Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી બુદ્ધિવૃદ્ધિક ર ગ્રંથમાળા-મણકે ૩૧ મે.
- પૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકવિરચિત
શ્રી જંબદ્વીપ સમાસ
ભાષાં તર પૂજા પ્રકરણ ભાષાંતર સહિત
યતિશિક્ષા પંચાશિકા ! ચારિત્રમનોરથમાળા છે
અર્થ સહિત
જ
છે
પ્રગટકર્તા— શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકવિરચિત ( શ્રી જંબદ્વીપ સમાસ
પૂજા પ્રકરણ વગેરે - અર્થ સહિત
તથા . યતિશિક્ષાપંચાશિકા અને ચારિત્રમરથમાળા
- અર્થ સહિત
તૈયાર કરનાર શા. કુંવરજી આણંદજી
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર
વીર સંવત ૨૪૬૫ ]
::
[ વિક્રમ સંવત ૧૯૯૫
કિંમત ત્રણ આના .
મુદ્રક-શાહ ગુલાબચંદ લલુભાઈ–શ્રી મહેદય પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, I
દાણાપીઠ–ભાવનગર
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જંબુદ્રીપ સમાસ ગ્રંથના જ કર્તા શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકની
અન્ય પ્રસાદી
=> < ધનું
यद्वत् कश्चित् क्षीरं, मधुशर्करया सुसंस्कृतं हृद्यम् । पित्तार्दितेन्द्रियत्वा-द्वितथमतिर्मन्यते कटुकम्
तद्वन्निश्चयमधुर - मनुकम्पया सद्भिरभिहितं पथ्यम् । तथ्यमवमन्यमाना, रागद्वेषोदयोद्वृत्ताः
जातिकुलरूपबललाभ - बुद्धिवाल्लभ्यकश्रुतमदान्धाः । क्लीबाः परत्र चेह च हितमप्यर्थं न पश्यन्ति
|| ૭૮ ||
|| ૭૧ ||
|| ૮ ||
ભાવાથ —જેમ કેાઈ પિત્તપ્રકેાપથી વિપરીત મતિવાળે મધ અને સાકરથી સારી રીતે સૌંસ્કારેલ મનેાહર ક્ષીરભાજનને કડવુ લેખે છે, તેમ રાગદ્વેષના ઉદયથી ઉદ્ધત–ઉન્મત્ત બનેલા જાતિ, કુળ, રૂપ, મળ, લાભ, બુદ્ધિ, વãભતા અને શ્રુતમદથી અધ થયેલા નામો નિશ્ચયે કરીને મધુર તથા અનુકંપાએ કરીને ઉત્તમ પુરુષાએ ઉપદેશેલા હિતકારી ’સત્ય વચનાને નહિ આદરતા આ લેાક તથા પરલેાકમાં હિતકારી માને પણ જોઈ
ง
શકતા નથી. ૭૮-૭૯-૮૦
( પ્રશમતિ )
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન 3[~
આ જઠ્ઠીપ સમાસ પ્રકરણ પૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકનું કરેલું છે. તેનું ભાષાંતર કરીને પ્રગટ કરવાની એક મુનિરાજ તરફથી પ્રેરણા થતાં તે કામ હાથ ધર્યું. તે પ્રકરણની છપાયેલ બુક જોતાં તેમાં તેના ટીકાકારના કરેલા પ્રારંભના ને અંતના ભાગ જણાયા, પરંતુ ટીકા સંબંધી કાંઈ પણ ઉલ્લેખ જણાયા નહીં, તેથી તે અપૂર્વ પ્રકરણ ઉપર ટીકા હાવી જ જોઇએ એમ નિરધાર થવાથી તેની ૩-૪ પ્રતા જુદા જુદા આચા તરફથી મેળવી. તે ટીકા આચાર્ય શ્રી વિજયર્સિ હસૂરિ અથવા શ્રી વિજયસૂરિની કરેલી છે, શ્લાકસંખ્યા સુમારે ૪૦૦૦ છે. કાઇ વિદ્વાન કરે તે ભાષાંતર કરવા લાયક છે. અમે તે ટીકાને ઉપયાગ કાંઈ કર્યો નથી, માત્ર વાંચવાને લાભ લીધેા છે. તે ટીકાના પ્રારંભના ને અંતના ભાગના શ્લેાકેાના અર્થ આ બુકમાં આપેલા છે. તે વાંચવાથી તેનું મહત્ત્વ સમજી શકાય તેમ છે.
આ ગ્રંથ અથવા પ્રકરણુ બહુ સક્ષિપ્ત હેાવાથી તેના અર્થ લખતાં મુશ્કેલી પડે તેવું હતુ, પરંતુ ક્ષેત્રલેાકપ્રકાશમાં તેમ જ મુહત્ ક્ષેત્રસમાસ વગેરે ગ્રંથામાં આ વિષય વાંચવામાં આવેલ હાવાથી યથામતિ ભાષાંતર કરવાના પ્રયાસ કર્યો છે, છતાં છદ્મસ્થપણાના કારણથી તેમાં સ્ખલના થવાના સંભવ છે તેથી મુનિમહારાજાઓના અથવા શ્રાવકખંધુના સમજવામાં કાંઇ તિ આવે તે તે અમને લખી જણાવવાની પ્રાર્થના છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જબૂદ્વીપસમાસ એવું ગ્રંથનું નામ છતાં તેમાં નંદીશ્વરદ્વીપ પર્વતની હકીકત સમાયેલી છે, તે આ સાથે આપેલી અનુકમણિકાથી જાણી શકાય તેમ છે. ગ્રંથકર્તાએ ચાર આલિક અથવા વિભાગ પાડ્યા છે, તે પણ અનુક્રમણિકામાં બતાવેલા છે.
આ ગ્રંથ પૂર્ણ થયા બાદ એ જ કર્તાનું કરેલું પૂજા પ્રકરણ (૧૯ કપ્રમાણ છે તે) અર્થ સાથે આપેલ છે. ત્યારપછી તેમના કરેલા કહેવાતાં દાનના આઠ પ્રકાર સંબંધી કેના અર્થ પણ તે સંબંધી વિવેચનકારે કરેલા વિવેચન સાથે આપ્યા છે.
ત્યારપછી યતિશિલા પંચાશિક કે જે માગધી ૫૦ ગાથા પ્રમાણ પૂર્વાચાર્યત છે તે અર્થ સાથે આપેલ છે અને ત્યાર પછી ચારિત્રમનોરથમાળા કે જે માગધી ૩૦ ગાથા પ્રમાણે છે તે અર્થ સાથે આપેલ છે. આ બંને પ્રકરણ એટલા બધા ઉપયોગી છે કે તે વાંચવાથી સવિશેષપણે મુનિરાજને તેમ જ ચારિત્રેછુ શ્રાવકને અત્યંત હિત કરે તેમ છે. બંને પ્રકરણ અપ્રસિદ્ધ છે અને તે નવા અભ્યાસી પણ વાંચીને સમજી શકે તેટલા માટે અર્થ સાથે આપેલા છે. આ બંને વસ્તુ નવી નવી શોધ કરનારા ભોજક ગિરધરલાલ હેમચંદે મોકલેલ છે, તેથી તેમનો આભાર માનવામાં આવે છે. તે બંનેને તેમજ પૂજા પ્રકરણદિને અર્થ સભાના અનુભવી શાસ્ત્રી જેઠાલાલ હરિભાઈ પાસે લખાવેલે છે અને તેમાં કાંઈ જેન શેલી વિરુદ્ધ ન આવે તેટલા માટે મેં યથામતિ રોધેલ છે. - જંબૂદ્વીપસમાસ ગ્રંથનું ભાષાંતર મેં કર્યું છે, તેમાં મૂળ કરતાં કાંઈક અર્થમાં વિસ્તાર કર્યો છે, કારણ કે તેમ કર્યા વિના
' બાબત છે.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્તુ બરાબર સમજાવી શકાય તેમ નહોતું. એ કૃતિમાં જે અલના થઈ હોય તેને માટે જવાબદાર હું છું. 'બુકની પ્રાંતે ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજીકૃત એક પદ આપી બુક સમાપ્ત કરી છે. . . . . .
આ જંબુદ્વીપ સમાસ ગ્રંથનાં કર્તા શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકે પાંચસો ગ્રંથ કરેલા છે એવી ઉક્તિ છે, પરંતુ હાલમાં તેમાંથી લભ્ય બહુ થોડા છે. લભ્ય ગ્રંથમાં મુખ્ય શ્રી તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર
પશ ભાષ્ય યુક્ત છે, તેના પર મોટી ટીકાઓ થયેલી છે. તે સિવાય શ્રી પ્રશમરતિ, શ્રાવકપ્રજ્ઞપ્તિ. વગેરે ગ્રંથે જાણવામાં આવ્યા છે. શોધક વ્યક્તિઓના જાણવામાં વધારે આવી શકવા સંભવ છે, તે તેમણે તે પ્રસિદ્ધિમાં મૂકવા.
આ બુક જે કે માત્ર ૮૦ પૃષ્ઠની જ હેવાથી નાની કહેવાય તેમ છે, પરંતુ તે તૈયાર કરવામાં કેટલો પ્રયાસ પડ્યો તે વાંચનારા બંધુઓ સમજી શકે તેમ છે. આ બુકનો લાભ જૈન મુનિએ તેમ જ શ્રાવકભાઈઓ સવિશેષપણે લેશે તે લીધેલો શ્રમ અમે સફળ થયે માનશું.
અક્ષય તૃતીયા સં. ૧૯૯૫
) ઈ
કુંવરજી આણંદજી .
ભાવનગર
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
અનુક્રમણિકા
– ૦ 1 ૧ ટીકાકારનું પ્રાથમિક નિવેદન ૨ શ્રી અંબૂઠી૫ સમાસ ગ્રંથ પ્રારંભ ક ભરતક્ષેત્ર સમાસ ૪ હિમવાન પર્વત ૫ હૈમવત ક્ષેત્ર ૬ મહાહિમવાન પર્વત ૭ હરિવર્ષ ક્ષેત્ર ૮ નિષધ પર્વત ૯ નીલગિરિ પર્વત ૧૦ રમ્ય ક્ષેત્ર ૧૧ સમી પર્વત. ૧૨ હૈરણ્યવત ક્ષેત્ર ૧૩ શિખરી પર્વત ૧૪ એરવત ક્ષેત્ર
- ઇતિ પ્રમાહિકમ્ ૧૫ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર (મેરુ પર્વત વર્ણન) ૧૬ , (વક્ષસ્કાર–ગજદંત વર્ણન) ૧૭ , . (ઉત્તર ક્ષેત્ર વર્ણન). ૧૮ , (દેવકુરુક્ષેત્ર સંક્ષેપ) ૧૯ , (વિજય, વક્ષસ્કારાદિ વર્ણન )
ઈતિ દ્વિતીયાબ્રિકમ ઇતિ જંબદ્ધપવિચાર
૧૪
૨૧
૨૩
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
૩૩
૩૫
३७
૩૮
૪૦
૨૦ લવણું સમુદ્ર સમાસ ૨૧ ધાતકી ખંડ સમાસ ૨૨ કાળોદધિ સમાસ ર૩ પુષ્કરવરાર્ધદ્વીપ સમાસ ૨૪ માનુષત્તર પર્વત વગેરે ૨૫ નંદીશ્વર દ્વીપ વર્ણન
ઇતિ તૃતીય માહ્નિકમ્ ૨૬ આઠ પ્રકારનાં ગણિત વગેરે અનેક વિચાર
ઈતિ ચતુર્થાત્રિકમ
શ્રી જબૂદ્વીપ સમાસ ગ્રંથની સમાપ્તિ ૨૭ ટીકાકારનું અંત્ય નિવેદન ૨૮ ટીકાકારને પ્રાંત ઉલ્લેખ ૨૯ ટીકાકારની પ્રશસ્તિ વિશિષ્ટ અર્થ યુક્ત
. ૪૪ શ્રી જબૂદ્વીપ સમાસના ટીકાકારની સમાપ્તિ ૩૦ શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચક વિરચિત પૂજા પ્રકરણ અર્થસહિત ૪૯ ૩૧ દાનના આઠ પ્રકાર વગેરે ઉપર તેમના જ કરેલા કે અર્થ ૫૫ ૩૨ શ્રી યતિશિક્ષા પંચાશિકા (પૂર્વાચાર્ય કૃત) ૩૩ ,
ને અર્થ ૩૩ શ્રી ચારિત્રમને રથમાળા (પૂર્વાચાર્ય કૃત). ૩૫ , ' ,
ને અર્થ ૩૬ ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીકૃત પદ
e % 9
૪૩
-
*
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચિદાનંદજીકૃત પદ
લઘુતા મેરે મન માની, લહી ગુરુગમજ્ઞાનનિશાની. એટેક મદ આઠ જીનને ધારે, તે દુર્ગતિ ગયે બિચારે; દેખો જગતમેં પ્રાની, દુઃખ લહત અધિક અભિમાની. લઘુત્ર ૧ શશી સૂરજ બડે કહાવે, તે રાહુકે બશ આવે, તારાગણ લઘુતા ધારી, સ્વર્ભાનુ ભીતિ નિવારી. લઘુગ ૨ છોટી અતિ જેમણગંધી, લહે ખટરસ સ્વાદ સુગંધી; કરટી મેટાઈ ધારે, તે છાર શિર પર ડારે. લઘુત્ર ૩ જબ બાળચંદ હેઈ આવે, તવ સબ જન દેખન જાવે; પુનમદિન બડા કહાવે, તબ ક્ષીણ કળા હેઈ જાવે. લઘુ ૪ ગુરૂવાઈ મનમેં વેદ, નૃપ શ્રવણ નાસિકા છેદે, અંગમાંહે લઘુ કહાવે, તે કારણે ચરણ પૂજાવે. લધુત્ર પ શિશુ રાજધામમેં આવે, સખી હલમલ ગોદ ખીલાવે હોય બડા જાણ નવિ પાવે, જાવે તે શિશ કટાવે. લઘુ ૬ અંતર મદભાવ વહાવે, તબ ત્રિભુવનનાથ કહાવે, ઈમ ચિદાનંદ એ ગાવે, રહેણ° વિરલા કેઉ પાવે. લઘુ ૭
૧ રાહુની બીક. ૨ કીડી. ૩ હાથી. ૪ ધૂળ. ૫ બીજનો ચંદ્રમા. ૬ મોટાઈ. ૭ બાળક. ૮ ખોળામાં. ૯ અંતરમાંથી મદને ભાવ કાઢી નાખે ત્યારે. ૧૦ કહ્યા પ્રમાણે કરવું તે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
6
શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચક વિરચિત 1 શ્રી જંબુદ્વિીપ સમાસ
ભાષાંતર
ટીકાકાર-આચાર્ય શ્રીવિજયસિંહસૂરિનું
પ્રાથમિક નિવેદન
श्रीसमपार्श्वप्रभुपादपद्म-मानम्य वाचामधिदेवतां च । द्वीपोदधिक्षेत्रसमासमस्मि, श्रीवाचकीयं विवृणोमि किंचित् ॥
જ્ઞાનરૂપ લક્ષ્મીના ઘરરૂપ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના ચરણકમળને તથા સરસ્વતી દેવીને નમસ્કાર કરીને શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકે રચેલા દ્વીપ અને સમુદ્રરૂપ ક્ષેત્રના સમાસ (સંક્ષેપ)નું હું કાંઈક વિવરણ કરું છું. ૧.
શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકનું કહેલું વચન કયાં? અને મારે આવા પ્રકારને વાણીને કલ્પ કયાં? ખરી વાત છે કે હું મેહને લીધે મહાસાગરને ચુકવડે માપવા ઈચ્છું છું. ૨.
૧ એક હાથના ચળવડે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [ 2 ] અથવા તો આ ચિંતા કરવાથી પણ મારે શું ? કેમકે – જેમણે કૈશિકરૂપી ઉત્તમ મુનિનાયકને હર્ષ પમાડ્યો છે અને જેઓ કુવલયને (જગતના પ્રાણીઓને અને ચંદ્રવિકાસી કમળને ) પ્રતિબંધ કરનારા છે તે મારા અજ્ઞાનરૂપ અંધકારને નાશ કરનાર શ્રી જિનચંદ્રમા વક્તાઓને ઘણે ઉદ્યોત આપે છે. ૩.
