________________
સંગીત દ્વારા આરોગ્ય
પં. ગોવિંદવલ્લભ
જ્યારે દર્દીને દર્દમુક્ત કરવાના અનેકવિધ ઉપચારો પ્રસિદ્ધ થઈ રહ્યા છે, ત્યારે સંગીતના જુદા જુદા રાગો દર્દીને સંભળાવી, તેના વડે રોગમુક્ત કરવાના છૂટાછવાયા ઉપચારો આપણા જૂના ગ્રંથોમાંથી આપણને મળી આવે છે, પરંતુ તેની કડીબદ્ધ પદ્ધતિનો કોઈ ગ્રંથ આપણી નજર સામે આવતો નથી. તેના કારણોમાંનું એક કારણ મધ્યયુગના મુસલમાની રાજ્યકાળમાં આપણા અસંખ્ય ગ્રંથો અગ્નિશરણ થયા, તે છે. ઉપરાંત ઘણા ગ્રંથો તેના સંરક્ષકોની બેદરકારીથી જીર્ણશીર્ણ થઈ નાશ પામ્યા છે, પરંતુ આયુર્વેદના ગ્રંથો ને અન્ય ગ્રંથોમાં જે કાંઈ રહ્યું છે, તેનું સંશોધન થવું આવશ્યક છે.
કર્મના આવણથી આચ્છાદિત થયેલ આત્માને આવરણરહિત દશામાં લઈ જવા માટેના અને નાદબ્રહ્મ વડે આ વિશાળ જગતમાં વિલીન થઈ જવા માટેના પ્રયોગો આપણા પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાંથી આપણને મળી આવે છે. આયુર્વેદાચાર્ય ચરક કહે છે કે સુમધુર સંગીત, સુગંધિત પુષ્પ, સ્વચ્છ વસ્ત્રપરિધાન,
હૃદયહારી વાર્તાલાપ અને હાસ્યવિનોદ આદિ પથ્થો વડે ‘મદાત્મય’ નામનો રોગ મટે છે. એ સિવાય અન્ય ગ્રંથકારોના અભિપ્રાય મુજબ સમયસર ગવાયેલાં રાગ ને રાગિણીઓથી કેટલાક રોગોનું નિવારણ થઈ શકે છે. તેનો આછો પરિચય આપવાનો અહીં થોડો પ્રયત્ન કર્યો છે.
રાગિણી-આશાવરી : માથાનાં દર્દો માટે ખૂબ અસરકારક પ્રભાવ બતાવે છે અને શારીરિક શિથિલતાને દૂર કરી, શરીરમાં ઉત્સાહનાં પૂર લાવે છે.
રાગિણી-વિભાસ ઃ આ રાગિણી કફનાશક છે અને ક્ષયરોગના દર્દીને સારી અસર ઉપજાવે છે. એનાથી કફજવર શાંત થાય છે અને મસ્તક સંબંધી રોગ તથા અપસ્માર (મૃગીવાયુ)માં પણ લાભ થાય છે.
રાગિણી-ભૈરવી : આ રાગિણીમાં પૌષ્ટિક તત્ત્વનું પ્રમાણ વિશેષ હોવાથી તે નિર્બળ શરીરમાં શારીરિક શક્તિનો સંચય કરે છે. વળી આ રાગિણી ત્રિદોષ (વાત,પિત્ત અને કફ)નું પણ શમન કરે છે.
રાગ-ભૈરવ : આ રાગ ઉગ્ર, ગુણયુક્ત, અને વી૨૨સપૂર્ણ હોવાથી તેને કફનાશક માન્યો છે. ઉધરસના દર્દીને આ રાગ અવશ્ય લાભકારક છે.
રાગ-ધનાશ્રી : કફનો નાશ કરનાર, બળવર્ધક અને શરીરમાં ચૈતન્ય લાવનારો છે.
રાગ-સારંગ ઃ આ રાગ પિત્તનાશક છે. પિત્તજ્વર વધી જતાં પરસેવો લાવી તાવને ઉતારી નાખવામાં ચમત્કારિક કામ કરે છે.
રાગ-પૂર્વી, કાન્હડો, પીલૂ : પેટનાં દર્દોનો નાશ કરવામાં આ રાગો અકસીર અસર પહોંચાડનારા છે થઈ શક્તિનો સંચાર થાય છે. અને કાન્હડાના જુદા જુદા સ્વરો સાંભળતાં નિર્બળતા દૂર
રાગ-કલ્યાણ ઃ આ રાગ મદવર્ધક, બળવર્ધક અને શરીરમાં શક્તિ લાવનારો છે.
રાગ-બિહાગ, કેદારો ઃ બન્ને રાગો અનિદ્રા રોગ મટાડે છે. જેની નિદ્રા ઘણા સમયથી જતી રહી છે, તેવો માણસ આ રાગ સાંભળતાં જ નિદ્રાધીન થવા માંડે છે.
રાગ-માલકોષ, સોહની, કાલિંગડો ને પરજ : આ રાગો વાયુ અને કફનાશક હોવાથી, જીર્ણ રોગોને નાશ કરવાની અદ્ભુત શક્તિ ધરાવે છે.
આવા રાગો સાંભળતી વખતે ચિત્તને તેમાં
એકાકાર કરવું જોઈએ. બીજા વિચારો કે બીજી વાતચીતમાં ધ્યાન આપવું જોઈએ નહીં. કારણ કે એથી રોગો પર ધારી અસર થવા પામતી નથી.
ગુજરાતી ભાષા બોલનારી પ્રજાને ઝંડુ ભટ્ટજીની
• કલ્યાણ વર્ષ : ૫૧ (૦૧૨) અંક ઃ ૯ - ડિસેમ્બર : ૧૯૯૪ -
