વસ્તુની કિંમત કરી જાણે તેા પ્રસ્તુત જ્ઞાનભંડાર એ તેને માટે આછા ગૌરવની વસ્તુ નથી.
ઉપસંહાર–અંતમાં જેમણે તન, મન અને ધનથી પ્રસ્તુત જ્ઞાનભંડારને વસાવ્યા છે, તેને પુષ્ટ કર્યો છે, તેમ જ તેના રક્ષણ અને તેની વ્યવસ્થા માટે શ્રમ સેવ્યેા છે, તે સૌને ધન્યવાદ અ મારા અવલેાકનને પૂર્ણ કરું છું.
[ લીંબડી ભ’ડારનું સૂચિપત્ર, ઈ.સ. ૧૯૨૮ ]
પુરવણી
-X—
શેઠ ડેાસા દેવચંદ અને તેમના પિરવાર
વેારા શેડ ડેાસા દેવચંદ અને તેમના પરિવાર પરિચય મેળવવા માટે આપણી સમક્ષ ખાસ એ સાધના વિદ્યમાન છે: એક કવિ જેરામકૃત તપસ્યાગીત, જે ગૂર્જરભાષાબહ, અનુમાને ૧૮૩૯માં રચાચેલ અને ૬ ઢાળબદ્ધ ૮૧ કડીનું છે. અને ખીજુ લાલવિજયકૃત તપમહુમાનભાસ, જે ગૂર્જર, ૧૮૭૯ માં રચેલ અને ૨૧ કડીનું છે. ભાસમાં માત્ર પૂંછમાઈના તપની જ હકીકત વર્ણવી છે, જ્યારે ગીતમાં ડાસા વેારા આદિની બીજી વિશેષ વાતેા પણ ગાવામાં આવી છે. આમાં જે વાતેા છે તેમાંના એક અક્ષરને પણ અત્યારે લીમડીમાં કોઈ જાણતું નથી. એટલે અહીં તેને સાર આપવામાં આવે છે.

તપસ્યાગીતના સાર
ગૂજરાતદેશમાંલી...મડી ગામ હતું. ત્યાં રાજા હરભમજીનારે વખતમાં પેરવાડજ્ઞાતીય વારા શેડ દેવચંદના પુત્ર ડાસેા હતેા. તેને હીરાબાઈ નામે પત્ની હતી, તેનાથી જેઠા અને કસલેા બે પુત્ર એગણુચ્યાલા વર્ષમાં રે, મહા વિદે પાંચમ જાણિ;
શાંતિનાથ સુપસાયથી, કીધા તપ બહુમાન રે. ૨૦. તપબહુમાનભાસ.
કવિતા
૧. · કાઠિયાવાડ ગૂજરાતમાં કયારથી ગણાવા લાગ્યું ? ’–ના પુરાતન ઉલ્લેખા શેાધનારને જેરામ આ ઉલ્લેખ ઉપયેગી થઈ શકે ખરા.
૨. આ રાજા હરભમજી તે પહેલા હરભમજી જાણવા કે જેઓએ પાતાની રાજગાદી શિયાણીથી ઉપાડી લીંબડી આણી હતી. તેએ ઈ. સ. ૧૭૮૬, વિ॰ સં ૧૮૪૨ સુધી વિદ્યમાન હતા.
!
૩. શેઠ ડેાસા દેવચંદ ભલગામડેથી લીંમડી રહેવા આવ્યા હતા, એમ તેમના વંશજોનુ કહેવુ છે. સંભવ છે, રાજા હરભમજીની સાથે જ આવ્યા હાય.

