________________
શંકા સમાધાન
(રાજુભાઇ પંડિત, અમદાવાદ)
શંકા૦-૧૨૮ કુળ-નૈવેદ્યને બદલે પૈસા જ ચડાવીએ તો ચાલે કે નહિ ? (દેવદ્રવ્યના નુકસાનીથી બચવા માટે)
સમા૦ ઘરઘંટી વસાવવાની ઇચ્છાવાળો શ્રાવક શું તર્ક કરતો હોય છે તે ખબર છે ? તે એમ તર્ક કરે છે કે બજારની ઘંટીમાં લોટ દળાવવામાં ઘઉંનો અને ચણાનો લોટ ભેગો થઇ જવાની શક્યતા હોય છે અને તેથી ઘઉંનો લોટ સાથે પણ કાચું દહીં ખાવામાં દ્વિદળની પૂરી સંભાવના છે.'' આ તર્કથી આપણને ખરેખર એમ જ લાગે કે- ‘‘આ શ્રાવકને દ્વિદળથી બચવાની કેટલી બધી ઝંખના છે.'' પણ તેને ખરી રીતે તો ઘરઘંટી વસાવવાની જ પ્રબળ ઇચ્છા છે, તે આપણને લાગે જ • નહિ. અને હકિકતમાં ઘરઘંટી વસાવવાની ઇચ્છા જ હોય છે માટે જ આવા ધાર્મિક તર્કો શોધી કાઢતા હોય છે.
લગભગ આવી જ દલીલો હવે ધર્મસ્થાનોમાં થવા લાગી છે. ભગવાનને ચડાવેલાં ફળ-નૈવેદ્ય વેચવાની કડાકૂટમાં પડવાની જરા પણ ઇચ્છા ન હોવા છતાં, તે વાત ન કરતાં તે લોકો દેવદ્રવ્યના નુકસાનનો સુંવાળો બુદ્ધિ ગમ્ય તર્ક આપે, એટલે ઘડીભર તે વાત સાચી માની લેવાનું મન થાય. પરંતુ આ દેવદ્રવ્યના નુકસાનનો તર્ક આપીને ફળ-નૈવેદ્યના બદલે પૈસા ચડાવવાની વાત કરનારે સુંદર શાસ્ત્રોક્ત વહિવટ ક૨વાથી પ્રાપ્ત થનારા તીર્થંકર નામ કર્મ આદિનો લાભ મેળવી નહિ શકવાના નુકસાનને આપમેળે જ સહર્ષ સ્વીકારી લીધું હોય, એમ નથી લાગતું ?
અક્ષતથી જ સ્વસ્તિકાદિ કરવાનું શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. તેમાં જેમ અક્ષત ફરીથી વાવવાથી ઉગતા નથી, તેમ આપણે હવે ફરી આ ચારગતિમાં ભટકવું નથી, એવી ભાવના રહેલી છે, તેજ રીતે ફળ-નૈવેદ્યાદિથી પૂજા કરવા પાછળ મોક્ષફળની પ્રાપ્તિ તથા આહાર-સંજ્ઞાનો વિનાશ કરવાની ભાવના શાસ્ત્રોમાં બતાવેલી છે. હવે
તેના બદલે પૈસા જ ચડાવી દેવામાં આવે, તો તે તે પૂજામાં રહેલા તે તે ભાવોને/પરિણામોને ઉત્પન્ન કરનારા દ્રવ્યો આપણી પાસે ન હોવાથી એવો ભાવ ઉત્પન્ન થાય ક્યાંથી ? કેમ કે દ્રવ્ય એ ભાવનું કારણ છે.
ફળ-નૈવેદ્ય ચડાવ્યા પછી પણ આખરે તેનું વેચાણ કરીને ધન જ ઉભું કરવાનું છે ને ? તો પછી પહેલેથી જ ફળ-નૈવેદ્યના બદલે પૈસા ચડાવી દેવા શું ખોટાં ? આવું કહેનાર વ્યક્તિ ધન વડે માલ ખરીદીને પછી ધન જ ઉભું કરવાની મહેનત કરે છે, છતાં તેમાં તેને કડાકૂટ લાગતી નથી. કેમકે વેપારમાં તેને રસ છે તથા નફો થતો લાગે છે. જ્યારે ફળ-નૈવેદ્યાદિ વેચવામાં કડાકૂટ લાગવા સાથે શાસ્ત્રીય પરંપરાનું આચરણ કરવાથી પ્રાપ્ત થતાં તીર્થંકર નામ કર્મના લાભને તથા જળવાઇ રહેતી શાસ્ત્રીય પરંપરાના લાભને તે વ્યક્તિ જોઇ શકતી નથી. ફળ-નૈવેદ્ય વેચવાથી કદાચ પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ કિંમત ઓછી આવે, તો પણ દેવદ્રવ્યના નુકસાનનો દોષ લાગતો નથી.
આમ ફળ-નૈવેદ્યના બદલે પૈસા મૂકવાથી તે તે ફળ-નૈવેધ પૂજાના ભાવને પ્રાયઃ ભાવી શકાતા નથી તેમ જ ‘ફળ-નૈવેદ્ય વેચવાની કડાકૂટ મટી'' આવા ભાવના કારણે ફળ-નૈવેદ્ય પૂજાની આંશિક ઉપેક્ષા તેમ જ ફળ-નૈવેદ્ય વેચવાની શાસ્ત્રીય પરંપરાના થોડા ઘણા અબહુમાનથી લાગતા પાપોનો સ્વીકાર થઇ જાય છે.
કદાચ કોઇ ચાંદીના નાના-નાના ફળ અને નૈવેદ્ય (સફરજન અને પેંડો) બનાવડાવી રોજેરોજ તેનાથી ફળ-નૈવેદ્ય પૂજા કરે અને પાછુ પોતે લઇ લે અને બજારમાં તે ફળ અને નૈવેદ્યનો જે ભાવ ચાલતો હોય, તે કિંમત ભંડાર ખાતે જમા કરાવે, તે પણ ઉચિત જણાતું નથી. કેમકે ભગવાન સામે ઘરે છે ત્યારે ચાંદીના ફળ-નૈવેદ્ય ઘરે છે અને ભંડારમાં બજારમાં ચાલતા સફરજન અને પેંડાની કિંમત મૂકે છે. માટે ફોગટ પ્રશંસા-આજ્ઞા ઉલ્લંઘાદિ દોષ લાગે છે. વળી જે ભાવ
• કલ્યાણ વર્ષ ઃ ૫૧ (૧૮) અંક : ૯ - ડિસેમ્બર : ૧૯૯૪ -