કોઈ ઠેકાણે જીવાભિગમના વચનને અનુસરીને, કઈ ઠેકાણે તેની ટીકાના વચનને અનુસરીને તથા કેઈ ઠેકાણે જંબદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિને અને કોઈ ઠેકાણે કરણીને અનુસરીને તથા કઈ ઠેકાણે શ્રી જિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણના તુલ્ય અર્થવાળા વિવૃતિના પદસહિત શાસ્ત્રને જોઈને તેમ જ અન્ય ગ્રંથને જોઈને મુગ્ધબુદ્ધિવાળે હું આ ટીકા કરું છું. ૪
વળી બીજું– • કુત્સિત ટીકાને કરનારા કેટલાક પ્રાયે કરીને જે (ગ્રંથ-વાય-પદ વિગેરે) અત્યંત દુધ હોય તેને પ્રગટ અર્થવાળા છે એમ કહીને ત્યાગ કરે છે અને જે પ્રગટ અર્થવાળે ભાગ હોય તેનું ઘણે પ્રકારે રૂ૫ની સિદ્ધિ વિગેરે વડે વિવરણ કરે છે, તથા વળી નેયાર્થ(દોષ)વાળા અને અતિ તુચ્છ વચનેવડે શિષ્યને ભ્રાંતિ ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી તેઓ શાસ્ત્રનો વિપ્લવ (ઉથલપાથલ) કરનારા છે. પ.
વિસ્તારને ત્યાગ કરીને તથા આળજાળને દૂર કરીને અને બોધને અનુસાર અર્થને અત્યંત સમજીને મારા કરતાં અજ્ઞાની (અલ્પ જ્ઞાની) છાના પ્રતિબંધને માટે હું આ ઉમાસ્વાતિવાચકના વચનની વિકૃતિ (ટીકા) કરું છું. ઇ.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩ ]
આ ગ્રંથના પ્રારંભમાં આર્ય (વિદ્વાન) જનાના આચારનું આચરણ કરવાથી માટી ચતુરાઇને ધારણ કરનાર, નિઘ્રિપણે વિઠ્ઠોના સમૂહના ઘાત કરવામાં મનેહર તથા મંગળક્રિયાને કરનાર એવા નમસ્કારને શ્રીમાન ઉમાસ્વાતિ વાચકે કર્યો છે. ૭.
(આ ટીકા લક્ષ્ય ન થવાથી તેનું ભાષાંતર કર્યું નથી. )
પૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકવિરચિત श्री जंबूद्वीप समास प्रारंभ सर्वजननयनकान्तं नखलेखाविसृतदीधितिवितानम् । पादयुगचन्द्रमंडल-मभिरक्षतु नः सदा जैनम् ॥
અર્થ :—સ જનાના નેત્રાને મનેાહર અને નખની શ્રેણીની વિસ્તાર પામતી કાંતિના સમૂહવાળુ શ્રી જિનેશ્વરના ચરણુયુગરૂપી ચદ્રમંડળ અમારી રક્ષા કરો.
जंबूद्वीप
સર્વ દ્વીપસમુદ્રોના મધ્યમાં રહેલા એક લાખ ચેાજન લંબાઇ પહેાળાઇવાળા અને ત્રણ લાખ સે।ળ હજાર મસા ને સત્તાવીશ ચેાજન, ત્રણ ગાઉ, ૧૨૮ ધનુષ્ય અને ૧૩ા અંગુળ ઝાઝેરી પરિધિવાળા, પોતાના (દ્વારના ) નામથી અધિષ્ઠિત ચાર ચેાજન પહેાળા, ચાર ચેાજન પ્રવેશવાળા અને આઠ ચેાજન ઊંચા વિજયાદિ ચાર દ્વારવાળી વામય જગતીથી વીંટાચેલા, તેમ જ આઠ યાજન ઊંચી અને મૂળમાં આર ચેાજન,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪ ]
K
ઉપર ચાર યેાજન પહેાળી જગતીવાળા તેમ જ અચેાજન પહેાળા અને જગતીના આઠમા ભાગે ( એક ચેાજન ) લંબાઇવાળા જાળકટકવાળી જગતીવાળા તથા જે જગતીની ઉપર કટક પ્રમાણે ફરતી વિચિત્ર રત્નમય સ્તંભ, લક, સ’ઘાટક, શુચિવંશ, વંશક અને વેલ્રકવર્ડ નિર્માણ કરેલી પાવરવેદિકા છે એવા આ જબદ્વીપ છે. તે વેદિકાની ઉપર ગવાક્ષેા, હેમકિકિણી( સુવર્ણ ની ઘુઘરીએ )વાળી ઘટાઓ તથા રજત અને મણિમુક્તાફળમય પદ્મતાલકની રચના છે. તે વાયુના સપાતના સંઘટ્ટથી શબ્દવાળી છે. નાનાપ્રકારની લતાવાળી છે. તે સઘાટકની અંદર તેમ જ સ્તંભેાની અંદર ઉત્પળાદિની રચના છે. તે વેદિકા અને માજી વનખંડવાળી છે. તે વના શુભ રૂપ, રસ, ગ ંધ, સ્પ અને શબ્દવાળા મણિમય તૃણુ યુક્ત છે. રત્નમય ત્રણ સેાપાન, સ્થગન, તારણ, અષ્ટમંગળ, ધ્વજા, નાની ટેકરીએ, આંદોલન( હીંચકા )ના ગૃહ, મંડપ, આસન અને વેદિકાવાળા તથા વિચિત્ર દેખાવના જળવાળી વાપિકાએવડે વિભૂષિત છે.
ભરતક્ષેત્ર
તે જ બુઢીપના દક્ષિણભાગે પ્રાંતે ભરતનામનું ક્ષેત્ર છે, તે હિમવંત પર્યંત પર્યંત પર૬ ચેાજન ને છ કળાના વિસ્તારવાળું છે. તે ક્ષેત્રને વિજયાઢ્ય ( વૈતાઢ્ય ) પર્વત અને ગંગાસિંધુ નદીઓએ છ ભાગવાળું કરેલુ છે. માધ, વરદામ અને પ્રભાસ નામના તે તે નામવાળા દેવના સ્વામીવાળા ત્રણ તી દ્વારવાળું છે. તે ક્ષેત્રના દક્ષિણા વિભાગના મધ્યભાગમાં અયેાધ્યા નામે નગરી છે અને ક્ષેત્રના મધ્યભાગમાં પૂ
૧ તે વેદિકા એ ગાઉ ઊંચી તે ૫૦૦ ધનુષ્ય પહેાળી છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ] પશ્ચિમ લાંબે, પચવીશ જનની ઊંચાઈવાળે અને તેના ચોથા ભાગે (સવા છ જન) જમીનમાં ઊંડે, પચાસ
જન પહોળ, રુચકના આકારવાળે, સર્વ રજતમય વિજયાર્ચ નામે પર્વત છે. તેણે પોતાનો વિસ્તાર બાદ કરતાં બાકી રહેલા ભરતક્ષેત્રના પ્રમાણના અર્ધભાગવાળા ઉત્તર દક્ષિણ એવા બે વિભાગ (૨૩૮ જન ને ત્રણ કળા પ્રમાણ) કરેલા છે. તે પર્વત બંને બાજુએ વેદિકા અને વનખંડવાળે છે. તે પર્વતમાં પશ્ચિમ બાજુએ તમિસા નામે ગુફા ગિરિના વિસ્તાર જેટલી (૫૦ જન) લાંબી અને બાર જન વિસ્તારવાળી (પહોળી) તથા આઠ જન ઊંચી છે. તેની બંને બાજુ વિજયદ્વારના પ્રમાણવાળા બે દ્વાર છે. વજુમય બારણાથી બંધ કરેલી છે. કૃતમાલ નામના દેવને ત્યાં નિવાસ છે. તે ગુફાના મધ્યમાં બે એજનના આંતરાવાળી અને ત્રણ ત્રણ જનની પહોળાઈવાળી ઉન્મગ્નજલા ને નિમગ્નજલા નામની બે નદીઓ છે. તે તમિસ્રા ગુફા પ્રમાણે જ એ પર્વતની પૂર્વબાજુએ ખંડપ્રપાતા નામની ગુફા છે. ત્યાં નૃત્તમાલ નામના દેવનો નિવાસ છે. (તે તેને સ્વામી છે.)
વિજયાત્ર્ય પર્વત ઉપર દશ જન ચડીએ ત્યારે બંને બાજુએ દશ દશ એજનના વિસ્તારવાળી (પહેળી) વિદ્યાધરની બે શ્રેણીઓ છે. તે પર્વતપ્રમાણ લાંબી છે ને વેદિકાવનખંડ યુક્ત છે. તેની દક્ષિણ બાજુની શ્રેણી જનપદ સહિત રથનપુરચક્રવાલ પ્રમુખ પચાસ નગરવાળી છે અને વિચિત્રમણિ, પુષ્કરિણી, ઉદ્યાન અને કીડાસ્થાનોથી વિભૂષિત છે. ઉત્તર બાજુની શ્રેણીમાં ગગનવલ્લભ વિગેરે સાઠ નગરો છે. તે બંને શ્રેણીમાં વિદ્યાના પ્રસાદથી પ્રાપ્ત થયેલા વાંચ્છિત
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેગને ભેગવનારા વિદ્યાધર વસે છે. તેની ઉપર દશ જન ચડીએ ત્યારે ઉપર પ્રમાણેની જ દશ એજન પહોળાઈવાળી બે શ્રેણીઓ છે. તે અતિ રમણિક ભૂમિભાગવાળી છે અને ઈંદ્રના લેપાળના આભિયોગ્ય દેવોના સુંદર આશ્રયસ્થાનોથી અલંકૃત છે. તેની ઉપર પાંચ જન ચડીએ ત્યારે ઉપરીતળ આવે છે. તે દશ એજન પહોળું છે. વેદિકા અને વનખંડવડે અતિ મનોહર છે. દેવોને કીડા કરવાનું સ્થાન છે. ત્યાં નવ ફૂટ (શિખરે) આવેલા છે. તેના નામે આ પ્રમાણે ૧ સિદ્ધાયતન, ૨ દક્ષિણભરતાર્ધ, ૩ ખંડપ્રપાત, ૪ માણિભદ્ર, ૫ વિજયાર્ચ, ૬ પૂર્ણભદ્ર, ૭ તમિસ્ત્રા, ૮ ઉત્તરભરતાઈ અને ૯ વૈશ્રવણ. આ પ્રમાણે પૂર્વ દિશાના ક્રમે રહેલા છે. તે કૂટ ઊંચા પર્વતના ચોથા ભાગે (સવા છ જન) છે. મૂળમાં વિસ્તાર પણ એટલો જ છે. ઉપર તેનાથી અર્ધવિસ્તારવાળા છે. સર્વ રત્નમય છે, તેમાં મધ્યના ત્રણ કનકમય છે. પહેલા કૂટ ઉપર સિદ્ધાયતન છે તે એક કેશ લાંબું, અર્ધકેશ પહેલું અને અર્ધકેશથી કાંઈક ન્યૂન ઊંચું છે. વિવિધ પ્રકારના રત્નાવડે જોવા લાયક એવા પાંચસેં ધનુષ્ય ઊંચા, તદઉં (અઢીસે ધનુષ્ય) પહોળા અને પ્રવેશવાળા ત્રણ દિશાએ ત્રણ દ્વાર છે. (પાછળ દ્વાર નથી.) તે દ્વારે બંને બાજુએ કમળમાં રહેલા પૂર્ણકળશ, નાગદંતા, શાલભંજિકા, જાળકટક, ઘંટા અને વનમાળાની કમસર રચનાવાળા છે. તે સિદ્ધાયતનના મધ્યમાં પાંચસો ધનુષ્ય લાંબી પહોળી અને તેથી અર્ધ જાડી મણિપીઠિકા છે. તેની ઉપર દેવછંદક છે. તે પાંચસો ધનુષ્ય બંને બાજુએ લાંબે પહાળે છે ને તેથી અધિક ઊંચે છે. તે દેવજીંદા ઉપર ૧૦૮ જિનપ્રતિમા જિનેશ્વરના શરીરના પ્રમાણવાળી છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭] ત્યારપછી બીજે દક્ષિણાર્ધ ભરતકૂટ છે તે પણ પહેલા ફૂટ જેટલે જ ઊંચો ને પહોળો છે. તેની ઉપર પ્રાસાદ પૂર્વે બતાવેલા પ્રમાણવાળે છે. તેની મધ્યમાં મણિપીઠિકા છે. તેના ઉપર તેના અધિપતિ દેવનું સિંહાસન છે, તે તેના પરિવારના દેવોના સિંહાસનેથી પરિવૃત છે. તેને અધિપતિ ભરત નામને દેવ એક પાપમના આયુષ્યવાળો છે. તેની રાજધાની અસંખ્ય દ્વીપો પછી આવેલા બીજા જ બુદ્વીપમાં છે. ત્યાં ભરતદેવનો નિવાસ છે. બાકીના પાંચ ફૂટ ઉપર તે તે નામવાળા દેવોના પ્રાસાદ છે. અને બે-તમિસા ને ખંડપ્રપાત કૂટ ઉપર નૃતમાળ ને કૃતમાળ નામના દેવોને નિવાસ છે.
આ ભરતક્ષેત્રમાં હિમવંત પર્વતના દક્ષિણ નિતંબ પાસે મધ્યમાં રત્નમય વૃષભકૂટ છે. તે આઠ જન ઊંચે, નીચે બાર જન વિસ્તારવાળો છે ને ઉપર ચાર જન વિસ્તારવાળે છે. તેની ઉપર વૃષભ નામના દેવને નિવાસ છે.
ઈતિ ભરતક્ષેત્ર સંક્ષેપ
હિમવાન પર્વત ભરતક્ષેત્રની ઉત્તર પૂર્વ પશ્ચિમ લવણસમુદ્રને અવબદ્ધ (મલે) ભરતક્ષેત્રથી બમણા વિસ્તારવાળે (૧૦૫ર જન ૧૨ કળા), સૌ જન ઊંચે, હેમમય અને અનેક પ્રકારના મણિએવડે વિચિત્ર હિમવાનું નામે પર્વત છે. તેની ઉપર બહુમધ્યભાગે પ નામને કહે છે. તે પૂર્વ પશ્ચિમ હજાર જન લબ અને ઉત્તર દક્ષિણ પાંચસે જન પહોળે છે. ચખંડે છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૮]
દશ જન ઊંડે છે. રજતમય કાંઠાવાળે છે. વમય પાષાણના તપનીય તળીયાવાળો છે. સુવર્ણના, મધ્યમાં રજતવાળાને મણિરત્નની પાળવાળા ચાર દિશાએ ચાર સોપાન (પગથિયા) છે, તેથી સારી રીતે અંદર ઊતરી ચડી શકાય તેવું છે. તેના દ્વારે તેરણ ધ્વજ છત્રાદિવડે ભૂષિત છે અને નીલેમ્પલ, પિંડરીક, શતપત્ર, સંગધિકાદિ પુષ્પોથી વ્યાપ્ત છે. વિચિત્ર પ્રકારના પક્ષીઓ અને મત્સ્યા જેમાં ફરી રહ્યા છે એ અને ભ્રમરોને ભગ્ય છે. તે કહના મધ્યમાં એક જન લાંબું, અર્ધ પેજન પહોળું, દશ જન ઊંડું અને પાણી ઉપર બે કેશ ઊંચું, વજુમય મૂળવાળું, અરિષ્ઠરત્નમય કાંડવાળું અને વૈર્યરત્નમય નાળવાળું, વૈડૂર્યરત્નના બાહ્ય પગેવાળું ને જાંબૂનદરત્નના અંદરના પત્રવાળું, કનકમય કર્ણિકાવાળું, તપનીયમય કેસરાવાળું, નાનામણિમય પુષ્કર(પાંખડીઓ)વાળું એક પદ્મ (કમળ) છે. તેની કણિકા અર્ધ યોજન લાંબી અને તેથી અર્ધ પહોળી છે. તેની ઉપર વિજયાર્ધ ઉપરના કૂટમાં છે તેવું ભવન છે. તે ભવનની મધ્યમાં આવેલી મણિપીઠિકા ઉપર શ્રીદેવીની શય્યા છે.