Page #17

લીંબડી જ્ઞાનભંડારનું અવલોકન
[ ૩૩ થયા. જેઠાને પૂછબાઈ નામે પત્ની હતી, તેનાથી જેરાજ અને મેરાજ બે દીકરા થયા. અને કસલાને સેનબાઈ નામે પત્ની હતી, તેનાથી લખમીચંદ અને ત્રિકમ બે દીકરા થયા. - સં. ૧૮૧૦ માં મહાત્મા શ્રી દેવચંદ્રજી પધાર્યા, ત્યારે ડોસા વોરાએ પ્રભુ પધરાવવાની ઈચ્છાથી પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ શરૂ કર્યો. ગામગામના લોકોને નોતર્યા. આવેલાઓને રહેવા માટે તંબુ આદિની ગોઠવણ કરી અને તેમને માટે ઠેકઠેકાણે પાણીની પરબ બેસાડી. સત્તરભેદી પૂજા, અષ્ટોત્તરી સ્નાત્ર આદિભણાવી શ્રી દેવચંદ્રજી પાસે પ્રતિષ્ઠા કરાવી સીમંધરસ્વામીની પ્રતિમા સ્થાપન કરી. લેકેને સુખડીનાં જમણે આપ્યાં. અન્ય વર્ણના લોકોને પણ જમણ જમાડી સંધ્યા
સં. ૧૮૧૨ માં જેઠા વોરા સ્વર્ગે ગયા. સં. ૧૮૧૪માં ડોસા વોરાએ સંધપતિનું તિલક કરાવી સિદ્ધાચલને સંઘ કાઢયો. સં. ૧૮૧૭માં સાસુ-વહુ હીરબાઈપૂજીબાઈએ સંવિપક્ષી પં. ઉત્તમવિજયજી પાસે ઉપધાન વહી માળ પહેરી. સં. ૧૮૨૦માં બીજી વાર ડોસા વોરાએ પંન્યાસ મોહનવિજયજી પાસે પ્રતિષ્ઠા કરાવી અજિતવીર્ય નામના વિહરમાનજિનની મૂર્તિ બેસાડી અને ગામેગામ કંકેતરી લખી સિદ્ધાચળજીનો સંઘ કાઢવો. પૂજા, સામિવલ, પ્રભાવના આદિ કરતા ઘેર પાછા આવ્યા.આ રીતે ધર્મકરણ કરતાં કરતાં ડોસા વોરા સં. ૧૮૩૨ના પોસ વદિ ૪ ને દિવસે દેવલોક ગયા.આ જ વર્ષમાં પૂજીબાઈ એ પોતાના પતિ જેઠા વેરા પાછળ ચોરાસી જમાડી. અને એ જ વર્ષમાં પં. પદ્યવિજયજી વિવેકવિજયજી સાથે લીબડી તરફ આવ્યા. તેમને પ્રવેશ મહોત્સવ ઘણુ ઠાઠથી કરી માસું રાખ્યા અને ઉપધાન આદિ ધર્મકરણી પ્રવર્તી.
સં. ૧૮૩૯માં પંપદ્યવિજયજી મહારાજ લાલવિજયાદિમુનિઓ સાથે બીજી વાર ચોમાસું રહ્યા. ચોમાસામાં પૂછબાઈએ પોતાની સાસુ સાથે એકાંતમાં નિશ્ચય કરી કસલા વોરાને પૂછ્યું કે જે તમારી સમ્મતિ હોય તો હું પાંત્રીસ ઉપવાસ કરું. કસલાએ કહ્યું કે તમારા ઉદયમાં હોય તે તપ કરે,
૪. સીમંધરસ્વામીની પ્રતિમા શાંતિનાથના જૂના મંદિરમાં વિદ્યમાન છે. તેના ઉપરને લેખ ઘસાઈ ગયો છે, એટલે અહીં આપી શકી નથી.
૫. સુખડીના જમણનું નામ સાંભળી વાચકોના હૃદયમાં ગ્લાનિ સાથે યુવાન માણસના દાંત ભાગી નાખે તેવાં ગોળ-ઘઉંના લોટનાં ઢેફાંની સ્મૃતિ થઈ આવશે. પરંતુ વાચકે તેમ ન માની લે. જેમ સુરતની બરફી, ખંભાતની સૂતરફેણી અને ભજિયાં, ભાવનગરના દશેરા ઉપર થતા ફાફડા, જામનગરના અડદિયા ઈત્યાદિ તે તે દેશમાં વખણાતાં વિશિષ્ટ પકવાન્નો છે, તેમ લીંબડીની સુખડી એ પણ પંકાતું એક વિશિષ્ટ પકવાન્ન છે, જેની જોડ બીજે ન જડે. આ પકવાન્સમાં ઓછામાં ઓછું મણે મણ ઘી નાખવામાં આવે છે. એટલા ઉપરથી આની વિશિષ્ટતા ક૯પી શકાય. વાચક ! જે તમને વિશ્વાસ ન હોય અને લીંબડીમાં તમારે કોઈ વિશ્વસ્ત સ્નેહી વસતો હોય તો જરૂર આ નગરના જમણની સુખડી મંગાવી ચાખી જેજે.
૬. અજિતવીર્યની પ્રતિમા શાંતિનાથના જૂના દેરાસરમાં છે. તેના ઉપર નીચે લેખ છે? संवत् १८२० वर्षे माहसुदि १३ दिने वोरा डोसा देवचंद श्रीअजितवीर्य.........
આ લેખ સિમેન્ટ લગાડી દાબી દીધું છે. પાલીતાણુના લેખો દાબી દેવા માટે આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી અને સ્વર્ગસ્થ શ્રીયુત વેણીચંદ સરચંદ એકલા જ જસ ખાટી જાય એ લીંબડીના લોકોને ગમે ખરું?
૭. તપબહુમાનભાસના કર્તા લાલવિજયજી તે આ જ, gો. ૫.

