________________
પડી જાય છે, જ્યારે પથ્થરની ઇમારત પડતી નથી તેનું કારણ હવે આપણે વિગતે સમજીએ.
શિલ્પશાસ્ત્રના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ ‘ક્ષીરાર્ણવ'માં ‘સ્ટોન લોકિંગ ‘સિસ્ટમ’ વિગતે વર્ણવી છે. આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે પશ્ચિમ ભારતના આ લોકપ્રિય શિલ્પગ્રંથોનો સિદ્ધાંત દક્ષિણ ભારતની તદ્દન ભિન્ન એવી શિલ્પશૈલી – દ્રવિડ-ગોપુરમ વગેરે શિલ્પશૈલીમાં પણ બાંધકામને લગતો આ સિદ્ધાંત એટલે કે સ્ટોનને લોક કરવાનો સિદ્ધાંત પાળવામાં આવે છે. માત્ર આખા ભારતમાં જ નહિ, વિશ્વના તમામ દેશોમાં એટલે કે મેક્સિકો (મય સંસ્કૃતિ) કે ઇજિપ્તની પિરામીડોમાં કે પિઝાના ઢળતા મિનારામાં પણ આ જ ‘સ્ટોન લોકિંગ સિસ્ટમ' અપનાવવામાં આવી છે. જેથી આટલી સદીઓથી આ સ્થાપત્યો ધરતીકંપ કે વિનાશક વાવાઝોડામાં આજે પણ અડીખમ ઊભા છે.
‘સ્ટોન લોકિંગ સિસ્ટમ' એટલે એક પથ્થરને બીજા પથ્થરમાં ‘લોક' કરી દેવો. જેને શિલ્પીઓની ભાષામાં ‘સાલ પદ્ધતિ' કહેવાય છે. આ સાલ પદ્ધતિમાં સાંધામાં મેલ-પુરુષતત્ત્વ અને ફિમેલ-સ્ત્રીતત્વ હોય છે. એક પથ્થરમાં ખાંચો હોય તે ફિમેલ કહેવાય, જેમાં બીજા પથ્થરનો ઉપસાવેલો ભાગ સાલ-પરોવી દેવાનો હોય, આમ બે પથ્થર એક બીજામાં સલવાઈ જાય, લોક થઈ
જાય.
પ્રાચીન કાળમાં આ સાંધા વનસ્પતિના રસથી જોડવામાં આવતા, બસો વર્ષ પહેલાં ચૂનાથી ને હવે સિમેન્ટથી સાંધા ભરવામાં આવે છે. પણ લોખંડ ક્યાંય વાપરવામાં આવતું નથી. કારણ કે કાળક્રમે લોખંડને કાટ લાગે છે ને તે બાંધકામને ધીરે ધીરે નષ્ટ કરે છે.
આ ‘સ્ટોન લોકિંગ સિસ્ટમ'ને કારણે જ્યારે જ્યારે ધરતીકંપ થાય, ત્યારે ત્યારે ધરતીના કંપની સાથે લોક થયેલા બધાયે પથ્થરો એક સાથે જ હલશે આખી ઇમારત એક સાથે પાયામાંથી ડોલે, તો ઈમારત એમને એમ ધરતીના કંપની સાથે ડોલીને એની મૂળ જગ્યાએ કંપન પૂરા થયા પછી આવીને ‘ઊભી' રહી જાય. ઇમારતના પથ્થરો એકબીજામાં પરોવાયેલા હોય, તેથી આખે આખી ઇમારતની સાથે ડોલે, પણ પડે નહિ.
ઉત્તરકાશી પાસે આવેલા ગઢવાલમાં વારંવાર ધરતીકંપ થાય છે. ત્યાં એક મંદિર બનાવવાનું હતું, ત્યારે ત્યાંના ટ્રસ્ટીઓને ચિંતા હતી કે, વારંવારના ધરતીકંપને કારણે મંદિર પડી તો નહિ જાય ને ? મેં કહ્યું, ‘કંપ-પ્રૂફ મંદિર બાંધવાની વિદ્યા તો અમારા ઘરની છોકરીઓ પણ જાણે છે.' એ લોકોએ ચેલેંજ ખાતર મારી દીકરી પૂર્વી પાસે કંપ-પ્રુફ મંદિરનો પ્લાન કરાવડાવ્યો. આ અગાઉ પૂર્વીએ મેંગલોર, કોચીન અને ઇંદોરના મંદિર નિર્માણમાં ભાગ લીધો હતો. ભારતની આ પ્રથમ મહિલા સ્થપતિએ જ્યારે ગઢવાલનાં ‘કંપપ્રૂફ' મંદિરનો પ્લાન ટ્રસ્ટીઓને વિગતવાર સમજાવ્યો, ત્યારે તેઓ આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા કે, આ કામ ભલભલા વૈજ્ઞાનિક કે એંજિનિયરો ન કરી શકે, તે કામ એક બાવીસ વર્ષની છોકરીએ રમતા રમતા કરી બતાવ્યું.
મહારાષ્ટ્રના દહાણુના મહાલક્ષ્મી મંદિરમાં પણ સ્ટોન લોકિંગ સિસ્ટમને કારણે આખો ઉપરનો પહેલો માળ અકબંધ રાખી, નીચેના આખા ગ્રાઉન્ડ ફ્લોરના ૫૮ થાંભલા બદલી નાખ્યા, ત્યારે તે વખતના મિનિસ્ટર ભાઉસાહેબ વર્તકે આ કાર્યને ‘એક અદ્ભુત સ્થાપત્યકીય ચમત્કાર' ગણાવીને સ્થાપત્ય કાર્યના
સર્વોચ્ચમાન સમો ‘સુવર્ણરાજ’ મને એનાયત કર્યો, ત્યારે મેં જણાવેલું કે ‘આ માન મને નહિ સ્થાપત્યવિદ્યાના રચયિતાને મળે છે, જેનો હું એમના વતી સ્વીકાર કરું છું.’
ગુજરાતના ઉના પાસે તુલસીશ્યામ મંદિરમાં આ જ સ્ટોલ લોકિંગ સિસ્ટમથી હું આજે નિર્માણ કરી રહ્યો છું. એ પ્રેક્ટીકલી જોવા હજારો યાત્રિકો ત્યાં કુતુહલવશ આવી આશ્ચર્યચકિત થાય છે. આ સિસ્ટમને કારણે મંદિરો અડીખમ રહી શકે છે.
આ
D મુંબઈ સમાચાર'માંથી ટૂંકાવીને
જેનું કારજ જે કરે, કદી બીજાથી ન કરાય, દીપક પ્રગટે ક્રોડ પણ, રવિ વિના રાત ન જાય.
૦
બર્ડ ભયે તો કયા ભયા, સબસે બડી ખજૂર બેઠન કો છાયા નહિ, ફળ લાગે તો દૂર.
• કલ્યાણ વર્ષ : ૫૧ (૬૧૧) અંક ઃ ૯ - ડિસેમ્બર : ૧૯૯૪ -