આ મુખ્ય કમળ તેનાથી અર્ધા પ્રમાણની લંબાઈ પહોળાઈવાળા સો કમળાથી વીંટાયેલું છે. તેની ફરતા બીજા વલયમાં વાયવ્ય, ઉત્તરે ને ઈશાન એ ત્રણ દિશામાં તેના સામાનિક ચાર હજાર દેના ચાર હજાર કમળ છે. ત્યારપછી જુદી જુદી ત્રણ દિશામાં–અગ્નિ, દક્ષિણને નૈઋત્યમાં
૧. ક્ષેત્રસમાસાદિકમાં ૧૦૮ કહ્યા છે. તેમાં શ્રીદેવીના આભરણે રહે છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૯] આઠ હજાર, દશ હજાર ને બાર હજાર અત્યંતર, મધ્ય ને બાહ્ય પર્ષદાના દેવોના તેટલી સંખ્યામાં કમળે છે. પૂર્વ દિશામાં ચાર મહત્તરિકા દેવીના ચાર કમળે છે. પશ્ચિમ દિશામાં સાત અનિકાધિપતિના સાત કમળો છે. (આ પ્રમાણે બીજું વલય જાણવું.) ત્યારપછી ત્રીજા વલયમાં ચારે દિશામાં તેના આત્મરક્ષક દેવેના ચાર ચાર હજાર મળી કુલ સોળ હજાર કમળે છે. ત્યારપછીના ચોથા, પાંચમા ને છઠ્ઠા વલયમાં બત્રીસ લાખ, ચાળીશ લાખ ને અડતાળીશ લાખ કમળો તેના અભિગિક દેવાના છે. આ પ્રમાણેના છ વલયેથી વીંટાયેલું શ્રીદેવીનું મુખ્ય કમળ છે.
તે પદ્મદ્રહના પૂર્વ તરફના તારણથી નીકળેલી ગંગા નદી પ્રથમ તે દિશાએ પર્વત ઉપર પાંચસો જન ચાલીને ગંગાવર્તન કૂટ આવતાં દક્ષિણ તરફ પર૩ એજન ઝાઝેરી પર્વત પર ચાલીને પર્વતની નીચે ગંગાપ્રપાત કુંડમાં પડે છે. ને ત્યાંથી દક્ષિણદ્વારે નીકળીને સમુદ્ર તરફ ગમન કરે છે. તે . ગંગાનદી નીકળે છે ત્યારે સવા છ યેાજનના પ્રવાહવાળી હોય છે ને પ્રાંતે સમુદ્રમાં મળે છે ત્યાં દરા રોજન પહોળી થાય છે. તેની બંને બાજુ મુખપર્યત વેદિકા સર્વત્ર છે. તેના પર્વત પરથી પ્રપાત માટેની જિલ્લિકા અર્ધ જન લાંબી, સવા છ જન પહોળી અને અર્ધકેશ જાડી, પહોળા કરેલા મકરના મુખની આકૃતિવાળી છે. ત્યાંથી નીચે પડવા માટે ગંગાપ્રપાત નામને કુંડ વજામય તળવાળે છે. સાઠ યેજન લા પહેળે છે. નીચે ૫૦ એજન પહોળો છે. દશ એજન ઊંડે છે. ત્રણ સોપાન અને તેરણવાળે છે. તે કુંડના મધ્યમાં
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૦] ગંગા નામને દ્વિીપ છે તે આઠ જન લો પહોળો છે. તેના મધ્યમાં ગંગાદેવીનું ભવન છે તેની મધ્યમાં મણિપીઠિકા ઉપર ગંગાદેવીની શય્યા છે. ગંગાનદી ગંગાપ્રપાત કુંડના દક્ષિણ તેરણથી નીકળીને ઉત્તર ભારતમાં થઈ ખંડપ્રપાતા ગુફા તથા વૈતાત્યને ભેદીને ભરતક્ષેત્રના દક્ષિણાર્ધના બહુમધ્યભાગે ચાલીને, ઉત્તર ભાગમાં ને દક્ષિણ ભાગમાં સાત સાત હજાર નદીઓથી પરિવરીને પ્રારંભમાં અર્ધ કેશ ઊંડી ને પ્રાંતે પાંચ કેશ ઊંડી થઈને જંબુદ્વીપની જગતને ભેદીને લવણસમુદ્રમાં મળે છે.
પદ્મદ્રહના પશ્ચિમ બાજુના તરણથી નીકળીને સિંધુ નદી પિતાના પ્રપાતકુંડમાં પડી તમિલ ગુફા તથા વિજયાલ્ય પર્વતને ભેદીને ગંગાનદી પ્રમાણે પ્રારંભમાં ને પ્રાંતે પ્રવાહમાં પહોળી ને ઊંડી થઈને ભરતક્ષેત્રના ઉત્તર ને દક્ષિણાર્ધમાં મળીને ચૌદ હજાર નદીઓથી પરિવરી જગતીને ભેદી પશ્ચિમ બાજુએ લવણસમુદ્રને મળે છે.
એ પદ્મદ્રહમાંથી ઉત્તર દિશાના તારણે નીકળીને ત્રીજી હિતાંશા નદી ર૭૬ જન ને ૩ કળા પર્વત પર વહીને ગંગા નદીથી બમણું પ્રવાહ વિગેરેના પરિમાણુવાળી પિતાના નામના ૧૨૦ એજન પ્રમાણ લાંબા પહેળા અને ૧૬
જનના દ્વીપવાળા પ્રપાતકુંડમાં પડી, તેમાંથી નીકળી શબ્દાપાતિ નામના વૃત્તવૈતાદ્યથી અર્ધ જન છેટી રહીને હેમવત ક્ષેત્રમાં પશ્ચિમ બાજુએ વહી લવણ સમુદ્રને મળે છે.
. હિમવાન પર્વત ઉપર ૧ સિદ્ધાયતન, ૨ ક્ષુલ્લહિમવત, ૩ ભરત, ૪ ઈલાદેવી ૫ ગંગાવર્તન ૬ શ્રીદેવી, ૭ રહિતાશા, ૮ સિંધુ આવર્તન, ૯ સુરાદેવી, ૧૦ હૈમવત અને ૧૧ વૈશ્રમણ નામના ૧૧ ફૂટ છે. તે સર્વરત્નમય છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૧]
પેાતાના નામવાળા દેવાના સ્થાનભૂત છે. પાંચશે ચેાજન ઊંચા છે, મૂળમાં પાંચશે’ ચેાજન અને ઉપર અઢીસા યેાજન વિસ્તારવાળા છે. તેમાંના પહેલા ફૂટ ઉપર સિદ્ધાયતન છે. તે પચાસ ચેાજન લાંબુ, પચીશ યેાજન પહેાળુ ને ૩૬ ચેાજન ઊંચું છે. તે સિદ્ધાયતનને આઠ યાજન ઊંચા ને ચાર ચેાજન પહેાળા તથા પ્રવેશવાળા ત્રણ દ્વાર છે. તેના મધ્યમાં આઠ ચેાજન લાંબી પહેાળી મણિપીઠિકા ચાખડી છે. તેની ઉપર તેટલા જ પ્રમાણવાળા દેવછંદક છે તે આયામ ને ઊંચાઇમાં સાધિક છે. પ્રતિમાદિ સર્વે તેના પ્રમાણમાં છે. બાકીના ફૂંટ ઉપર પ્રાસાદા છે તે ૬૨ા યેજન ઊંચા અને તેથી અર્ધા વિસ્તારવાળા છે અને મધ્યમાં સિંહાસનવાળા છે.
ઇતિ હિમવત્ સંગ્રહઃ
હૈમવત ક્ષેત્ર
હિમવત્ પર્વતની ઉત્તરે તેનાથી બમણા વિસ્તારવાળુ (૨૧૦૧ ચે. ૫ ૪.) હૈમવત નામે ક્ષેત્ર છે. તે ક્ષેત્રમાં કાયમ યુગળિક મનુષ્યા જ હાય છે. તેનું શરીર એક ગાઉ ઊંચું અને એક પત્યેાપમનું આયુષ્ય હાય છે. તે ચતુર્થ ભક્તભાજી એટલે એક દિવસને આંતરે ભાજન લેનારા અને ૭૯ દિવસ અપત્યનું પાલન કરનારા હાય છે. તેની પૃષ્ટકર ડક ૬૪ હાય છે. તે ક્ષેત્રની મધ્યમાં વૃત્ત (ગાળ ), વિચિત્ર રત્નમય અને નીચેથી ઉપર સુધી એક સરખા હવ્વર ચાજન લાખે પહેાળા તેમ જ ઊંચા શખ્તાપાતી નામે પત છે. તેની
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [૧૨] ઉપર તે પર્વતના સ્વામી સ્વાતિ દેવનું ભવન છે તે હિમવત પર્વતના કૂટ ઉપર છે તેવું છે.
ઇતિ હેમવત સમાહારઃ (સંહઃ)
મહાહિમવાન પર્વત તે ક્ષેત્રની ઉત્તરે અજુન( સુવર્ણ)મય મહાહિમવાન નામને પર્વત હૈમવત ક્ષેત્રથી બમણ વિસ્તારવાળો (૪૨૧૦ છે. ૧૦ કળા) અને બસો જન ઊંચે છે. તે પર્વતની ઉપર મધ્ય ભાગમાં બે હજાર જન લાંબે ને એક હજાર યોજન પહોળે મહાપ નામે દ્રહ છે. તેમાં પદ્મદ્રહની પ્રમાણે જ પો છે. તે દ્રહમાં હીદેવીને નિવાસ છે. તે દ્રહમાંથી દક્ષિણ બાજુના દ્વારથી રહિતા નામે નદી નીકળે છે. તેને પ્રપાતકુંડ રોહિતા નામને ૧૨૦ એજન લાંબે પહોળા છે. તે કુંડમાં દ્વીપ ૧૬ જન પ્રમાણ છે. તેમાંથી નીકળીને તે નદી પૂર્વબાજુએ લવણસમુદ્રમાં જઈને મળે છે. તેનું પ્રમાણ રોહિતાશાની પ્રમાણે છે. તે નદી પર્વતના વિસ્તારમાંથી દ્રહનો વિસ્તાર બાદ કરતાં બાકી રહે તેના અર્ધભાગ જેટલી (૧૬૦૫ . ૫ ક.) પર્વત પર ચાલે છે અને હૈમવત ક્ષેત્રમાં એકંદર અઠ્ઠાવીશ હજાર નદીઓ સાથે પરિવૃત્ત થઈને લવણસમુદ્રને મળે છે.
મહાપદ્મદ્રહમાંથી ઉત્તર દ્વારે નીકળીને હરિકાંતા નદી પ્રારંભમાં ૨૫ પેજનના પ્રવાહવાળી, તેટલા પ્રમાણવાળી જીહુવાવડે પોતાના નામના ૨૪૦ એજન લાંબા પહોળા અને ૩૨
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૩] એજનના દ્વીપવાળા પ્રપાતકુંડમાં પડીને તેમાંથી નીકળી ગંધાપાતિ નામના વૃત્તવૈતાદ્યથી એક જન દૂર રહીને પશ્ચિમ તરફ વળી જઈ, છપ્પન હજાર નદીઓથી પરિવરી સતી લવણસમુદ્રમાં જઈને મળે છે. તે પર્વત ઉપર ૧ સિદ્ધાયતન, ૨ મહાહિમવત, ૩ હૈમવત, ૪ હિતા, ૫ હી, ૬ હરિકાંતા, ૭ હરિવર્ષ અને ૮ વૈદ્ય નામના આઠ કૂટે છે. તેમાં પ્રથમ કૂટ ઉપર સિદ્ધાયતન છે અને બાકીના સાત કૂટ ઉપર પોતપોતાના નામના દેવી દેવોને નિવાસ છે.
ઇતિ મહાહિમવત સમાસ
હરિવર્ષ ક્ષેત્ર મહાહિમવાન પર્વતથી ઉત્તરે તેના કરતાં બમણું (૮૪૨૧ . ૧ ક.) વિસ્તારવાળું હરિવર્ષ નામનું ક્ષેત્ર છે. તેમાં કાયમ યુગળિક મનુષ્ય જ હોય છે. તેની અપત્યપાલના ૬૪ દિવસની, પૃષ્ઠ કરંડક ૧૨૮ છે અને શરીર બે ગાઉ ઊંચું તથા આયુષ્ય બે પાપમનું છે. તે બે દિવસને આંતરે આહાર લે છે. તે ક્ષેત્રના મધ્યમાં ગંધાપાતી નામને વૃત્તવૈતાલ્ય શબ્દાપાતી જેવડા જ પ્રમાણવાળો છે. તેની ઉપર અરૂણદેવને નિવાસ છે. તે ક્ષેત્રમાં હરિકાંતા ને હરિસલિલા નામની બે નદીઓ પ૬૦૦૦ નદીઓના પરિવારવાળી છે.
ઈતિ હરિવર્ષ ક્ષેત્ર સંક્ષેપ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૪]
નિષધ પર્વત હરિવર્ષ ક્ષેત્રની ઉત્તરે તપનીયમય નિષધ નામના પર્વત હરિવર્ષ ક્ષેત્રથી બમણું પ્રમાણવાળો (૧૬૮૪ર જન ને બે કળાને) છે. તે ચારસો જન ઊંચો છે. તે પર્વત પર મધ્ય ભાગે તિગિછિ નામને દ્રહ ચાર હજાર જન પૂર્વ પશ્ચિમ લાંબે અને બે હજાર જન ઉત્તર દક્ષિણ પહોળે છે. તેમાં ધૃતિદેવીના નિવાસ છે. તે દ્રહમાં કમળો પદ્મદ્રહ પ્રમાણે છે. તે દ્રહમાંથી દક્ષિણબાજુના દ્વારથી નીકળીને હરિસલિલા નામની નદી પિતાના કુંડમાં પડી તેમાંથી નીકળીને હરિકાંતા નદીની જેમ પ૬૦૦૦ નદીથી પરિવરેલી થઈ પૂર્વસમુદ્રને મળે છે. તેની જિહુવા, કુંડનું પ્રમાણ, દ્વીપનું પ્રમાણ, પ્રવાહનું પ્રમાણુ બધું હરિકાંતા નદી પ્રમાણે જાણવું.
તે પર્વત પરના દ્રહના ઉત્તર દ્વારથી નીકળીને સીતાદા નામની નદી પ્રારંભમાં પચાસ જનના પ્રવાહવાળી, તેટલા જ પ્રમાણવાળી જિલ્લિકાવડે હરિસલિલા નદીથી બમણું (૪૮૦ જન) પ્રમાણવાળા લાંબા પહોળા અને બમણું પ્રમાણુના (૬૪ . ના) દ્વીપવાળા પોતાના નામવાળા પ્રપાતકુંડમાં પડી તેમાંથી નીકળીને દેવકુક્ષેત્રમાં રહેલા ૧ નિષધ, ૨ દેવકુરુ, ૩ સૂર્ય, ૪ જુલસ અને ૫ વિદ્યુતપ્રભ નામના પાંચ દ્રહને ભેદીને તેના મધ્યમાંથી નીકળી ૮૪૦૦૦ નદીઓથી પરિવરી સતી દક્ષિણબાજુના ભદ્રશાળવનમાં થઈને મેરુપર્વતથી બે યેાજન દૂર રહી વિદ્યુતપ્રભ ગજદંતાને ભેદીને પશ્ચિમ મહાવિદેહના બે ભાગ કરતી એકેક વિજયમાંથી અઠ્ઠાવીશ અઠ્ઠાવીશ હજાર નદીથી પરિવૃત થઈને. કુલ ૫૩૨૦૦૦ નદીથી
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૫] પરિવરીને જયંતદ્વારની નીચેથી જંબદ્વીપની જગતને ભેદીને પશ્ચિમસમુદ્રમાં મળે છે. તે પર્વત ઉપર ૧ સિદ્વાયતન, ૨ નિષધ, ૩ હરિવર્ષ, ૪ પ્રાવિદેહ, પ હી, ૬ ધૃતિ, ૭ સીતાદા, ૮ અપર વિદેહ અને ૯ રુચક નામના નવ ફૂટ છે. તેનું પ્રમાણ હૈમવત પર્વતના કૂટ પ્રમાણે જાણવું. તેમાં પ્રથમ ફૂટ ઉપર સિદ્ધાયતન છે અને બીજા આઠ ફૂટ ઉપર પિતપોતાના નામવાળા દેવાનો નિવાસ છે.
ઇતિ નિષોદ્ધાર
નીલગિરિ પર્વત મહાવિદેહ ક્ષેત્રની ઉત્તરે વૈર્થમય કીર્તિદેવીના આશ્રયવાળા કેસરીદ્રહવાળ નીલાવંત) નામે પર્વત છે. તે પર્વતની ઉપર ૧ સિદ્ધાયતન, ૨ નીલ, ૩ પ્રાગૂ વિદેહ, ૪ સીતા, પણ કીર્તિ, ૬ નારી, ૭ અપરવિદેહ, ૮ રમ્ય અને ૯ ઉપદર્શન નામે નવ ફૂટ નિષધ પર્વત પ્રમાણે છે. આ પર્વતનું પ્રમાણ પહોળાઈ ને ઊંચાઈનું નિષધપ્રમાણે છે. તે પર્વત પરથી દક્ષિણ દ્વારે નીકળેલી દક્ષિણ દિશામાં ચાલનારી સીતા નદી પર્વત પરથી તેના નામવાળા પ્રપાતકુંડમાં પડી, તેમાંથી નીકળીને ઉત્તરકુરુ ક્ષેત્રમાં આવેલા ૧ નીલ, ૨ ઉત્તરકુરુ, ૩ ચંદ્ર, ૪ એરવત અને ૫ માલ્યવત નામના પાંચ દ્રહને ભેદીને પૂર્વમહાવિદેહના બે ભાગ કરતી વિજયદ્વારની નીચે થઈને પૂર્વસમુદ્રને મળે છે. તેને પ્રવાહ, નદીપરિવાર વિગેરે સદા પ્રમાણે જાણવું. તે પર્વત પરના દ્રહમાંથી ઉત્તરદ્વારે નીકળીને
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૬] નારીકાન્તા નદી પોતાના પ્રપાતકુંડમાં પડી રમ્ય ક્ષેત્રનાં મધ્યમાં થઈને પશ્ચિમસમુદ્રને મળે છે. તેનું પ્રવાહપ્રમાણે, નદીપરિવાર વિગેરે હરિસલિલા નદી પ્રમાણે જાણવું.