Page #18

૩૪ ]
જ્ઞાનાંજલિ
પણ તમે વૃદ્ધ છે, તમારી કાયા નબળી છે અને તપસ્યા ઘણી મેટી છે, એટલે તે માટે અમારાથી અનુમતિ શી રીતે અપાય ? તમે તમારી જિંદગીમાં ઉપધાન વહ્યાં છે, પાંચ ઉપવાસ, દસ ઉપવાસ, બાર પાસખમણ (૧૫ ઉપવાસ ), માસખમણ ( ૩૦ ઉપવાસ ), કસૂદનતપ, કલ્યાણુકતપ, વીસસ્થાનકતપ, આંબેલની ઓળી, વધુ માનતપની તેત્રીસ એળી, ચંદનબાળાનેા તપ, આઠમ, પાંચમ, અગિયારશ, રાહિણી આદિ ઘણી તપસ્યા કરી જન્મ સફળ કર્યાં છે. અમારા ઘરમાં તમે જંગમ તીર્થ સમાન છેો. તમને આવા દુષ્કર તપ માટે અનુમતિ કેમ અપાય ? પૂંછમાઇ એ વળતા ઉત્તર આપ્યા કે તમે સમજી છે, આ માનવદેહ કાં વાર વાર લાધવાના છે? તેનાથી જે સાધ્યું તે ખરું. છેવટે કસલા વેારાની સમ્મતિથી પૂજીબાઈ એ તેર ઉપવાસનું પચખાણ કયું. આ સમયે કસલા વેારાની પત્ની સાનમાઇ, જેણીએ એક વાર માસખમણુ તપ કરેલ છે, તેણીએ પણ પાંત્રીસ ઉપવાસ કર્યાં. જેરાજ અને મેરાજની પત્ની મૂળીમાઈ અને અમૃતખાઈ નામે હતી, તેમાંથી અમૃતખાઈએ માસખમણુ કર્યું. બહેન અવલબાઈ એ પણ માસખમણ કર્યું. જાણે આખા સંધમાં તપસ્યાની લબ્ધિ પ્રગટી હોય તેની જેમ એક દર ૭૫ માસમણુÉ થયાં અને સંધ આખામાં એવમહાચ્છવ, પ્રભાવના થઈ રહ્યાં.
આ તરફ અશાતાને ઉદય થવાથી પૂંછમાઈનું શરીર એકદમ લથડી ગયું, જેના સમાચાર જાણતાં જ ધીંગડમલ૧૧ ધારસીને પુત્ર મહેતા ડાસાîર તેમ જ સંધનાં મુખ્ય મુખ્ય સ્ત્રીપુરુષ। ત્યાં આવ્યાં, અને
૮. અવલબાઈ કાણુ ? એ અહીં જણાવેલ નથી. સસ્તંભવતઃ કસલા વેારાની બહેન દીકરી હાવી જોઈ એ. ૯. ૫૦ પદ્મવિજયજીએ સમરાદિત્યના રાસમાં પણ આ હકીકત વર્ણવી છેઃ—
તેણે વર્ષે તિહાં સંધમાં, તપ કીધાં ઘર ઘરબાર રે;
પચેાતેર માસખમણ તે, થયા જિનબિંબ માનનહાર રે. ૧૪
