________________
: ૪૦ :
શરીરમાં રહેલ આત્મા ન માનીએ તે હું સુખી, હું દુ:ખી, એવી ભિન્ન લાગણી પ્રાણીઓને શાથી થાય છે? જેમ અગ્નિમાં દાહક ગુણ છે, તે સ`સ્થળે તે દાહક ગુણુને અભેદપણે જ વળગી રહે...
છે, તેમ ચેતના શક્તિ ભૂતાને ગુણ માનીએ તેાટવી જોઇએ એ અનુભવ થતા નથી. દરેક આત્મા-ચેતનાના એક સરખાજ સ્વભાવ હાવા જોઈએ. તે તે ઉલટા અનુભવ થાય છે. વળી ભૂતાના સમુહથીજ ચેતના પેદા થયેલી માનીએ તે ભૂત જગતના સ સ્થળે ભમે છે. આપાઆપ માનવા પેદા થતા નથી અને આપેાઆપ ચેતનાશકિત પણ દેખાતી નથી. આત્મા શરીરથી ભિન્ન છે. પરલાકમાંથી કર્માનુસાર ગતિ મેળવે છે. · પુણ્ય–પાપના ફળરૂપે સુખદુ:ખને અનુભવ પણ આત્માજ કરે છે. કર્મોને કર્તા–ભાકતા પણ આત્માજ છે. બુદ્ધિના વ્યવસાયથી પણ જ્ઞાત થાય છે કે, આત્મા છે. થથૈવ સાથિ રથ માર્ગોમાં ચાલતા હોય તે। હાંકનાર સારથિ છે એમ અનુમાન થાય છે, તેમ આત્માનીસિદ્ધિ માટે પણ અનુમાન પ્રબળ ગણાય છે; કારણકે દુ:ખ કાઇને પ્રિય નથી. સુખ કાઈ પણ છેાડવા ચાહતું નથી. સંયેાગ વિવશ સુખ છેાડવું પડે છે, દુ:ખ વ્હારવું પડે છે. ભૂતગણુ માનીએ તે। સુખ-દુ:ખની લાગણી ભિન્ન ન થાય. પૂર્વજન્મની આત્મશકિત જો ન માનીએ તે। તુરતનું જન્મેલ બાળક સ્તનપાન કરવા લાગે છે, પ્રતિકૂળતાના પ્રસંગમાં વે છે, ગીત, હાલરડાં સાંભળતાં પ્રફુલ્લિત રહે છે; આ સઘળુ ંએ પૂર્વ સંસ્કારનું જ ફળ છે. એક બાળક કદરૂપા, પાતળા, અધેા, પાંગળા અને જડબુદ્ધિ ધરાવે છે. આ સઘળુ ંએ પૂર્વીસંચિત હાઇ શક્તિધારી
આત્મા છે જ એમ નક્કર સાબીત થાય છે. ખાલવય પૂર્વાવસ્થા, વૃદ્ધત્વ આ દશાએ પણ ચેતનાશિકતને આધાત–પ્રત્યાધાત પહોંચાડે છે. તે એ પણ ક નિદાન મનાય છે. એક જગતના સમાન્ય વ્યવહારૂ કાયદે છેં કે, કારણમાં જે ગુણ હોય છે તેજ કાર્યોંમાં પેદા થાય છે. જડમાંથી ચેતના પેદા ન જ થાય; જેમ રેતીને પીલતાં તેલ ન જ નીકળે કારણકે તેલનું કારણુ તલ છે, પણ રેતી નથી. કારણકે, એક તલમાં પણ તેનેા અંશ હાય છે અને સઘળાયમાં હોય છે.
મહા
જો ભૂતાને ગુણ ચેતના માર્નીએ તે ભૂતાના પરમાણુઓમાં ચેતના પ્રગટતી દેખાવીજ જોઇએ. વિશેષ પ્રકારે કદાચ માનેા કે, શિકત ન દેખાય, પણ થેાડાવત્તા અંશે પૃથ્વી, જળ, વાયુ, તેજમાં શકિત પ્રગ
જુદા જુદા ભૂતાથી ચેતનાશકિત પેદા થાય છે, એમ કહેા તે ભૂતાના ગુણા જુદા જુદા હેાવાથી એક સ્વભાવવાળી શક્તિ પેદા ન થઈ શકે; તેમજ ભિન્ન ભિન્ન ભૂતામાં ચેતનાને સદ્ભાવ ગુણ માને તાપણુ અસત્ય છે, કારણકે ભિન્ન ભૂતાના ગુણ જુદા જુદા છે. પૃથ્વી, રૂપ, રસ અને પશ ધારણ કરે છે. પાણી, સ્પર્શ, રૂપ, રસ, ગુણને ધારણ કરે છે. અગ્નિ, સ્પ, અને રૂપને ધારણ કરે છે. વાયુ, માત્ર સ્પર્શે ગુણનેજ ધારણ કરે છે. જળથી વિભિન્ન ગુણવાળાં મેાતી પેદા થાય છે. તેમ ચેતના પણ ભૂતાથી પેદા થાય છે, એમ નાસ્તિકાની દલિલ હોય તે તે વજુદ વહેાણી છે. મેાતીના વધુ વિગેરે જળને મળતા છે, તેમ શરીર અને ચેતના, ભૂતાના ગુણાને મળતા નથી, પૃથ્યાદિ પુદ્ગલા ચેતનાને પેદા નજ કરી શકે. પ્રત્યક્ષ આદિના દ્રષ્ટાંતે પણ બંધમેસતાં નથી જ; કારણકે, તે લાગણી વગરનાં છે, એટલે પુણ્ય પાપ જેવી વસ્તુ ત્યાં નજ સભવે; ચેતનાશકિતની સિદ્ધિ કરતાં અચેતનાવત પદાર્થીના દ્રષ્ટાંàા વિષમ-અસઅન્ય મનાય છે. જીએ એક દાતા છે, એક દાયક છે, એક રાજા છે, એક સૈનિક છે, એક મહધિક છે, એક કંગાળ છે, એક બુદ્ધિવંત છે, એક મૂર્ખ છે, એક દુ:ખી છે એક સુખી છે, આ સઘળીયે વિવિધતાઓ પુણ્ય–પાપના ફળરૂપેજ છે, પુણ્ય–પાપ, આ ભવ, આગામિ ભવ ન માનનાર મિથ્યામતિ ગણાય છે.
અંતમાં અભિરૂતાથી ધાર પાપે। આચરીને નરકગામી બને છે. દરેક પ્રાણીઓએ વિવેક દાખવીને નાસ્તિક મતને અનાદર કરી, શ્રદ્ધાળુ બનીને આત્મશ્રેય સાધક પથના પથિક બનવુ. સુખને ઇચ્છનારાઓએ પુણ્યનાં મૃત્યા કરવા સાથે અનાચારાને ત્યાગવા ઉજમાલ રહેવું. જડ પદાર્થોની પ્રીતિ છેાડી આસ્તિક બનવું એજ આત્માની સાચી અનુભવ દિશા છે, એજ સુખની અંતિમ સીમા છે.