ઈતિ નીલગિરિ સમાસઃ
રમ્યક ક્ષેત્ર નીલવંત પર્વતની ઉત્તરે હરિવર્ષની જેવું રમ્યક નામે યુગળિક ક્ષેત્ર છે. તેના મધ્યમાં માલ્યવાન નામે વૃત્તવિયાધ પર્વત છે. તેના પર પદ્મ નામના દેવને નિવાસ છે. બીજી બધી હકીકત હરિવર્ષ ક્ષેત્ર પ્રમાણે જાણવી.
ઇતિ રમ્યકમ્
સમી પર્વત રમ્ય ક્ષેત્રની ઉત્તરે રજતમય રુમી નામે પર્વત છે. તેના મધ્યમાં મહાપુંડરીક નામે દ્રહ છે. તેમાં બુદ્ધિદેવીને નિવાસ છે. તે પર્વતની ઉપર ૧ સિદ્ધાયતન, ૨ રુકૃમી, ૩ રણ્યક, ૪ નરકાંત, ૫ બુદ્ધિ, ૬ રે, ૭ હેરણ્યવત અને મણિકાંચન નામે આઠ ફૂટ છે. આ પર્વતનું પહોળાઈ, ઊંચાઈ વિગેરેનું પ્રમાણ મહાહિમવાનું પર્વત પ્રમાણે જાણવું. તે પર્વત પરના પ્રહમાંથી દક્ષિણદ્વારેથી નીકળીને નરકાંતા નદી રમ્યક ક્ષેત્રના પૂર્વબાજુના મધ્યભાગમાં થઈને પૂર્વસમુદ્રને મળે
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [ ૧૭ ] છે અને ઉત્તરદ્વારમાંથી નીકળી રૂ...કૂળા નદી હૈરણ્યવત ક્ષેત્રના મધ્યમાં થઈને પશ્ચિમસમુદ્રને મળે છે.
હૈરણ્યવત ક્ષેત્ર - રુમિ પર્વતની ઉત્તરે હૈરણ્યવત ક્ષેત્ર છે. તે હૈમવત ક્ષેત્ર પ્રમાણે સમજવું. તે ક્ષેત્રના મધ્યમાં વિટાપાતી નામનો વૃત્તવૈતાઢ્ય છે અને તેની ઉપર પ્રભાસદેવને નિવાસ છે.
શિખરી પર્વત હેરણ્યવત ક્ષેત્રની ઉત્તરે શિખરી નામનો પર્વત હૈમવત પર્વતના પ્રમાણવાળો છે. તે તપનીયમય છે અને તે પર્વત ઉપરના પડરીક નામના દ્રહમાં લક્ષ્મીદેવીને નિવાસ છે. તે પર્વત ઉપર ૧ સિદ્ધાયતન, ૨ શિખરી, ૩ હૈરણ્યવત, ૪ સુરીદેવી, ૫ રક્તા, લક્ષ્મી, ૭ સુવર્ણ, ૮રક્તદા, ૯ ગંધાપાતિ, ૧૦ ઐરાવત અને ૧૧ તિગિ૭િ નામના ૧૧ ફૂટ છે. તે બધા હૈમવત પર્વત ઉપરના કુટ જેવા છે. પ્રથમ ફૂટ ઉપર સિદ્ધાયતન છે અને બીજા કૂટ ઉપરે તે તે નામના દેવદેવીને નિવાસ છે. તે પર્વત પરના દ્રહમાંથી દક્ષિણ બાજુના દ્વારથી નીકળેલી સુવર્ણકૂલા નદી પૂર્વગામિની રેહિતાંશા જેવી છે અને પૂર્વ પશ્ચિમ દ્વારથી નીકળેલી રક્તા ને રક્તવતી નદી ઉત્તર તરફ પોતપોતાના પ્રપાત, કુંડમાં પડીને એરવત ક્ષેત્રમાં જાય છે. તે ગંગા સિધુ જેવી છે.
ઐરાવત ક્ષેત્ર સર્વથી ઉત્તરે ભરતક્ષેત્ર જેવું ઐરાવત ક્ષેત્ર છે. તેની મધ્યમાં વિજયાર્ધ પર્વત છે. તેની ઉપરના નગરમાં દિશા ને સંખ્યાને ભરતક્ષેત્રથી વિપર્યય જાણ. તેની અભિયોગિક દેવની શ્રેણીમાં ઇશાનંદ્રના લોકપાળના આભિયોગિક દેવેનો નિવાસ છે.
ઈતિ પ્રથમ માહિકમ્
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથ દ્વિતીય માહિકમ્
મહાવિદેહ ક્ષેત્ર
નિષધ અને નીલવંત પર્વતના મધ્યમાં મહાવિદેહ નામનું ક્ષેત્ર નિષધ પર્વતથી બમણું (૩૩૬૮૪ . ને ૪ કળા) વિસ્તારવાળું અને મધ્યમાં પૂર્વ પશ્ચિમ એક લાખ યેાજન લાંબું છે. તેના મધ્યમાં એક હજાર યોજન જમીનમાં ઉંડો અને ૯૦૦૦ યેાજન ઉચે, જમીનપર દશ હજાર રોજન અને ઉપર એક હજાર જન લાંબે પહેળે, (ગોળ), ત્રણ કાંડવાળ, ત્રણ લેકમાં વહેંચાયેલી મૂર્તિવાળે, સર્વ રત્નમય મેરૂ નામે પર્વત છે. પૃથ્વી, ઉપળ, વજા અને શર્કરા (કાંકરા) વાળો તેનો પ્રથમ કાંડ એક હજાર જન પ્રમાણ છે. બીજો કાંડ અંક, સ્ફટિક, રજત અને રૂખમય છે અને ત્રીજે ઉપર કાંડ જબનદરત્નમય છે. છેલા બેમાંને પહેલે ૬૩૦૦૦ એજન પ્રમાણ છે ને બીજે ૩૬૦૦૦ એજન પ્રમાણ છે. તે પર્વતને અનુસરતા ભદ્રશાળ, નંદન, સિમનસ અને પંડક નામના ચાર વને છે. જમીન ઉપર ભદ્રશાળ વન છે. તે ચાર વક્ષસ્કાર (ગજદંતાકૃતિ ) પર્વતેથી ચાર ભાગવાળું થયેલું છે. તે વન પૂર્વ અને પશ્ચિમે ૨૨૦૦૦ એજન પહોળું છે અને ઉત્તર દક્ષિણે અઢીસે યેાજન પહેલું છે.
મેરૂથી ૫૦ એજન દૂર ચારે દિશાએ ભદ્રશાળ વનમાં ચાર સિદ્ધાયતને છે તે હિમવત પર્વત પરના સિદ્ધાયતન જેવા છે. તથા તેટલી જ છેટી ચાર વિદિશાએ ચાર ચાર પુષ્કરિણીઓ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૯] છે તે પચીશ જન પહોળી, પચાસ એજન લાંબી અને દશ
જન ઉંડી છે. તેના નામ–પદ્મા, પદ્મપ્રભા, કુમુદા ને કુમુદપ્રભા ઉત્પળગુમા, નલિની, ઉત્પલા ને ઉત્પલેવલા, ભંગા; ભંગનિભા, અંજના અને કલપ્રભા તથા શ્રીકાંતા, શ્રીમહિતા, શ્રીચંદ્રા ને શ્રીનિલયા છે. તે નામ ઈશાન દિશાના કમથી જાણવા. તે પુષ્કરિણીઓના ને સિદ્ધાયતનના આંતરામાં એકેક પ્રાસાદ છે. તે પાંચશે જન ઉંચા ને અઢીસો જન વિસ્તારવાળા છે. સિંહાસનવાળા છે. તેમાં દક્ષિણ તરફના બે શકેંદ્રના છે ને ઉત્તર તરફના બે ઈશાનઈદ્રના છે. સીતા અને સીતાદાના બને કિનારે એ ભદ્રશાળવનમાં બે બે ફૂટ છે. તેના નામ પોત્તર, નીલ, સુહસ્તિ, અંજન, કુમુદ, પલાશ, વાંસ ને રચનગિરિ છે. કુલ આઠ છે. તે સીતાની ઉત્તર બાજુના ક્રમથી જાણવા. તે હિમવત પર્વત પરના ફૂટ જેવા છે અને પિતપતાના નામવાળા દેવના નિવાસવાળા છે.
મેરૂ પર્વત ઉપર જમીનથી પાંચસો જન જઈએ એટલે નંદન નામનું વન છે. તે ફરતું પાંચસો જનના વિસ્તારવાળું છે. તેમાં ભદ્ર શાળવનની જેમ ચાર દિશાએ સિદ્ધાચતન અને ચાર વિદિશાએ પ્રાસાદે છે. તેના મધ્યમાં ચાર ચાર પુષ્કરિણીઓ છે. તેના નામ-નદત્તરા, નંદા, સુનંદા, નંદિવધના નંદિષેણા, અમેઘા, ગોસ્તૃપા, સુદર્શના; ભદ્રા, વિશાળા, કુમુદા, પુંડરીકિણી, વિજયા, વિજયંતી, જયંતી ને અપરાજિતા છે. તે વનમાં સિદ્ધાયતન ને પ્રાસાદના આંતરામાં એકેક એમ કુલ આઠ ફૂટ છે. તેના નામ-નંદન, મંદર, નિષધ, હમવત, રજત, રૂચક, સાગરચિત્ર અને વા છે. તે આઠ દિશાકુમા
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૦ ] રિકાના સ્થાનભૂત છે. તે દિલ્ફમારિકાના નામ–મેઘંકરા, મેઘવતી, સુમેઘા, મેઘમાલિની, સ્વચ્છ, વછમિત્રા, વારિણા અને બલાહકા છે. (આ કૂટ પાંચસે જન ઉંચા હેવાથી એકંદર જમીનથી હજાર જન ઉચ્ચપણું થવાથી તે કૂટ પર રહેનારી દિકુમારિકા ઊલ્વલેકવાસી કહેવાય છે.) એ આઠ કૂટ ઉપરાંત નવમે બલકૂટ ઈશાનકૂણમાં છે. તે હજાર એજન ઉચો છે, મૂળમાં હજાર જન વિસ્તારે છે ને ઉપર પાંચસો
જન વિસ્તારવાળે છે. તેની ઉપર બેલ નામના દેવને નિવાસ છે. તે સર્વની રાજધાનીઓ અસંખ્ય દ્વીપ પછીના બીજા જંબુદ્વીપમાં પોતપોતાની દિશામાં છે. ત્યાં તેમના નિવાસ છે.
નંદન વનથી દરા હજાર જન ઉપર જઈએ ત્યારે સામનસ નામનું વન આવે છે. તે નંદનવનની જેવું જ પાંચસો
જન ફરતું પહોળાઈમાં છે. તેમાં નંદનવન પ્રમાણે આઠ કૂટ નથી. સિદ્ધાયતને ૪ ને પ્રાસાદ ૪ છે. પુષ્કરિણીઓ ૧૬ છે તેના નામ-સુમના, સૌમનસા, સૌમનાશા ને મનેરમાં; ઉત્તરકુરૂ, દેવકુરૂ, વીરસેના ને સરસ્વતી વિશાળા, માઘભદ્રા, અભયસેના ને રેહિણી, ભદ્રોત્તરા, ભદ્રા, સુભદ્રા ને ભદ્રાવતી છે. તેનું પ્રમાણ વિગેરે ભદ્રશાળવન પ્રમાણે જાણવું. | સમનસ વનથી ૩૬૦૦૦ એજન ઉપર જઈએ ત્યારે પંડક નામનું વન આવે છે. તે ફરતું ગોળ ૪૯૪ જન પહોળું છે. તે વનના મધ્યમાં ૪૦ ચાજન ઉંચી, મૂળમાં ૧૨
જન લાંબી પહાળી ને ઉપર ચાર યોજન પહેાળી ગેળ ચૂલિકા છે. તે વૈર્થરત્નમય છે. પંડકવનમાં ચાર સિદ્ધાયતન છે, ચૂલિકા ઉપર એક સિદ્ધાયતન છે તે વિજયાર્ધ પર્વ
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૧ ] તના કૂટ ઉપર છે તેવા પ્રમાણવાળું છે. પંડકવનમાં કૂટ નથી; ૧૬ પુષ્કરિણીઓ છે તેના નામે પુંડ્રા, પુંડ્રાભા, સુરક્તા ને રક્તવતી, ક્ષીરરસા, ઈશુરસા, અમૃતરસા ને વારૂણી; શંખેરા, શંખા, શંખાવર્તા ને બલાહકા; પુત્તરા, પુષ્પવતી, સુપુષ્પા ને પુષ્પમાલિની છે. એ પાંડુકવનમાં ચાર જિનાભિષેક શિલા છે. તેના પાંડુબલા, અતિ પાંડુબલા, રક્તબલા ને અતિરક્તબલા નામ છે. તે ચાર એજન જાડી પાંચસો એજન લાંબી, અઢીસે જન પહોળી અને અર્ધચંદ્રાકારવાળી છે. અર્જુન કનકમાય છે. ચારે દિશાએ ત્રણ ત્રણ પાનવાળી છે. વેદિકા, વનખંડ, તેરણ, વજ, છત્રાદિ યુક્ત છે. તે શિલાપૈકી પૂર્વ પશ્ચિમ દિશાની બે શિલા ઉપર બે બે સિંહાસનો છે અને ઉત્તર દક્ષિણની બે શિલા ઉપર એકેક સિંહાસન છે. તે સિંહાસને પાંચસો ધનુષ્ય લાંબા પહોળા ને અઢીસે ધનુષ્ય પૃથુ ( જાડા) છે. પૂર્વ પશ્ચિમ દિશાના સિંહાસન ઉપર મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં એક સાથે જન્મતા ચાર તીર્થકરને જન્માભિષેક થાય છે અને ઉત્તર દક્ષિણના સિંહાસન ઉપર ભરત ઐરવતમાં જન્મતા એકેક તીર્થકરને જન્માભિષેક થાય છે.
