________________
[૪૩] ઇંદ્ર, પુર, મન્દર, આવાસ, કૂટ, નક્ષત્ર અને ચંદ્રના નામવાળા અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રો પછી છેવટે સૂર્ય, સૂર્યવર, સૂર્યવરાભાસ, દેવ, નાગ, યક્ષ, ભૂત, અને સ્વયંભૂરમણ પર્યત દ્વીપ અને સમુદ્ર છે.
ઈતિ જમ્બુદ્વીપ સમાસ
કૃતિ એટલે જંબદ્વીપનો પ્રસ્તાવ હોવાથી જંબુદ્વિપસમાસ નામના પ્રકરણરૂપ આ કિયા તાંબરાચાર્ય એટલે કવેતાંબરના ગુરુ, મહાકવિ એટલે તત્ત્વાર્થ, પ્રશમરતિ વિગેરે અનેક પ્રવચનના સંગ્રહને કરનારા શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકની છે. તે વિષે વિદ્વાનોના સમૂહવડે જેમના ચરણકમળ સારી રીતે પૂજયેલા છે તથા શ્રી ચૌલુક્ય (કુમારપાળ રાજા)ને મુગટરૂપી ચંદ્રવંડે જેમના ચરણ પૂજાયા છે તથા ચૌલુકયવંશરૂપ મુકુટ વિષે ચન્દ્ર સમાન શ્રી કુમારપાલ રાજાએ જેઓના ચરણની અર્ચના કરી છે એવા કળિકાળસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે શ્રી સિદ્ધહેમચંદ્ર નામના પજ્ઞ શબ્દાનુશાસનને વિષે “SHહવાતિ સંગીતા” ( ૧૧-૨-૩૯) “આને સંગ્રહ કરનાર ઉમાસ્વાતિ વાચક છે.” સંગ્રહ કરનાર મહર્ષિઓમાં સર્વથી પ્રથમ ઉમાસ્વાતિ છે.” એમ કહ્યું છે. તેથી મેટા વૈયાકરણ ઉમાસ્વાતિ વાચક કે જે અન્વર્થ (સાર્થક) એવા પિતાના પૂર્વ વંશજો–અર્થાત માતા તથા પિતા સહિત સારી રીતે ગ્રહણ કરવા લાયક નામવાળા છે. કારણકે આ સંગ્રહકર્તાની માતા ઉમા અને પિતા સ્વાતિ હતા તેથી તે સંબંધને લઈને ઉમાસ્વાતિ કહેવાય છે. તેઓ વાચક એટલે પૂર્વધર હતા. યતઃ પ્રજ્ઞાપનાની “ ટીકામાં વાચક–પાઠક એટલે પૂર્વને જાણનાર ” એમ લખ્યું છે.
