________________
NAMAMADAGADTA:IMMODATA TAMAADAAN ઈં ? જુવ દ્રવ્યુ અને તેના પર્યાયો છું
અધ્યાપક : શ્રી ખૂબચંદ કેશવલાલ શીરોહી (રાજસ્થાન) જૈનદર્શનના દ્રવ્યાનુયોગને વિષય વિસ્તારથી સમાવતી આ લેખમાળાને પાંચમો હપ્ત અહિં રજૂ થાય છે. વર્ષ : ૨૧ અંક ૧ : માર્ચ-૬૪ માં પ્રસિદ્ધ થયેલ લેખમાળાના અનુસંધાનમાં આ પાંચમાં લેખાંકમાં આ લેખમાં દ્રવ્ય તથા તેના પર્યાની સૂમ તથા ઉપયોગી વિચારણું જીવ દ્રવ્યના દૃષ્ટાંતપૂર્વક રજૂ થઈ
છે, જે તે તે વિષયના અભ્યાસકોને જરૂર રસપ્રદ તથા ઉપયોગી બનશે. છw/WWW/// //////////www/ /WWW/////
દ્રવ્યની સાથે જે ચિરકાળ અવિચ્છિન્નપણે જીવન વ્ય જનપર્યાય છે. અને એ મનુષ્યરૂપ સદશરહે, અથવા જેના વિના દ્રવ્ય, દ્રવ્ય જ કહેવાય પ્રવાહમાં બાલ, યુવાન, વૃદ્ધત્વ આદિ, અગર તેથી નહિં, તેને ગુણ કહેવાય છે. તથા દ્રવ્ય સ્વભાવતઃ પણું સૂતર જે અન્ય પર્યાયે રહેલા છે, તે બધા અવિકૃત રહીને અનંત પરિવર્તનની અંદર જે અર્થપર્યાય કહેવાય છે. એટલે કોઈપણ પ્રકારે થત દેખાય તે પર્યાય કહેવાય છે. યા કોઈપણ દ્રવ્યનું વ્યંજનપર્યાય તે અનેક અવાંતર પર્યાના સમુદાય સહભાવી કે ક્રભાવી ભેદોમાં બદલાતા રહેવું તેને સ્વરૂપે હોવાથી તે પ્રત્યેક અવાંતરપર્યાયોમાં વ્યંજન પર્યાય કહેવાય છે. અર્થાત દ્રવ્યની હાલતને પર્યાય પર્યાયને પ્રવાહ તે ચાલુ જ હોય છે. અર્થપર્યા કહેવાય છે.
તે અન્ય અન્ય શબ્દથી ભલે વ્યવહારાય, પણ એક દ્રવ્યની અંદર અનંતા પર્યાયે થવાનો ભિન્ન ભિન્ન શબ્દથી વ્યવહારાતા અર્થમાં સંભવ છે. તે તમામ પર્યાયોનું (૧) વ્યંજનપર્યાય સમાન શબ્દથી વ્યવહારા જે પર્યાય તે વ્યંજનઅને (૨) અર્થપર્યાય, એમ બે રીતે વગીકરણ પર્યાય છે. એટલે જ મનુષ્ય તે કોઈ વખત બાળ, થઈ શકે છે. જે સદશપરિણામપ્રવાહ કોઈ પણ કોઈ વખત યુવાન, કોઈ વખત વૃદ્ધ, ઈત્યાદિ ભિન્ન એક શબ્દને વાચ્ય બની વ્યવહાર્ય થાય છે, અર્થાત ભિન્ન શબ્દથી વ્યવહારા હોવા છતાં, તે દરેક પદાર્થની સાથે દીર્ધકાળ સુધી અનુગત રહે, યા પ્રસંગે તેનામાં મનુષ્યપર્યાય તો વતી જ રહે ત્રણે કાળ રહે તે પર્યાયને “યંજનપર્યાય હેઈ, મનુષ્યત્વ તે વ્યંજનપર્યાય છે. આ પ્રમાણે કહેવાય છે.
દરેક દ્રવ્યમાં વર્તાતા વિવિધ વ્યંજન પર્યાય અને | વ્યંજનપર્યાના અનેક અવાંતરપર્યા પૈકી વિવિધ અર્થપયાંય અ ગે સમજી લેવું. જે પર્યાય અંતિમ હોવાથી અવિભાજ્ય હેય,
વ્યંજનપર્યાય અને અર્થપર્યાય પણ વિવિધ અથવા જે અવિભાજ્ય નહિ છતાં પણ અવિભાજ્ય રીતે અનંત પ્રકારે હેવા છતાં તે બને પર્યાયો જેવો ભાસે તે અર્થપયાંય કહેવાય છે.
શુદ્ધ, અશુદ્ધ, દ્રવ્ય અને ગુણ વડે કરીને શૂલપણે - દીર્ધકાળ પયત વર્તતો પર્યાયનો પ્રવાહ તે ચાર ચાર પ્રકારોમાં વિચારી શકાય. વ્યંજનપર્યાય અને વર્તમાન કાળ પૂરત જ, યા જે પર્યાય અન્ય દ્રવ્યના સમ્બધજન્ય નહિ ક્ષણ માત્ર સ્થાયી તે “અપર્યાય છે.
હેતાં સ્વાભાવિક હોય તે શુદ્ધ, અને અન્ય દ્રવ્યના દૃષ્ટાંત તરીકે છવદ્રવ્યના સંસારીત્વ, મનુષ્યત્વ, સમ્બન્ધજન્ય હોય તે અશુદ્ધ કહેવાય છે. ઉપરોક્ત પુરૂષત્વ, બાલત્વ, આદિ અનેક ભેદરૂપ પયયની ચાર ચાર પ્રકારે માં વિચારતાં વ્યંજનપર્યાય અને નાની મોટી અનેક પરંપરાઓ છે, તેમાં જ્યારે અર્થપયાંયના કુલ આઠ ભેદ થાય. (૧) શુદ્ધ દ્રવ્ય મનુષરૂપે જન્મ લેવાય છે, ત્યારે જન્મથી માંડી મરણ વ્યંજનપર્યાય. (૨) અશુદ્ધ દ્રવ્ય વ્યંજનપર્યાય. સુધી તે જીવ “મનુષ્ય મનુષ્ય' એવા શબ્દથી વ્યવ- (૩) શુદ્ધ દ્રવ્ય અર્થપર્યાય (૪) અશુદ્ધ દ્રવ્ય અર્થહારાય છે. તેથી મનુષ્યરૂપ સદઉપર્યાય પ્રવાહ એ, પર્યાય. (૫) શુદ્ધ ગુણ વ્યંજનપર્યાય. (૬) અશુદ્ધ ગુણ