ઇતિ મેરૂવર્ણન
મેરૂપર્વતની ચારે દિશાએ ગજદંતાની આકૃતિવાળા ચાર વક્ષસ્કાર પર્વત છે. તેના સામનસ, વિદ્યુપ્રભ, ગન્ધમાદન ને માલ્યવન્ત નામ છે. તે પૂર્વે, દક્ષિણે, પશ્ચિમે ને ઉત્તરે સમજવા. તે અનુક્રમે રજત, તપનીય, કનક અને વૈદ્ય મય છે. તે ચારેની ઉપર સાત, નવ, સાત અને નવ એ અનુ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૨ ]
ક્રમે ફૂટ છે. આ ગજદતાએ બહાર નિષધ ને નીલવત પાસે ચારસા ચાજન ઉંચા અને પાંચસે ચેાજન પહેાળા છે. તે ઉંચાઇમાં માત્રાએ વધતા વધતા મેરૂપાસે પાંચસેા યાજન ઉંચા છે અને વિસ્તારમાં ઘટતા મેરૂપાસે અંગુળના અસખ્યાતમા ભાગ જેટલા છે. અશ્વસ્કંધની આકૃતિવાળા છે. ૩૦૨૦૯ ચેાજન ને છ કળા લાંબા છે. ( તેને ખમણું કરવાથી તે ક્ષેત્રનુ ધનુપૃષ્ઠ થાય છે) તે ચારે વક્ષસ્કાર ઉપર પ્રથમ સિદ્ધાયતનફૂટ હિમવત્ પર્વત સમાન છે અને પ્રથમ સૌમનસ વક્ષસ્કાર ઉપર ખીજા છ સામનસ, મગળાવતી, દેવકુરૂ, વિમળ, કાંચન ને વિશિષ્ટ નામના કૂટે છે. વમળ ને કાંચન નામના બે છૂટ ઉપર એ તૈાયધારા ને વિચિત્રા નામની દિકુમારીને નિવાસ છે. બીજા વિદ્યુતપ્રભ ગજદંતા ઉપર વિદ્યુત્પ્રલ, દેવકુરૂ, પદ્મ, કનક, સ્વસ્તિક, સીતેાદા, સદાજળ ને હિર નામના સિદ્ધાયતન ફૂટ પછી આઠ ફૂટા છે. તેમાં કનક ને સ્વસ્તિક ફૂટ ઉપર પુષ્પમાળા ને અનિન્દિતા નામની એ દિકુમારી
આના નિવાસ છે. ત્રીજા ગન્ધમાદન ગજજ્જતા ઉપર સિદ્ધાયતન ફૂટ પછી ગન્ધમાદન, ગન્ધિલાવતી, ઉત્તરકુરૂ, ફાટિક, લેાહિત ને આનંદ નામના છ ફૂટ છે. તેમાં સ્ફાટિક ને લેાહિત ફૂટ ઉપર ભાગ‘કરા ને ભાગવતી નામની એ દિશાકુમારિકાના નિવાસ છે. ચેાથા માધ્યવત ગજજ્જતા ઉપર સિદ્ધાયતન ફૂટ પછી બીજા માહ્યવત, ઉત્તરકુરૂ, કચ્છ, સાગર, રજત, સીતા, પૂર્ણ ભદ્ર અને હરિસ્સહ નામના આઠ ફૂટ છે. તેમાં પાંચમા ને છઠ્ઠા સાગર ને રજતફૂટ ઉપર સુભાગા ને ભામાલિની નામે બે દિકુમારીએના નિવાસ છે. તે ફૂટમાં હિર ને હરિસ્સહ નામના બે ફૂટ છે તે ખલકૂટની જેવા હજાર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૩] જન ઉંચા ને મૂળમાં હજાર જન પહોળા, ઉપર ૫૦૦ એજન પહોળા છે. (આ ચાર ગજદંતા ઉપરના આઠ ફૂટ ઉપર જે આઠ દિકકુમારીઓના નિવાસ છે તેનું મૂળસ્થાન તે તે કુટ નીચે એક હજાર એજને છે. તેથી તે અધોલેકવાસી કહેવાય છે.)
ઇતિ વક્ષસ્કાર (ગજદૂત) વર્ણન
મેરૂ પર્વતની ઉત્તરે અને નીલવંત પર્વતની દક્ષિણે ગન્ધમાદન ને માલ્યવત ગજદંતાની મધ્યે ઉત્તરકરૂ નામે ક્ષેત્ર છે. તે ઉત્તર દક્ષિણ ૧૧૮૪૨ જન ને બે કળા પહોળું છે. સમ, રમ્ય અને મણિમય તૃણયુક્ત ભૂમિવાળું છે. વાપી, પુષ્કરિણી, કીડાપર્વત, ગૃહમંડપ તથા સુખપૃશ્ય ને દસ્થ શિલાપટ્ટકેથી મંડિત છે. વિવિધ પ્રકારના ગુલ્મ અને પુષ્પના વોથી અલંકૃત અને ચિત્રવિચિત્ર વૃક્ષ અને લતાઓ વડે શોભિત છે. નાના પ્રકારની વનરાજીવાળું છે. ત્યાં રહેલા દશ પ્રકારના ક૯પવૃક્ષેમાં ૧ મધંગા છે તે મઘના અંગભૂત મધુ, પ્રસન્ના અને શ્રેષ્ઠ આસવાદિને ઝરનારાં છે, ૨ ભંગા છે તે કર્કરી, સ્થાળ, મણિભાજનાદિવડે યુક્ત છે, ૩ સૂર્યગા-વિસસાપરિણામે પરિણમેલા વિચિત્ર પ્રકારના વાજીત્રના શબ્દવાળા છે, ૪ દીપશિખાદીપવિશેષને પ્રકાશ આપનારા છે, ૫ જોતિષ–સર્વરત્નસદશ પ્રકાશિત છે, ૬ ચિત્રાંગા-પ્રેક્ષામંડપના આકારવાળા વિચિત્ર કલ્પિત માલ્યવાળા છે, ૭ ચિત્રરસા–સ્વાદુ જન તથા ખાદ્ય પદાર્થોથી સંપન્ન છે, ૮ મયંગા-જેવા જોઈએ તેવા ભૂષણવાળા છે, ૯ ગેહાકારા–એક ખંડવિગેરે વાળા ગૃહના
૧ સુખસ્પર્શવાળા ને જેવાથી આનંદ ઉપજે તેવા.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૪ ]
વિન્યાસવાળા છે અને ૧૦ અનાન્યા-વસ્ત્રોની સંપત્તિવાળા છે. ત્યાં સ્ત્રીએ શુભ લક્ષણવાળી, પરમ રૂપશાળી, શૃંગારાદિની કળાને જાણનારી, જરા, વ્યાધિ, દાર્ભાગ્ય અને શાકાદિ અનિષ્ટથી રહિત છે. પુરૂષો સુગંધી શ્વાસેાચ્છવાસવાળા, પ્રસ્વેદ, મળ ને રજથી રહિત અને સારી કાંતિવાળા તેમ જ વઋષભનારાચ સંઘચણવાળા, સમચતુરસ સંસ્થાનવાળા તથા ત્રણ ગાઉ ઉંચા શરીરવાળા છે. સ્ત્રીએ તે કરતાં કાંઇક ન્યૂન શરીરવાળી છે. ૨૫૬ પૃષ્ઠકર ડકવાળા ત્યાંના યુગળિકા છે. ભદ્રપ્રકૃતિવાળા, સતાષી, યથાચિ ( મનપસં૪ ) સ્થાનવાળા અને મિથુનધર્મ વાળા છે. ત્રણ પત્યેાપમના આયુષ્યવાળા છે અને અઠ્ઠમભકતે-ત્રણ દિવસને આંતરે આહાર લેનારા છે. આહારમાં પૃથ્વી ( માટી ), પુષ્પ ને ફળ ખાનારા છે. શ્રેષ્ઠ છે, ખાધા ( પીડા ) રહિત છે. વિવાહાદિ ક્રિયા વિનાના છે. ૪૯ દિવસ અપત્યયુગલનું પાલન કરનારા છે. સુખપૂર્વક મૃત્યુ પામનારા અને દેવગતિમાં જનારા છે.
તે ઉત્તરકુરૂ ક્ષેત્રમાં સીતાનદીના પૂર્વ ને પશ્ચિમ કિનારા પાસે રહેલા, નીલવંતપ તથી ૮૩૪ ચેાજન ને ૪ ને આંતરે એ ચમક પર્વતા છે. તે હજાર ચેાજન ઉંચા અને મૂળમાં તેટલા જ વિસ્તારવાળા, ઉપર તેથી અર્ધ વિસ્તારવાળા છે. કનકમય છે. તે એની ઉપર એ યમકદેવના એ પ્રાસાદ છે. તે હિમવત્ પર્વતપરના પ્રાસાદ જેટલા પ્રમાણવાળા છે. નીલવંતપર્યંતના ને ચમકના આંતરા જેટલા જ અંતરે અંતરે આવેલા દક્ષિણ તરફ પૂર્વે નદીના વર્ણનમાં બતાવેલા નામવાળા પાંચ દ્રહા છે. તે ત્રણ સેાપાન અને તારાદિ ચેભાવાળા છે. તે દ્રુહા પાતપેાતાના નામવાળા દેવેાના નિવાસભૂત છે. તે દ્રડાની બંને બાજુએ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૫] પૂર્વે ને પશ્ચિમે દશ દશ કંચનગિરિ છે. તે સ યોજન ઉંચા, મૂળમાં તેટલા અને ઉપર અર્ધા વિસ્તારવાળા છે. તેની ઉપર કાંચનદેને નિવાસ છે. તે કંચનગિરિ કહેથી દશ જન અબાધ સ્થાનવાળા છે એટલે દ્રહથી તેટલા દૂર છે. તે ઉત્તરકુરૂ ક્ષેત્રના પૂર્વાર્ધમાં જાંબૂનદમય જંબવૃક્ષનું પીઠ છે. તે પાંચશે જન લાંબું પહેલું છે. મધ્યમાં બાર યોજન જાડું છે. પ્રાંતે બે કેશ જાડું છે. તે પીઠને ચાર દિશાએ ચાર દ્વાર છે. તે પીઠ ઉપર વેર્યમણિ ને તપનીય વૃતવાળે, જબનદમય, સુકુમાર અને રક્ત પલ્લવ, પ્રવાળ, તથા અંકુરને ધારણ કરનાર છે. વિચિત્રરત્નમય સુરભિ પુષ્પવાળો છે. તેના અમૃતરસ સદશ ફળે છે. તે વૃક્ષની પૂર્વ દિશાની શાખા ઉપર ભવન છે અને બીજી ત્રણ દિશાની ત્રણ શાખા ઉપર પ્રાસાદ છે. મધ્યની વિડિમા ઉપર સિદ્ધાયતન છે. એ સર્વ વિયા પર્વત પરના સિદ્ધાયતનાદિના પ્રમાણવાળા છે. તે મૂળવૃક્ષની ફરતા પરિવારભૂત ૧૦૮ જંબૂવૃક્ષે છે. તે મૂળવૃક્ષ કરતાં અર્ધપ્રમાણવાળા છે. એ જ પ્રમાણે કુલ છ કટક (વલય) જંબૂવૃક્ષની ફરતા અર્ધ અર્ધ પ્રમાણવાળા છે અને તે વેદિકાવાળા છે. તે મૂળવૃક્ષ પર જંબદ્વીપના સ્વામી અનાદૂત દેવને નિવાસ છે. તેના પરિવારભૂત દેવેની સંખ્યા અને વૃક્ષોની સંખ્યા પદ્મદ્રહમાં રહેલા કમળાની સંખ્યા પ્રમાણે છે. તે વૃક્ષે બહારથી વૃત્તાકારવાળા છે. મૂળવૃક્ષ સો સો ચાજનના પ્રમાણવાળા ત્રણ વનખંડથી પરિવૃત છે. પ્રથમ વનખંડમાં પચાસ
જન જઈએ ત્યારે ચારે દિશામાં ભવન છે અને વિદિશામાં ચાર ચાર પુષ્કરિણીઓના મધ્યમાં એકેક પ્રાસાદ છે. પુષ્કરિપણીઓ એક કેશ લાંબી, અર્ધકેશ પહોળી ને પાંચસે ધનુષ્ય
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૬ ] ઉંડી છે. તે નંદાપુષ્કરિણી જેવી છે. ભવન ને પ્રાસાદના મધ્યમાં એટલે આંતરામાં આઠ ફૂટ છે તે જાંબુનદમય છે. આઠ રોજન ઉંચા છે. તેટલા જ મૂળમાં વિસ્તારવાળા ને ઉપર તેથી અર્ધ એટલે ચાર યોજન વિસ્તારવાળા છે. તે આઠે ફૂટ ઉપર સિદ્ધાયતને છે. શાખા ઉપર અને વનમાં પૂર્વોત્તર એટલે. ઈશાનકાણના પ્રાસાદમાં સિંહાસને છે.
ઇતિ ઉત્તરકુરૂ સંક્ષેપ
મેરૂ પર્વતની દક્ષિણે ઉત્તરકુરૂની જેવું દેવકર ક્ષેત્ર છે. તે ક્ષેત્રમાં નિષધપર્વતને લગતા તેની ઉત્તરે ચિત્રવિચિત્ર ફૂટ છે તે યમક પર્વત જેવા જ છે. પાંચ દ્રહો નિષેધાદિ નામવાળા છે. તે ક્ષેત્રના પશ્ચિમાર્ધમાં શામેલી નામનું વૃક્ષ છે. તેની ઉપર ગરૂડદેવનો નિવાસ છે. તેની પીઠ કુટ વિગેરે જંબવૃક્ષ પ્રમાણે છે. પરંતુ આ રજતમય છે. (જંબુને શાલભલી બંને વૃક્ષે પૃથ્વીકાયમય છે.)
| ઇતિ દેવકરૂ સંક્ષેપ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ૩ર વિજયે છે. તેમાં ઉત્તર બાજુની ૧૬ વિજયે વિજયાર્ધ પર્વત અને રક્તા રક્તવતીથી વિભક્ત થયેલી
એટલે છ ખંડવાળી થયેલી છે. અને દક્ષિણની ૧૬ વિજે વિજયાર્ધ પર્વત ને ગંગા સિધુથી વિભક્ત થયેલી ભરતક્ષેત્ર પ્રમાણે છ ખંડવાળી છે. તે વિજયે ઉત્તર દક્ષિણ લાંબી ૧૬૫૯૨
જન ને બે કળા છે અને પૂર્વ પશ્ચિમ રર૧૩જનમાં કાંઈક ન્યૂન વિસ્તારવાળી એટલે પહોળી છે. વિજયના વિસ્તાર જેટલા લાંબા દરેક વિજયમાં વિજયાર્ધ પર્વત છે. તેની ઉપર દશ.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૨૭] . જન જતાં બંને બાજુ દશ દશ જન પહોળી વિદ્યારની શ્રેણીઓ છે. તેમાં પંચાવન પંચાવન નગરો છે. તેની ઉપર દશ યેજને બંને બાજુ આભિગિક દેવેની શ્રેણીઓ છે. તેમાં દક્ષિણ બાજુની વિજયેમાં શકેંદ્રના કપાળેના સેવકની અને ઉત્તર બાજુની વિજેમાં ઈશાનેંદ્રના કપાળના સેવકની છે. દરેક વૈતાઢ્ય પર્વત ઉપર નવ નવ ફૂટ છે. તેમાં બીજા ને આઠમા કુટ પોતપોતાની વિજયના નામના દક્ષિણાર્ધ ને ઉત્તરાર્ધયુક્ત સંજ્ઞાવાળા છે. નિષધ ને નીલવંતના નિતંબ પાસે બત્રીશે વિજયમાં એકેક રાષભકૂટ છે અને તે પર્વતેના નિતંબ પાસે રહેલા ૬૪ કુંડામાંથી ગંગા સિંધુ, રક્તા ને ક્તવતી નદીઓ નીકળેલી છે. ઋષભ તે તે વિજયમાં થતા ચક્રવર્તીએના નામવાળા છે. માગધ, વરદામ ને પ્રભાસ નામના ત્રણ ત્રણ તીર્થો દરેક વિજયમાં સીતા-સતેદાને કીનારે છે.
પૂર્વવિદેહમાં ઉત્તર બાજુએ કચ્છ, સુકચ્છ, મહાક, કચ્છાવતી, કચ્છાવર્ત, મંગલાવર્ત, પુષ્કર ને પુષ્કરવંત (પુષ્કળાવતી) નામની ૮ વિજય છે. પૂર્વવિદેહમાં દક્ષિણ બાજુએ વત્સ, સુવત્સ, મહાવત્સ, વત્સવતી, રમ્ય, રમ્યા, રમણીય ને મંગળવંત (મગળાવતી) નામની ૮ વિજય છે. પાશ્ચમમહાવિદેહમાં દક્ષિણ બાજુએ પક્વ, સુદ્ર, મહાપદ્મ, પદ્મવતી, શંખ, કુમુદ, નલિન ને નલિનવન્ત (લીનાવતી) નામની ૮ વિજય છે. પશ્ચિમમહાવિદેહમાં ઉત્તરબાજુએ વખ, સુવપ્ર, મહાવપ્ર, વપ્રાવતી, વલ્થ, સુવગુ, ગંધિલ ને ગંધિલવંત (ગંધિલાવતી) નામની ૮ વિજયે છે.