૧૦. તપબહુમાનભાસમાં એટલુ` વધારે જણાવવામાં આવ્યું છે કે, રાજા હરભમજીએ તપસ્યા કરનારને રૂપિયાની લહાણી કરી હતી.
૧૧. ધી ગડમલ એ ધારસી મહેતાનું ઉપનામ અથવા અટક હોય એમ લાગે છે.
૧૨. ડાસા મહેતા માટે લીંબડીનાં ધરડાં પાસેથી એમ સાંભળવામાં આવ્યું છે કે તે સ્થાનકવાસી હતા અને વારા ડેાસા દેવચંદના ભાગીદાર હતા. બન્નેય ભિન્ન ભિન્ન સંપ્રદાયના હાઈ વાર તહેવારે જવા-આવવામાં ભિન્નતા પડતી, એ વાત અજ્ઞેયને રુચતી ન હોવાથી નિશ્ચય કર્યો કે યા તા આપણે બન્નેય સ્થાનકવાસી હોવા જોઈ એ અથવા આપણે બન્નેય મૂર્તિ પૂજક હાવા જોઈ એ, પણ ભિન્નતા તેાફીક નહિ. છેવટે બન્ને જણાએ મૂર્તિને મુખ્ય પ્રશ્ન ઉડાવ્યા, જેના નિણૅય માટે ડાસા વેરા પાંચસા રૂપિયા ડિપોઝિટ મૂકી પાટણના સંધવીના પાડાના ભંડારમાંથી જ્ઞાતાધ કથાંગ, રાજપ્રશ્નીયામાંગ અને ઉવવા ત્રાદિની તાડપત્રીય પ્રતા લાવ્યા, જે પ્રતા અત્યારે લીંબડીના જ્ઞાનભંડારમાં વિદ્યમાન છે. અંતમાં નિર્ણય થયા બાદ ડાસા મહેતાએ અને તેમના કુટુએ સ્થાનકવાસીપણાતા ત્યાગ કર્યાં. આ ત્યાગની વાત ડાસા મહેતાના વંશો પણ સ્વીકારે છે. ડાસા મહેતાની ભરાવેલી સમંધરસ્વામીની પ્રતિમા લીંબડીના શાંતિનાથના જૂના દેરાસરમાં વિદ્યમાન છે. તેના ઉપર નીચે પ્રમાણે લેખ છે :
संवत् १८२० वर्षे माधशुदि १३ दिने डेासा धारसी सीमंधरजिनबिंबं कारवित श्री પાછળથી આ મહેતાકુટુંબ સ્થાનકવાસી થઈ ગયું છે. અહીંનું સંધવી કુટુંબ એક વાર મૂર્તિપૂજક હતું તે પણ અત્યારે સ્થાનકવાસી છે. આ લોકોના લત્તામાં જે મંદિર હતુ' તે શાંતિનાથના જૂના મ ંદિર સાથે ભેળવી દેવામાં આવ્યુ` છે. પદ્મવિજયજીએ કસલા વેારા ઉપર લખેલ પત્રમાં ડૅાસા ધારસી તથા સહે સમલ તથા ઝવેરીને ધલાભ કહેવા” એમ જણાવ્યું છે તે ડાસા ધારસી આ જ જાણવા.