માલ્યવંત ગજદંતાની પાસેથી પ્રદક્ષિણાના અનુક્રમે એ "
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [૨૮] અત્રીશ વિજો જાણવી, તે વિજયે વક્ષસ્કાર ગિરિ અને અંતર નદીઓથી જુદી પડતી એટલે એતરામાં રહેલા ગિરિ અને નદીઓવાળી છે. આઠ આઠ વિજયેના સાત સાત આંતરામાં ચાર ચાર વક્ષસ્કાર ગિરિઓ ને ત્રણ ત્રણ અંતર નદીઓ છે. '
મહાવિદેહક્ષેત્રમાં પૂર્વ પશ્ચિમાઈ ને તેમાં દક્ષિણાઈને ઉત્તરાર્ધમાં વક્ષસ્કારપર્વત વિજય પ્રમાણ લાંબા અને નિષધ નીલવંતપાસે ચારસો જન અને સીતા-સીદાપાસે પાંચસો એજન ઉંચા છે. પહોળાઈમાં પાંચસે જન ઉપરનીચે સરખા છે. વક્ષરકારની આકૃતિવાળા છે. સર્વરત્નમય છે. તે દરેક વક્ષસ્કાર ઉપર પ્રથમ સિદ્ધાયતન નામને પછી વક્ષસ્કારના નામ અને પછી અને બાજુની બે વિજયના નામના–એમ ચાર ચાર ફૂટ છે. તેમાં નદીને લગતા સિદ્ધાયતન કૂટ છે. તે વક્ષસ્કાર કુલ સોળ છે. તેના નામે આ પ્રમાણે છે–ચિત્ર, પદ્ય (બ્રહ્મ), નલિન ને એકશેલ; ત્રિકૂટ, વૈશ્રવણ, સુદર્શન ને અંજન અંક, પદ્મવંત, આશીવિષ ને સુખાવહ તથા ચંદ્ર, સૂર્ય, નાગ અને દેવ. તે દરેક વિજયમાં એક એક મુખ્ય રાજધાની બાર યોજન લાંબી અને નવ જન પહોળી છે. તેના નામે આ પ્રમાણે છે: ક્ષેમા, ક્ષેમપુરા, રિષ્ટા, રિપુરા, ખડ્યા, મંજૂષા, ઔષધિ ને પુંડરીકિણી; સુસીમા, કુંડળા, અપરાજિતા, પ્રભાકરા, અંકવતી, પદ્યાવતી, શુભા અને રત્નસંચયા અશ્વપુરી, મહાપુરી, સિંહપુરી, વિજયપુરી, રાજ્ય, વિરાજ્યા, અશકા ને વીતશેકા વિજયા, વિજયંતા, જયંતા ને અપરાજિતા, ચકપુરા, ખજ્ઞપુરા, અવધ્યા ને અધ્યા.
અંતર નદીઓ જે વિજયેના આંતરામાં છે તેના નીકળ: ૧ ક્ષેત્ર માસમાં નામમાં ફેરફાર છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૨૯ ]
વાના કુંડા રાહિતાનદીના પ્રપાતકુંડ જેવડા, તેમાં દ્વીપ પણ તે જ પ્રમાણવાળા અને સ્વદેવીના નામના આવાસવાળા છે. તે નદીઓને દરેકને ૨૮૦૦૦ નદીઓના પરિવાર છે અને તે નીકળે ત્યાંથી સીતા–સીતાદામાં મળે ત્યાંસુધી એક સરખા સવાસે ચેાજનના પ્રવાહવાળી છે અને અઢી યાજન ઊંડી છે. તેના નામ: ગ્રાહવતી, હદવતી ને પકવતી; તાજળા, મત્તુજળા ને ઉન્મત્તજળા, ક્ષીરાદા, સિંહશ્રોતા ને અંતર્વાહિની તથા ઉર્મિમાલિની, ફેનમાલિની ને ગભીરમાલિની છે.
મહાવિદેહક્ષેત્રની પૂર્વાંતે ને પશ્ચિમાંતે સીતા ને સીતાદાસુખવન છે. તે અને ઉદ્યાનેા નદીની દક્ષિણ ને ઉત્તર માજી રહેલા છે. તે ઉદ્યાના પર્વતસમીપે એક કળાના વિસ્તારવાળા ને ખીજી બાજુએ એટલે નીપાસે ૨૯૨૨ ચેાજન પહેાળા છે. એક દર ચાર વના છે.
આ જ યુદ્વીપના મહાવિદેહમાં જઘન્યકાળે ચાર તીર્થંકરા, ચક્રવર્તીએ અને વાસુદેવ તથા બળદેવા હાય છે અને ઉત્કૃષ્ટકાળે ચેાત્રીશ તીર્થંકરા અને ચક્રવતીએ વિગેરે હાય છે.
ઇતિ મહાવિદેહ સક્ષેપઃ
ઇતિ દ્વિતીયાજ્ઞિકમ્
ઇતિ જમ્મૂદ્રીપ વિચાર >> >>
(
૧ ગંગા સિંધુ તથા રક્તા રક્તાવળીના પરિવાર તે જ તેને પરિવાર જણાય છે. કારણકે ખીજો પિરવાર હાય ! તેનું સ્થાન શું અને પરિ વાર મળે તો પ્રવાહમાં વૃદ્ધિ થવી જોઇએ તે થયેલ નથી.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથ તૃતીયમાન્ડિકમ્
જંબુદ્વીપથી બમણ બમણા વિસ્તારવાળા દ્વીપસમુદ્ર પૂર્વ પૂર્વ દ્વીપસમુદ્રની ફરતા વલયાકૃતિવાળા છે. તે સર્વ શુભવર્ણાદિ નામવાળા છે. સંખ્યાએ અઢી ઉદ્ધારસાગરોપમના સમય પ્રમાણ છે. તે વેદિકાવાળા, દેને ક્રીડા કરવા ગ્ય, વિચિત્ર રમ્ય ભૂમિભાગવાળા છે. અને અઢીઢી ને બે સમુદ્ર સિવાય માનુષત્તરપર્વતથી બાહ્ય ભાગે રહેલા છે.
લવણ સમુદ પ્રથમ જબુદ્વીપ ફરતે લવણસમુદ્ર છે. તે તીથને આકારે છે. ઉંડાઈમાં માત્રામાત્રાએ ઉંડો થતો ૫૦૦૦
જન જઈએ ત્યારે એક હજાર જન ઉડે થાય છે. એ જ પ્રમાણે સામી બાજુથી પણ ૫૦૦૦ જન આવતાં હજારજન
ડે થાય છે. મધ્યના દશ હજાર એજનમાં એકસરખે એક હજાર જન ઉડે છે. જંબદ્વીપની જગતથી ઉચાઈમાં માત્રામાત્રાએ વધતાં ૫૦૦૦ જન જઈએ ત્યારે તેનું જળ સાતસો જન ઉંચું થાય છે. એ જ પ્રમાણે સામી બાજુથી પણ સમજવું. મધ્યના દશ હજાર જનમાં ૧૬૦૦૦ એજન ઉંચી એકસરખી કિલ્લા જેવી શિખા છે. તેની ઉપર દિવસમાં એ વાર કાંઈક ન્યૂન અ જનની વૃદ્ધિ થાય છે. તે સમુદ્રના મધ્યભાગમાં લાખ લાખ જન ઉંડા ચાર દિશાએ ચાર પાતાળકળશા વડવામુખ, કેયૂપ, યુપને ઈશ્વર નામના છે. તેની એકહજાર જન જાડી વમય ઠીંકરી છે. મુખે ને તળે દશ હજાર એજન
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૧ ] પહોળા છે. તે કળશમાં કાળ, મહાકાળ, વેલમ્બ અને પ્રભંજન દેવને નિવાસ છે. (તે તેના અધિષ્ઠાતા છે.) મધ્યમાં એક લાખ જન (પેટાળે છે. ઉંડાઈના લાખ જનના ત્રણ ભાગ કરતાં નીચેના ત્રીજા ભાગમાં માત્ર વાયુ, મધ્યના ત્રીજા ભાગમાં વાયુ ને જળ (મિશ્ર) અને ઉપરના ત્રીજા ભાગમાં માત્ર જળ છે. મોટા અલિજર (ખાડા) ની આકૃતિવાળા છે. બીજા ક્ષુલ્લક (નાના) પાતાળકળશાઓ છે. તે હજાર
જન ઉંડા તથા વચ્ચે પહોળા, મુખે ને તળે સો જન પહોળા ને દશ એજનની ઠીકરીવાળા છે. તે પણ મુખ્યકળશની જેવા ત્રણ ભાગવાળા છે. આ નાના કળશની મેટા કળશેના આંતરામાં નવ નવ પંક્તિઓ છે. નવપક્તિમાં મળીને એકેક દિશાએ ૧૯૭૧ હવાથી ચારે દિશાના મળીને ૭૮૮૪ નાના પાતાળકળશાઓ છે.
એની શિખા ઉપર થતી વૃદ્ધિને અટકાવવા માટે અંદરની બાજુ ૪૨૦૦૦, ઉપર ૬૦૦૦૦ ને ધાતકીખંડ તરફ ૭૨૦૦૦ નાગકુમાર જાતિના દેવો કાયમ રહેલા છે. એકંદર ૧૭૪૦૦૦ દેવો છે. તે વેલંધર દેવ કહેવાય છે. તેના ગેસ્તૂપ, ઉદકાભાસ, શંખ ને ઉદકસીમ નામના ચાર વેલંધરપર્વ તો લવણસમુદ્રમાં છે. તે કનક, અંક, રજત ને સ્ફટિકમય છે. તેના સ્વામી ગોસ્તૂપ, શિવક, શંખ ને મને હદ નામના દેવ છે. જબૂદ્વીપની જગતીથી ૪૨૦૦૦ એજન જઈએ ત્યાં લવણસમુદ્રમાં તે પર્વતે આવેલા છે. તે ૧૭૨૧ જન ઉંચા છે. નીચે ૧૦રર યોજન પહોળા છે, ઉપર ૪૨૪ જન પહોળા છે. (મધ્યમાં ૭ર૩ એજન પહોળા છે.) તેની ઉપર હિમવાનું પર્વત ઉપર છે તેવા પ્રાસાદો છે. બીજા અનુસંધર દેવના કર્કોટક, કાર્દમક, કૈલાસ ને
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૨ ]
અરૂણપ્રભુ નામના ચાર પર્વત છે. તે સરત્નમય છે. જઅદ્વીપની જગીતથી પૂર્વક્રિશાએ ખાર હજાર ચેાજન જઈએ ત્યારે તેટલા જ પ્રમાણવાળા પૂર્વદિશાએ એ ચંદ્રના દ્વીપા છે ને પશ્ચિમદિશાએ એ સૂર્યના દ્વીપ છે. તે જ પ્રમાણે તેની સાથે લવણુસમુદ્રના જમૂદ્રીપ તરફના એ બે ચંદ્રના ને એ એ સૂર્યના દ્વીપા છે. સામી બાજુએ લવણુસમુદ્રના ખીજા એ ચંદ્ર ને એ સૂર્યના દ્વીપેા છે. એ સૂયદ્વીપેાના મધ્યમાં લવણુસમુદ્રના સ્વામી સુસ્થિત દેવના ગીતમ નામે દ્વીપ છે. તેમ જ સમસ્ત દ્વીપાના સૂર્યચદ્રોની તે તે નામના બીજા . દ્વીપમાં રાજધાનીએ છે. પર્વતપરના પ્રાસાદા હિમવત જેવા છે અને બીજા જ ખૂદ્રીપમાં પાંચ રાજધાનીએ ( સુસ્થિતદેવ સુધાંની) છે. તે પૂર્વે ને પશ્ચિમના ક્રમ પ્રમાણે સમજવી.
લવણુસમુદ્ર સિવાયના ખીજા બધા સમુદ્રો અક્ષુભિત જળવાળા છે અને એકસરખા દ્વીપેાની જગતીથી જ હજાર યેાજન ડાઇવાળા છે. હિમવાન્પર્વતની પૂર્વ ને પશ્ચિમ દિશાએ, વિદિશામાં, લવણુસમુદ્રમાં એ એ ડાઢાએ છે. તેની ઉપર ત્રણશે યાજનથી સે। સેા ચેાજન વધતા અનુક્રમે સાત સાત અંતરદ્વીપે છે. એટલે જ ખૂદ્વીપની જગતીથી ત્રણશે. ચેાજન દાઢા ઉપર જઇએ ત્યારે જગતીથી ત્રણશે.યેાજન દૂર, ત્રણશે ચેાજનના પ્રમાણવાળા, ચારે દિશાએ એકેક દ્વીપ છે. ત્યારપછી ચારસ ચેાજન જગતીથી દૂર, ચારસા યાજનને અંતરે, ચારસે ચૈાજન લાંબા પહેાળા ચાર દ્વીપેા છે. એ પ્રમાણે ત્રણે ખાખતમાં સેા સેા ચેાજન વધતા ચાર ચાર દ્વીપેા છે. તેના નામ અનુક્રમે પૂર્વોત્તરના ક્રમે આ પ્રમાણે છે: એકેારૂક, આભાષિક, લાંગલિક ને વૈષાણિક, હયક, ગજકર્ણ, ગૈાક ને શબ્લુળીક; આદ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૩ ] શમુખ, મેષમુખ, હયમુખ ને ગજમુખ, અશ્વમુખ, હસ્તિમુખ, સિંહમુખ ને વ્યાધ્રમુખ, અશ્વકર્ણ, સિંહકર્ણ, હસ્તિકર્ણ ને કર્ણપ્રાવરણ ઉલ્કામુખ, વિદ્યુજિજë, મેઘમુખ ને વિદ્યુત ઘનદંત, ગૂઢદંત, વિશિષ્ટદંત ને શુદ્ધદંત. તેમાં હેમવંત ક્ષેત્રપ્રમાણે યુગળિક મનુષ્ય, તે તે દ્વીપના નામવાળા, આઠસે ધનુષ ઊંચા શરીરવાળા અને ૫૫મના અસંખ્યાતમા ભાગના (અસંખ્યાત વર્ષના) આયુષ્યવાળા છે. એ જ પ્રમાણે શિખરી પર્વતને પણ ચાર દાઢા છે અને તેની ઉપર ઉપરના જ નામવાળા ને પ્રમાણવાળા ૨૮ અંતરદ્વીપ છે. તેમાં ઉપર જણાવ્યા પ્રમાસેના જ યુગળિકે વસે છે. કુલ પ૬ અંતરદ્વીપ છે.
ઇતિ લવાદધિ સમાસ
ધાતકી ખંડ
ધાતકીખંડમાં દક્ષિણે ને ઉત્તરે બે ઈષ્પાકાર પર્વતે છે. તે એક હજાર જન પહોળા છે. પાંચસો જન ઊંચા છે અને ચાર લાખ યોજન લાંબા છે. પુષ્કરાઈ માં પણ એવા જ બે પર્વતે તેટલા પહોળા ને ઉંચા પરંતુ આઠ લાખ જન લાંબા છે. સ્વપરિધિથી દ્વિગુણ વિસ્તારવાળા ગજદંતાકૃતિ વક્ષસ્કાર છે. તે બે મેખળાવાળા છે. વર્ષધર પર્વત જંબુદ્વીપથી બમણું વિસ્તારવાળા છે. પુષ્કરાર્ધમાં ગણા વિસ્તારવાળા છે. પહોળાઈમાં સર્વત્ર સરખા છે. લાંબા દ્વીપપ્રમાણ છે. દ્રહો, નદી,
૧ આ હકીક્ત સમજાણું નથી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૪] કુંડ, દ્વીપ, કાંચનગિરિ, યમક, ચિત્રવિચિત્ર, અષભકૂટ, વૃતાત્ય જંબુદ્વીપ પ્રમાણે જ આયામવાળા છે. દીર્ઘશેલ અને મુખવનને આયામ ક્ષેત્ર પ્રમાણે સમજ. નદીને અવગાહ પિતપિતાના વિસ્તારાનુસાર જાણવો. ધાતકીખંડમાં ૩પ૬રર૭
જન લાંબા વિદ્યુ—ભ ને ગંધમાદન જાણવા અને પ૬૧૫૯
જન લાંબા માલ્યવંત ને સોમનસ જાણવા. પુષ્કરાર્ધમાં ૧૬ર૬૧૧૬ ચેાજન લાંબા વિસ્ત્રભ ને ગન્ધમાદન જાણવા અને ૨૦૪૩૦૧૯ પેજન માલ્યવંત ને સોમનસ જાણવા. વંશધર ને ઈષ્યાકાર પર્વતને વિસ્તાર બાદ કરતાં બાકી રહે તે પ્રારંભની, મધ્યની ને અંતની પરિધિના ૨૧૨ ભાગ પાડવા. તેવા એકેક ભાગવાળા બે ભરતક્ષેત્ર, ચાર ચાર ભાગવાળા બે હૈમવતક્ષેત્ર, સળ સોળ ભાગવાળા બે હરિવર્ષક્ષેત્ર, ૬૪–૧૪ ભાગવાળા બે મહાવિદેહ ને ૧૬–૧૬ ભાગવાળા બે રમ્યક ક્ષેત્ર, ચાર ચાર ભાગવાળા બે હૈરન્યવંતક્ષેત્ર અને એકેક ભાગવાળા બે એરવતક્ષેત્ર. એ પ્રમાણે કુલ ૨૧૨ ભાગની વહેંચણ સમજવી.
૧૭૮૮૪ર એજનમાં બે હજાર ઈશ્વાકારના બાદ કરી બાકી રહે તેના ૮૪ ભાગ કરવા. તેવા એકેક ભાગવાળા બે હેમવંત, ચાર ચાર ભાગવાળા બે મહાહિમવંત, સળ સેળ ભાગવાળા બે નિષધ ને સોળ સોળ ભાગવાળા બે નીલવંત, ચાર ચાર ભાગવાળા બે રુકમિ ને એકેક ભાગવાળા બે શિખરી પર્વતે જાણવા. એ પ્રમાણે કુલ ૮૪ ભાગની વહેંચણ કરવી. ધાતકીખંડના બે અને પુષ્કરાઈના બે એમ ચાર મંદિર (મેરુ) પર્વત ૮૪૦૦૦ યેાજન ઊંચા જાણવા. નીચે ૯૪૦૦ યોજના પહોળા ને ઉપર એક હજાર રોજન પહોળા જાણવા. તેની ઉપર ૫૦૦ પેજને નંદનવન, ૫૫૫૦૦ પેજને સોમનસવન
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૫ ] અને ૨૮૦૦૦ જને પડકવન જાણવા. તેમા મહાવિદેહમાં વિજયે કચ્છાદિ, વક્ષારા ચિત્રાદિ અને વિદ્યુતપ્રભાદિ, નદીઓ ગંગાદિ, કુરુક્ષેત્રમાં આવેલા દ્રહ અને કાંચન પર્વતાદિ ધાતકીખંડના બંને વિભાગમાં–પૂર્વાર્ધ ને પશ્ચિમાર્ધમાં જંબુદ્વિપના નામ પ્રમાણે નામવાળા અને કાંઈક નમતા છેડાવાળા જાણવા.
ઇતિ ધાતકીખંડ સમાસ:
કાળદધિ ધાતકીખંડની ફરતે કાળેદ (કાળે દધિ) આઠ લાખ યજનના વિસ્તારવાળો, એક હજાર યોજન સરખે ઊંડે, ઓગણત્રીસ લાખ જનની શુચિવાળે અને વિજ્યાદિ ચાર દ્વારવાળે છે.
એક લાખ જન જંબુદ્વીપ, બંને બાજુ મળીને ચાર લાખ યોજન લવણસમુદ્ર, બંને બાજુ મળીને આઠ લાખ
જન ઘાતકીખંડને બે બાજુ મળીને ૧૬ લાખ જન કાળદધિ એ પ્રમાણે ૨૯ લાખ યેાજન શુચિ જાણવી.
ઇતિ કાળાંદધિ
પુષ્કરાઈ દ્વીપ માનુષેત્તર પર્વતે જેના બે વિભાગ કરેલા છે એ પુષ્કરાઈ દ્વીપ ધાતકીખંડ પ્રમાણે જ ક્ષેત્ર અને પર્વતાદિવાળો છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૬ ] પરંતુ તેમાં વર્ષધર પર્વત ધાતકીખંડથી બમણ વિસ્તારવાળા (પહેલા) છે, જબૂદ્વીપથી ગણા વિસ્તારવાળા છે ને આઠ લાખ યેાજન લાંબા છે. સ્વપરિધિથી દ્વિગુણ વિસ્તારવાળા ગજદંતાકૃતિ:વક્ષાર છે. તે બે મેખળાવાળા છે. પર્વતે પહોબાઈમાં સર્વત્ર સરખા છે. કહ, નદી, કુંડ, દ્વીપ, કાંચન, યમક, ચિત્રવિચિત્ર, ઋષભકૂટ ને વૃત્તવૈતાઢ્ય જંબુદ્વીપ જેટલા જ પ્રમાણુવાળા છે. દીર્ઘતાસ્ત્ર અને મુખવનને આયામ ક્ષેત્રાનુસાર જાણ. નદીને અવગાહ પોતાના વિસ્તાર અનુસાર જાણો. વર્ષધર પર્વત અને ઈષકારના પ્રમાણના પેજને બાદ કરતાં બાકી રહે તે આદિ, મધ્ય ને અંત્યની પરિધિના ૨૧૨ ભાગ ધાતકીખંડ પ્રમાણે કરવા અને તેના ધાતકીખંડમાં પાડ્યા છે તે પ્રમાણે ૨૧૨ ભાગ પાડી ભરતાદિ ૧૪ ક્ષેત્રોનું પ્રમાણ સમજવું અને ક્ષેત્રેાએ રેકેલા ભેજને અને ઈષ્પાકાર પર્વતના બે હજાર યેાજન બાદ કરતાં બાકી રહે તેટલા જનના ૮૪ ભાગ કરવા અને તેના ધાતકીખંડમાં પાડ્યા છે તે પ્રમાણેના ભાગની પહોળાઈવાળા ૧૨ વર્ષધર પર્વતે સમજવા. આ ખંડમાં બે મેરુપર્વત ૮૪૦૦૦ જન ઊંચા છે અને તે મૂળમાં ૯૪૦૦ જન ને ઉપર એક હજાર યોજન પહોળા છે. તેની ઉપર પ૦૦પ૫૫૦૦ ને ૨૮૦૦૦ પેજને નંદન, સોમનસ ને પંડક વન છે.
ઇતિ પુષ્કરાઈ દ્વીપ
૧. બે બે ગજદંતાની મળીને એક પરિધિ અને ચાર ગજદંતાની મળીને બમણું વિસ્તારવાળી પરિધિ થાય અને બે મેખળા શબ્દ બે વિભાગ થાય આમ સમજાય છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૭] માનુષેત્તર પર્વત વિગેરે માનુષાર પર્વત વેલંધર પર્વત પ્રમાણે પ્રમાણવાળે એટલે ૧૭૨૧ જન ઊંચે, (૪૩૦ જન ને એક કેસ ઊંડે) ને નીચે ૧૨૨, મધ્યમાં ૭૨૩ અને ઉપર ૪૨૪ જન પહોળા છે પરંતુ અર્ધ જવના આકારવાળો છે, એટલે કે આ બાજુના પુષ્કરાઈ તરફ સરખે છે ને બીજા પુષ્કરાઈ તરફ એવધતો પહેળે છે. સુવર્ણમય છે. વેદિક વનખંડ યુક્ત છે. તેની અંદરના ભાગમાં મનુષ્ય છે અને ઉપર સુવર્ણકુમાર દેવને નિવાસ છે. તેની બહાર મનુષ્ય નથી. એની બહાર દે અને વિદ્યાધર મનુષ્ય જઈ શકે છે, સામાન્ય મનુષ્ય જઈ શકતા નથી. તેની બહાર બાદરાગ્નિ, મેઘ, વિધુત, નદીઓ અને કાળપરિવેષ નથી.
માનુષેત્તર પર્વત પ્રમાણે જ કુંડળ ને રુચક પર્વત તે તે નામના દ્વીપના મધ્યમાં ચક્રાકારે છે.
કાલેદ, પુષ્કરવર સમુદ્ર ને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર ઉદકના રસવાળા (મીઠા પાણીવાળા) છે. લવણસમુદ્ર ખારા પાણુવાળે છે. વારુણદધિ વિચિત્ર પ્રકારની મદિરા જેવા પાણીવાળો છે. સાકર વિગેરે વિચિત્ર મિણ વસ્તુના ચેથા ભાગવાળા ગાયના દૂધ જેવા પાણુવાળે ક્ષીરસમુદ્ર છે. સારી રીતે કહેલા અને તત્કાળના ઠરી ગયેલા ઘી જેવા પાણીવાળો ધૃતવરસમુદ્ર છે. બાકીના સમુદ્રો ચતુતકસંયુક્ત કઢીને ત્રીજા ભાગને ઘટાડેલા ઈશુના રસ જેવા પાણીવાળા છે.
૧. જાયફળ, જાવંત્રી એલચી ને લવંગ એ ચાર જાતક કહેવાય છે.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩૮] લવણસમુદ્ર, કાળોદધિ ને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર બહુ મસ્યાવાળા છે, બીજા સમુદ્ર બહુ મસ્યવાળા નથી. વારુણ, ક્ષીર, ધૃત ને ઈક્ષુરસવાળા ચાર તેમ જ પ્રથમના ૩ મળી સાત સમુદ્ર પછી આઠમે નંદીશ્વર નામને દ્વીપ છે. તે વિવિધ પ્રકારના ઉદ્યાનેવાળે છે. દેવકની સ્પર્ધા કરે તે છે. નિંદ્રની પૂજા ભક્તિ માટે આવતા દેવોથી ઘણે મનહર છે. સ્વેચ્છાવડે વિવિધ પ્રકારના ભંગ ભેગવતા દેવોથી રમ્ય છે. તેમાં ક્ષેત્રના ૨૫ ભાગ કરતાં મધ્યના ૧૩મા વિભાગમાં ચાર દિશાએ ચાર અંજનગિરિઓ છે. તે બહારના ૪ મેરુ જેટલા (૮૪૦૦૦ એજન) ઊંચા છે. મૂળમાં દશ હજાર યોજન ઝાઝેરા પહોળા છે, ઉપર એક હજાર યોજન પહોળા છે. તે ચારે પર્વત ઉપર જિનાયતનો છે. તે સે જન લાંબા છે, પચાસ યોજના પહોળા છે અને ૭ર જન ઊંચા છે. તે સિદ્ધાયતનને સેળ જન ઊંચા, આઠ યેજન પહેળા ને પ્રવેશવાળા, દેવ, અસુર, નાગ ને સુવર્ણ જાતિના દેવના આવાસવાળા ચાર દિશાએ ચાર દ્વાર તે જ નામના છે. તે પ્રાસાદના મધ્યમાં મણિપીઠિકા સેળ જન લાંબીપહોળી ને આઠ જન જાડી છે. તેની ઉપર દેવછંદક મણિપીઠિકા કરતાં કાંઈક અધિક આયામ ને ઊંચાઈવાળે છે. સર્વ રત્નમય છે. તે દરેક સિદ્ધાયતનમાં દેવજીંદા ઉપર ૧૦૮ પ્રતિમાઓ જિનેશ્વરના માનવાળી છે. તે પોતપોતાના પરિવારવાળી છે. તે સિદ્ધાયતન પુપદામ, ઘંટા, લંબૂષ, ઘટિકા, અષ્ટમંગળ, તોરણ અને ધ્વજાવાળા છે. તપનીયમય રજ અને તાલુકાના પ્રસારવાળા છે. સોળ પૂર્ણ કળશાદિથી ભૂષિત છે અને આયતનના
૧. ઉપલક્ષણથી સાત દ્વીપની પણ પછી.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૩૯ ] માનવાળા મુખ્યમંડપ, પ્રેક્ષામંડપ, અક્ષપાટક, મણિપીઠિકા, સ્તૂપ, પ્રતિમા, ચૈત્યવૃક્ષ, ઇંદ્રધ્વજ, પુષ્કરિણું વિગેરેની કમસર રચનાવાળા છે. નાનામણિમય છે. તે અંજનગિરિઓની ચારે દિશાએ લાખ યેાજનના પ્રમાણુવાળી ચાર ચાર પુષ્કરિણીઓ છે. તેના નામે-નંદિષેણા, અમેઘા, ગેસ્તૃપા અને સુદર્શના; નન્દત્તરા, નન્દા, સુનન્દા ને નન્દિવર્ધના ભદ્રા, વિશાળા, કુમુદા ને પુંડરીકિણ, વિજયા, વૈજયંતી, જયંતી ને અપરાજિતા છે. તે પૂર્વદિશાના કમથી જાણવી. તે સોળે વાપિકાઓમાં એકેક દધિમુખ પર્વત છે. તે ઉપરના ભાગમાં વેદિકા ને ઉદ્યાનવાળા છે. તે ૬૪૦૦૦ એજન ઊંચા છે ને નીચે તથા ઉપર એકસરખા દશ હજાર યેાજન પહોળા છે. સ્ફટિકમય છે. તે પર્વત ઉપર અંજનગિરિ જેવા જ સિદ્ધાયતને છે. આ નંદીશ્વર દ્વીપમાં વિદિશામાં ચાર રતિક દશ હજાર યોજન લાંબા પહોળા અને એક હજાર એજન ઊંચા (જાડા) સર્વરત્નમય ને ઝાલરના આકારવાળા (ચપટા) છે. ' (અન્યત્ર ૩ર કહ્યા છે.) તે દ્વીપમાં દક્ષિણે સૈધર્મેદ્રની ઇંદ્રાણુઓની અને ઉત્તરે ઈશાનેદ્રની ઈંદ્રાણુઓની બંને બાજુ આઠ આઠ હોવાથી કુલ ૩૨ રાજધાની લાખ લાખ એજનના પ્રમાણવાળી છે. તેના નામે-સુજાતા, મનસા, અચિમાલી, પ્રભંકરા, પદ્મા, શિવા, શુચિ, અંજના; ભૂતા, ભૂતાતંસા, સ્તૂપ, સુદર્શના; અમલા, અપ્સરા, રોહિણી, નવમી; રત્ના, રત્નશ્ચયા, સર્વ રત્ના, રત્નસંચયા વસુ, વસુમિત્રા, વસુભાગા, વસુંધરા; નન્દાત્તરા, નન્દા, ઉત્તરકુર, દેવકુ કૃષ્ણ, કૃષ્ણરાજ, રામા ને રામરક્ષિતા છે. આ પ્રમાણે પૂર્વદિશાના કમથી જાણવી. આ દ્વિીપમાં આવીને દેવ સર્વ પ્રકારની સંપત્તિવાળા પરિવાર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૦ ]
સહિત, પાતપેાતાના પરિકરથી પરિવરેલા, પતિથિએ સુરાસુર ને વિદ્યાધરાદિકાએ પૂજિત જિનાયતનામાં હર્ષિત મનથી અષ્ટાહ્નિકી પૂજા ( અષ્ટાહ્નિકા મહેાત્સવ) કરે છે.
ઇતિ નદીશ્વરદ્વીપ સમાસ ઇતિ તૃતીયમાહ્નિકમ્
અથ ચતુર્થાં માન્તિકમ્ ગણિત વિગેરે અનેક ખાખતા
વિષ્ણુભના વર્ગ કરી તેને દશગુણા કરી તેનુ વ મૂળ કાઢવાથી વૃત્તક્ષેત્રની પરિધિ આવે છે. તે પરિધિને વિષ્ણુંભના ચેાથા.. ભાગે ગુણવાથી ગણિતપદ આવે છે, જ’મુદ્વીપના વિષ્ણુભને જેની જીવા કાંઢવી હાય તેના અવગાહી ઊણુ કરી, તેને તદ્ગુણુ કરી પછી ચારગુણા કરી વર્ગમૂળ કાઢવું તેનુ નામ જયા કહેવાય છે. ઇષુના વર્ગ કરી તેને ગુણા કરી જયાના વમાં નાખી તેનું વર્ગીમૂળ કાઢવાથી ધનુઃપૃષ્ટ આવે છે. ઋષુને ચારગુણા કરી વયુક્ત કરી ભાંગેલા જયાના વર્ગને વિષ્ણુભ કહે છે. ધનુ:પૃષ્ટના વર્ગમાંથી જયાના વર્ગને બાદ કરી તેના છ ભાગ કરી તેનુ વર્ગમૂળ કાઢવાથી ઇધુ આવે છે. મોટા ધનુ:પૃષ્ટમાંથી નાના ધનુ: પૃષ્ઠને બાદ કરતાં જે આવે તેનું અધ તે બાહા કહેવાય છે.
૧ આ રીતિ સમજાણી નથી.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૧]
સર્વ ગિરિની શ્રેણીના શિખરતળ, કૂટ, કુંડ, વન, નદી, મુખવન, નદી નીકળવાના દ્રહ, શિલા, વાપી વિગેરે વેદિકા વનખંડથી આવૃત્ત જાણવા. વાવ, કુંડ ને દ્રહ દશ એજન ઊંડા જાણવા. કમળ ને સમુદ્રમાં આવેલા ગિરિ ને દ્વીપ પાણીથી બે કોસ ઊંચા જાણવા. મેરુ, અંજનગિરિ, દધિમુખ, કુંડળ ને રૂચક પર્વતે એક હજાર રોજન જમીનમાં ઊંડા જાણવા, બીજા પર્વતો ઊંચાઈના ચોથા ભાગે જમીનમાં જાણવા. એકેક દ્વીપથી સમુદ્ર અને સમુદ્રથી દ્વીપ બમણા બમણા વિસ્તારવાળા જાણવા. જંબૂદ્વીપમાં તેના વિઝંભના ૧૦ ભાગ કરી તેવા એક, બે, ચાર, આઠ, સોળ, બત્રીશ તથા ચોસઠ ગુણે તથા પાછા બત્રીશ, સોળ, આઠ, ચાર, બે ને એક ગુણે ભરતાદિ ક્ષેત્રે ને પર્વતનો વિષંભ એટલે પહોળાઈ જાણવી. દરેક નદીઓ નીકળે ત્યાં જેટલું પ્રવાહ હોય તેથી દશગુણે પ્રાંતે (મુખ) જાણો. પહોળાઈના પચાસમે ભાગે તેની ઊંડાઈ જાણવી. કહના વિસ્તારથી એંશીમા ભાગના વિસ્તાર (પહોળાઈ) દક્ષિણ બાજુની નદીઓની જાણવી. ઉત્તરદિશાની નદીઓની ચાળીશમે ભાગે પહોળાઈ જાણવી. મેરુની ઉત્તરબાજુની નદીઓમાં તેથી વિપર્યય જાણો. પ્રવાહ ને મુખના વિસ્તારને વિલેષ કરી તેના અર્ધભાગને સાડીશુમાળીશ હજારે ભાંગતા જે આવે તેટલી નદીની બંને બાજુએ પ્રવાહમાં વૃદ્ધિ સમજવી.