Page #19

લીંબડી જ્ઞાનભંડારનું અવલાકન
{ ઉપ
પૂજીબાઈ ને તપસ્યા પારવા માટે સમજાવટ અને આગ્રહ કર્યાં. પણ પૂજીખાઈએ તે પેાતાની સાખે નવ ઉપવાસનું પચખાણ લઈ લીધું. તેમને પાણીના બદલામાં સાકરનું પાણી આપ્યું, પણ પેાતે સાવધાન હાવાથી તેને એળખી લીધુ અને ફેંકી દીધું. છેવટે તેમનું શરીર તદ્દન લથડી ગયું એટલે તેમણે તે સાગારી અનશન સ્વીકારી આહારના સર્વથા ત્યાગ કરી દીધા. અને સ વાને ખમાવી ચાર શરણ લઈ ચેાવીસમે ઉપવાસે સ૦ ૧૮૩૯ના શ્રાવણ વદિ ૧૧ને દિવસે દેવગત થયાં.
આ પછી તરત જ પર્યુષણાપ એસતુ હોવાથી કાઈ તે ધર્મમાં અંતરાય ન થાય માટે કસલા વેરાએ રાવા–કૂટવાનુ’૧૩ માંડી વાળી ધર્મકરણી કરવા માંડી, સંવત્સરી દાન દીધું અને સધને પાંચ પકવાન્નનુ જમણુ આપ્યું, પૂજીમાઈના તપનિમિત્તે ઉજમણું કર્યું. અને અઢાર વર્ણ ને જમણું આપ્યુ. જેરામ કવિ જ કહે છે કે આ રીતે અઢળક ધનને ખર્ચનાર કસલા વારેા ચિરકાળ વે.
કલશ૧૫.પહેલાં સાત (૧૮૦૭)માં શાંતિનાથના પ્રૌઢ પ્રાસાદ કરાવ્યા. તે પછી એ બિ‘બપ્રતિકા અને સંધ કાઢયા, કસલા વારાએ તપ, ઉજમાં, ચેારાસી આદિ કર્યાં
ગીતમાં જણાવ્યા સિવાયનું
વેારા ડાસા દેવચંદની ભરાવેલી એ પ્રતિમાએ વિદ્યમાન છે, જેમાંની એક નવલખા પાથ નાથની છે, જે હાલ નવા મંદિરમાં છે અને બીજી આદ્રિનાથની ધાતુની પંચતીથી છે, જે જૂના મંદિરમાં છે. આ બન્ને પ્રતિમા સ`. ૧૮૬૦માં ભરાવેલી છે. ગીતમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ડાસા વેરા સ૦ ૧૮૩૨માં દેવગત થયેલ હાવાથી આ પ્રતિમાએ તેમની પેાતાની ભરાવેલી નહિ પણ તેમના પરિવારમાંના કાઈ એ તેમના નામથી ભરાવેલી હોવી જોઈ એ. આ જ વર્ષમાં ડાસા વારાના પૌત્ર મેરાજની ભરાવેલ એક શ્યામ પ્રતિમા જૂના દેરાસરમાં છે એ ઉપરથી એમ કલ્પી શકાય કે કદાચ મેરાજે ઉપરોક્ત પ્રતિમાઓ ભરાવી હોય. ત્રણે પ્રતિમા ઉપરના લેખા~~~
संवत् १८६० वर्षे वैशाख शुदि ५ चंद्रवासरे लींबडीनगरवास्तव्यश्रीपेरवाडज्ञातीयवृद्धशाखायां सा । देवचंद तत्पुत्र सा । डोसाकेन प्रतिष्ठितं च श्रीतपागच्छधिराजभट्टाकरश्रीविजयजिनेन्द्रसूरिभिः ॥ श्रीरस्तु ॥
श्रीनवलखापार्श्वनाथबिंबं भरापितं
संवत् १८६० वर्षे वैशाख सुदि ५ चंद्रवासरे लींबडीनगरवास्तव्यपारवाडज्ञातीयवृद्ध. शाखायां सा । देवचंद तत्पुत्र सा । डोसाकेन श्रीयादिनाथबिंबं भरापितं प्रतिष्ठितं च भट्टारक श्रीविजयजिनेन्द्रसूरिभिः श्रीतपागच्छे |
संवत् १८६० वर्षे वैशाख सुद ५ चंद्रवासरे महराज जेठा भरा०
૧૩. વાર તહેવાર કે કવ્યાકત્તવ્યને વિચાર કર્યા સિવાય મરનારની પાછળ રેવા-કૂટવાનું નર્યું ધતીંગ મચાવતા અત્યારનેા જૈન સમાજ—અને ખાસ કરીને લીંબડીવાસી જૈન સમાજ—આ વિવેક તરફ આંખ ઉઘાડી જુએ તેા ઠીક.
૧૪. જેરામ કવિ એ તે સમયે લીબડીના આશ્રયમાં વસતા ભાજક હાવે
જોઈ એ.
૧૫. કલશમાંના “ પ્રથમ પ્રોઢ પ્રાસાદ શાંતિજિન સાતે કીધે ” એ ઉલ્લેખ પરથી એમ જણાય છે કે ડાસા વારાની દેખરેખ નીચે શાંતિનાથનું મંદિર, તેની પ્રતિષ્ઠા આદિ સ૦ ૧૮૦૭માં કરાયાં. જો તેમણે પાતે ૧૮૧૦માં પ્રતિમા પધરાવી ત્યારે જ આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા આદિ થયેલ હાત તે। જેરામ કવિ અવશ્ય તેવેા ઉલ્લેખ કરત.

Page #20

ઉ૬]
સાનાંજલિ ડોસા વોરાની લખાવેલ સ્વર્ણાક્ષરી અધ્યાત્મગીતાની પ્રતિ ભંડારમાં છે, જેને ઉલ્લેખ અવલોકનમાં આવી ગયો છે.
કસલા વોરાની લખાવેલ સૂત્રકૃતાંગનિ ક્તિની પ્રતિ છે તેના અંતમાં નીચે પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે? __ श्रीलीबपुरीवास्तव्य वोहरा श्रीपांच डोसा सूत वोहरा कसला लिखावीतं संवत् १८२१ ना वर्षे श्रावण वदि अष्टम्यां चन्द्रवासरे । भांडारागारेण ।
આ ઉલ્લેખના અંતિમ માં રામરેજ શબ્દને સુધારીને મારા વાંચવામાં હરકત ન ગણતી હોય તો કસલા વોરા ભંડારના સંરક્ષક અર્થાત કારભારી હતા એને આ પુરા ગણી શકાય.
કસલા વોરાના આગ્રહથી પદ્યવિજયજી મહારાજે સમરાદિત્યને રાસ રચાનું તેના અંતમાં જણાવ્યું છે
અઢાર ઓગણચાલીસમાં, કાંય માંગ્યો રાસ એ વર્ષે રે; લીમડી ચોમાસું રહી, કાંઈ દિન દિન ચડતે હરણે રે. ૧૨. વોહરા કસલા આદિ દે, ભિલાટા સહસમલ નામે રે;
તસ આગ્રહે પ્રારંભીઓ, વલી નિજ આતમને હેતે રે. ૧૩. પદ્મવિજયજી મહારાજે કલા વોરા ઉપર સં. ૧૮૩૩માં તેમણે પૂછેલા પ્રશ્નોના ઉત્તરરૂપે એક પત્ર લખ્યો છે તે જોતાં તેમ જ તેના ઉપરનું “સંઘમુખ્ય વોરા કસલા ડોસા યોગ્ય લીમડી નગરે ” આ પ્રમાણેનું ઠેકાણું જોતાં કસલા વોરા કર્મગ્રંથાદિ સૂક્ષ્મ પદાર્થોના કેવા જ્ઞાતા હતા અને લીમડીના સંઘમાં તેમનું કેવું સ્થાન હતું એ સમજી શકાય તેમ છે. આ પત્રની નકલ જેવા ઇચ્છનારે પરિશિષ્ટ નં. ૪ જેવું. (વંશવૃક્ષ ૩૭મે પાને).

Page #21

"શેઠ ડોસા દેવચંદના વંશજ
રવજી વોરા
દેવચંદ
ડિસા
કલા
જેરાજ
મેરાજ
લખમીચંદ
ખીમજી
કરમચંદ
હકમચંદ
લાલા
લખો
L-

પ્રેમચંદ પાનાચંદ જસરાજ
ઠાકરસી
કરતૂર
મેતા
વધુ
ચક | ઓઘડ
દેવસી
વલમ
જે
શિવ
- | મનસુખ વાડીલાલ ગફલત
જગજીવન
માહત
અમુલખ
શિવલાલ
સુખલાલ
---
જેસંગ '
પેપર
જયંતીલાલ
શોતિ
છગન
નાનચંદ
|--
માણેકચંદ મગન

ઉજમસી
મેહન

Page #22
જ્ઞાનાંજલિ ડોસા વોરાનું આ વૃક્ષ તેમના વંશજ પાસેથી મેળવ્યું છે. આમાં મેં તપસ્યાગીતને અનુસારે સુધારો-વધારો કર્યો છે. જેમની નીચે મીંડાં મુકાયાં છે તે તો નામશેષ થઈ ચૂક્યા છે. અત્યારે આ વૃક્ષમાંના માત્ર સાતેક માણસે હયાત છે. ડોસા વોરામાં જે કાર્યદક્ષતા, જે ધર્મભાવના અને જે તેજ હતાં તે અત્યારે કેઈમાંયે નથી રહ્યાં. પરમાત્મા આ સૌને પોતાના વૃદ્ધોના સ્થાનને અને ધર્મને અજવાળવાની ભવ્ય પળ અર્પશે તો આપણે અવશ્ય ખુશી મનાવીશું. પાટડી, સં. 1984, મહા વદિ 4.