૧૭૮૮૪૨ જનમાંથી ઈષકારના બે હજાર બાદ કરી તેના ચોરાશી ભાગ કરી પિતાના ગુણાકારે ગુણતાં જે આવે તે ધાતકીખંડના પર્વને વ્યાસ જાણવો. તે કરતાં બમણું પુષ્કરાઈના પર્વને વ્યાસ જાણો.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૨ ] ' પર્વતના વ્યાસના અર્ધમાંથી બ્રહને વ્યાસ બાદ કરતાં જે આવે એટલી નદીઓની પર્વત પર ગતિ સમજવી.
ધાતકીખંડમાં ૧૯૦૩ એજન ગિરિના મસ્તક ઉપર પૂર્વગંગાની અને પશ્ચિમે સિંધુની ગતિ જાણવી. એટલી જ રક્તા ને રક્તવતીની જાણવી. તેથી બમણી પુષ્કરાર્થના પર્વતપર તે નદીઓની ગતિ જાણવી. બધી નદીઓ પૂર્વ પૂર્વ કરતાં બમણી બમણી નદીઓના પરિવારવાળી જાણવી. મુખવન, વખારા પર્વત, અંતરનદી ને મેરૂનો વ્યાસ તથા ભદ્રશાળવનની પહોળાઈ બાદ કરતાં જે રહે તેના સોળમા ભાગે એકેક વિજયની પહોળાઈ જાણવી. તે સિવાય બીજાને વ્યાસ પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે જાણુ.
ઇતિ કરણાધિકાર જબૂદ્વીપ, લવણ સમુદ્ર, ધાતકીખંડ, કાળોદધિ, પુષ્કરવાર, વરૂણ, ક્ષીર, વૃત, ઈશ્નરસ ને નંદીશ્વર, અરૂણ, અરૂણવર, અરૂણુવરાભાસ, કુંડળ, રૂચક, અરૂણ, ત્યારપછી વસ્ત્ર, ગંધ, ઉત્પલ, તિલક, પૃથિવી, નિધાન, રત્ન, વર્ષધર, હદ, નદી, વિજય, વક્ષાર, કલ્પ,
૧ આ પ્રમાણે નામ, વર સહિતનામ ને વરાભાસ સહિત નામ આમ ત્રિપ્રત્યયાવતાર યાવત્ સૂર્યવરાભાસ સુધી સમજવા. કુંડળ, રૂચક ને અરૂણમાં તે પ્રમાણે ન કરવાનું પણ કેટલેક સ્થળે કહેલ છે. એ પ્રમાણે ગણતાં આઠમા નંદીશ્વર દ્વીપથી નવમે અરૂણ ને દશમે કુંડળ તથા ૧૧ મે રૂચક આવે છે. બીજી રીતે કુંડળ ૧૧ મે ને રૂચક ૧૩ મો આવે છે. આવા મતાંતર લઘુક્ષેત્ર માસની વૃત્તિમાં બતાવેલ છે. છેલ્લા દેવ, નાગ, યક્ષ, ભૂત અને સ્વયંભૂરમણ એ પાંચ નામના દ્વીપમાં ત્રિપ્રત્યયાવતાર નથી, એમ બધા ગ્રંથમાં કહેલ છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૩] ઇંદ્ર, પુર, મન્દર, આવાસ, કૂટ, નક્ષત્ર અને ચંદ્રના નામવાળા અસંખ્ય દ્વીપસમુદ્રો પછી છેવટે સૂર્ય, સૂર્યવર, સૂર્યવરાભાસ, દેવ, નાગ, યક્ષ, ભૂત, અને સ્વયંભૂરમણ પર્યત દ્વીપ અને સમુદ્ર છે.
ઈતિ જમ્બુદ્વીપ સમાસ
કૃતિ એટલે જંબદ્વીપનો પ્રસ્તાવ હોવાથી જંબુદ્વિપસમાસ નામના પ્રકરણરૂપ આ કિયા તાંબરાચાર્ય એટલે કવેતાંબરના ગુરુ, મહાકવિ એટલે તત્ત્વાર્થ, પ્રશમરતિ વિગેરે અનેક પ્રવચનના સંગ્રહને કરનારા શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચકની છે. તે વિષે વિદ્વાનોના સમૂહવડે જેમના ચરણકમળ સારી રીતે પૂજયેલા છે તથા શ્રી ચૌલુક્ય (કુમારપાળ રાજા)ને મુગટરૂપી ચંદ્રવંડે જેમના ચરણ પૂજાયા છે તથા ચૌલુકયવંશરૂપ મુકુટ વિષે ચન્દ્ર સમાન શ્રી કુમારપાલ રાજાએ જેઓના ચરણની અર્ચના કરી છે એવા કળિકાળસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મહારાજે શ્રી સિદ્ધહેમચંદ્ર નામના પજ્ઞ શબ્દાનુશાસનને વિષે “SHહવાતિ સંગીતા” ( ૧૧-૨-૩૯) “આને સંગ્રહ કરનાર ઉમાસ્વાતિ વાચક છે.” સંગ્રહ કરનાર મહર્ષિઓમાં સર્વથી પ્રથમ ઉમાસ્વાતિ છે.” એમ કહ્યું છે. તેથી મેટા વૈયાકરણ ઉમાસ્વાતિ વાચક કે જે અન્વર્થ (સાર્થક) એવા પિતાના પૂર્વ વંશજો–અર્થાત માતા તથા પિતા સહિત સારી રીતે ગ્રહણ કરવા લાયક નામવાળા છે. કારણકે આ સંગ્રહકર્તાની માતા ઉમા અને પિતા સ્વાતિ હતા તેથી તે સંબંધને લઈને ઉમાસ્વાતિ કહેવાય છે. તેઓ વાચક એટલે પૂર્વધર હતા. યતઃ પ્રજ્ઞાપનાની “ ટીકામાં વાચક–પાઠક એટલે પૂર્વને જાણનાર ” એમ લખ્યું છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૪ ] ટીકાકારને પ્રાંત ઉલ્લેખ કેઈ ઠેકાણે શ્રી જંબુદ્વિપપ્રજ્ઞપ્તિને, કઈ ઠેકાણે કરણને, કઈ ઠેકાણે જીવાભિગમને, કે ઠેકાણે બીજા શાસ્ત્રાર્થને, કેઈ ઠેકાણે વાણીની વૃત્તિને અને કઈ ઠેકાણે શ્રેષ્ઠ વિદ્વાનોના વચનને આશ્રય લઈને મેં આ મહા (ગંભીર) અર્થવાળા પણ ગ્રંથની વ્યાખ્યા કરી છે. ૧.
આ સૂત્રની મને મળેલી લખેલી પ્રતિ બરાબર સ્પષ્ટ નથી (જીર્ણ છે) અને મારી મતિ પણ અસ્પષ્ટ છે, પરંતુ પિતાને ગામડીયે વાસ હોય છતાં પણ અહે! મારે અહીં શી રીતે રહેવું ? એમ વિચાર ન કરાય. મારે તે ક્રિયાની સિદ્ધિમાં નમ્ર જનને કલ્પલતા સમાન શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના ચરણની મેટી સ્તુતિ જ એક કારણ છે. ૨
. શ્રી વિક્રમ રાજાથી અનુક્રમે બારસે ને પંદર (૧૨૧૫) વર્ષ વ્યતીત થયા ત્યારે પદ્વિપુરીમાં શરઋતુમાં સાહારગૃહ (ઉપાશ્રય)ને વિષે આ મનહર વૃત્તિ મેં કરી છે. ૩.
આ વૃત્તિમાં અનાભોગને લીધે તથા મતિની મંદતાને લીધે જે કાંઈ અન્યથા લખાયું હોય તે પોપકારમાં જ તત્પર મનવાળા સજજનોએ સુધારવું. ૪.
ટીકાકારની પ્રશસ્તિ ક્ષમાભૂતની જેવા ઉદય પામેલા અદ્ભૂત મોટા સત્વવાળો, અચિંત્ય રુચિવાળી પવિત્ર શીલની સ્થિતિને ધારણ કરનારે, મોટા તેજના મહિમાવાળે અને પૃથ્વીપર (સર્વ લેકને) વંદનીય
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૫] પાદવાળે આ ઉન્નત શ્રી ચંદ્રગચ્છ ઉદયાદ્રિ પર્વતની જે પ્રશસ્ત છે. ૧.
આ ચંદ્રગચ્છમાં કામદેવને નાશ કરનાર, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ કરવામાં હેતુરૂપ તથા અન્ય જીને તારવાની રૂચિવાળા સૂર્યસમાન શ્રીઅભયદેવ પ્રભુ ઉદય પામ્યા છે. ૨.
આ જગતમાં દક્ષિણ દિશામાં નિવાસ કરતાં છતાં પણ ઉત્તરદિશામાં ઉદય પામીને વાદરૂપી મોટા સમુદ્રને ઉતરીને તેમણે આ વિશ્વ અત્યંત પ્રકાશિત કર્યું છે. ૩.
તેમના (અભયદેવ સૂરિના) શિષ્ય ધનેશ્વર પ્રભુ થયા છે. તેઓ અસંખ્ય ગુણના સમૂહરૂપ સૂર્યના ઉદયવડે ઉલ્લાસ પામેલા, કવિઓના હર્ષને માટે નિર્મલ સત્ સ્વરૂપને અત્યંત વિસ્તારતા અને દોષાગમના દ્વેષ કરનાર હતા. તથા આ લેકને વિષે નયના રાગના સંગવડે સુભગ એવા પદમના સરખું આચરણ કરતા છતાં પણ ભવ્યરૂપી ભ્રમરાઓ વડે સેવાતા હતા. ૪.
આ ચાર લેકને અર્થ વિશેષ સ્પષ્ટતા સાથે પં. શ્રી ધર્મવિજયજીએ લખી મેકલેલ છે તે નીચે પ્રમાણે તુલ ક્ષમામૃ –
[ ગુણની અપેક્ષાએ] ઉન્નત, ક્ષમાને ધારણ કરનાર મુનિઓવડે જે (ગચ્છ)ની અદ્ભુત અને અને અતિશય પ્રશંસા કરવામાં આવી છે, પર્વતના જેવી નિશ્ચલ અચિન્ય પ્રભાવાલી અને પવિત્ર મર્યાદાને જે ધારણ કરનાર છે, દેદીપ્યમાન તેજના મહિમાથી જે સંપન્ન છે. જે (ગચ્છમાં વર્તતા મુનિઓ) ના ચરણકમલે જગતમાં વંદનીય છે એ પ્રશંસનીય શ્રી ચંદ્રગચ્છ ઉદયાચલની માફક શોભે છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૬ ]
જે અતિશય ઉંચા છે, પૃથ્વીને ધારણ કરનારા છે, અદ્ભુત પરાક્રમવાળા સૂર્ય) ના જેના ઉપર ઉદય થયા છે, [ સર્વ પંતામાં ] અચિન્ત્ય કાન્તિ અને પવિત્ર એવી પર્વતની સ્થિતિને ધારણ કરનારા છે, ( અર્થાત્ સર્વ પ તામાં જે શ્રેષ્ઠ અને પવિત્ર છે.) જેનું તેજ અને મહિમા ઘણા માટે છે, જેની તલાટી જગતમાં વંદનીય છે એવા પ્રશસનીય ઉદયાચલ પર્વત શાલે છે.
अच्छन०
કામદેવને જેમણે દખાવી દીધા છે, અજ્ઞાનના નાશમાં જેએ હેતુભૂત છે, જેએના ઉત્તરાત્તર ઉદય વતે છે, (જગતના) નિસ્તાર કરવાની જેએની ઇચ્છા છે એવા શ્રી અભયદેવસૂરિ મહારાજ સૂર્ય સરખા શેાલે છે.
( પેાતાના ઉદયથી પારદારિક પુરૂષ!ની ) કામચેષ્ટાઓને જેણે દખાવેલ છે, ઉદય થયે છતે અંધકારના નાશનુ જે કારણ છે, તારા (ઉપલક્ષણથી નક્ષત્રાદિ ) ની કાન્તિ જેણે નષ્ટ કરી છે એવા સૂર્ય શેલે છે.
जगतोहदोसणाशा०
આ જગતમાં દક્ષિણદશામાં રહ્યા છતાં જેણે મેટા એવા લવણસમુદ્રના પાર પામીને ઉત્તર દિશામાં ઉદય-પ્રકાશ કર્યો છે અને વિશ્વને જેણે પ્રગટ કર્યું છે (એવા સૂર્ય શાસે છે.)
( ભરતના ) દક્ષિણ ભાગમાં રહ્યા છતાં ઉત્તર દિશામાં જેમના ઉદય વધુ પ્રમાણમાં છે અને શાસ્ત્રોના વાદરૂપી મહાન
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪૭] સમુદ્રનું ઉલ્લંઘન કરી (જ્ઞાનવડે) જગનું સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યું છે એવા અભયદેવસૂરિ મહારાજ. . .) संख्यातीत
અસંખ્ય ગુણના સમૂહવડે દેદીપ્યમાન ઉદયથી ઉલ્લાસવાળા, વિદ્વાન્ પુરૂષના આનંદને માટે પોતાના આત્મસ્વરૂપને નિર્મલ અને સુંદર બનાવવાવાળા, દોષના આગમનને દ્વેષ કરનારા, ભવ્યાત્માઓની પંક્તિથી સેવાયલા, નીતિના રાગ તેમ જ સંગથી સૌભાગ્યનામકર્મના ઉદયવાળા અને અભયદેવસૂરિના શિષ્ય એવા ધનેશ્વરસૂરિ મહારાજ આ લોકમાં પવના સરખા શાભે છે.
અસંખ્ય ગુણોના સમૂહથી યુક્ત એવો જે સૂર્ય તેના ઉદયથી આનંદ પામનાર, કવિઓને આનંદ માટે પોતાના સ્વરૂપને નિર્મળ તેમ જ પાંખડીઓવાળું કરનાર, (સૂર્યના ઉદયથી પાંખડીઓ વિકસ્વર થાય છે તે અપેક્ષાએ) રાત્રિના આગમનને દ્વેષ કરનાર (કારણકે સૂર્યને અસ્ત થાય એટલે પદ્મ બીડાઈ જાય છે માટે) સુંદર ભ્રમરાઓની પંક્તિથી સેવાઓલ અને મર્યાદિત રંગના સંગથી સુભગ એવું પર્વ.
આ (ધનેશ્વરસૂરિ)ની વાણું તરફ રાજાની જેમ વાદીએના સમૂહે એ પ્રથમ અવજ્ઞા કરી, પછી હાસ્ય કરવા લાગ્યા, પછી હુંકાર શબ્દ કરીને તેમની પાછળ જવા લાગ્યા, પછી કાંઈક ધ્યાન આપવા લાગ્યા, પછી હુંકાર અને ધ્યાન આપવા પૂર્વક વાચાળપણું ધારણ કરવા લાગ્યા, પછી શંકારૂપી ખીલાથી ખીલાઈ જવા લાગ્યા, પછી વિસ્મય પામીને નેત્રોને વિકાસ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૮ ]
કરવા લાગ્યા અને છેવટે તેમની વાણીને ઇચ્છવા લાગ્યા અને શિખવવા લાગ્યા. ૫.
ત્યારપછી ધ્રુવના સમૂહેાથી સ્તુતિ કરાતા અજિતસિંહ નામના સુરિ તેમના (ધનેશ્વરસૂરિના) શિષ્ય થયા. તે તેમના આહાર કર્યો પછી આહારને કરનારા અને તેમના ગુલ્ફ જેટલા શરીરના પ્રમાણવાળા હતા. ૬.
૧
ત્યારપછી શ્રીવ માન નામના મુનીશ્વર થયા, ત્યારપછી ચંદ્રપ્રભ નામના પ્રભુ (સૂરિ) અને ત્યારપછી શ્રીભદ્રસૂરિ બૃહસ્પતિની જેવા અનંત શ્રેષ્ઠ ગુણુવાન થયા. છ.
તેમણે માર્ગોમાં (વિહારમાં) પણ એકાંતર ઉપવાસવર્ડ વિહાર કરી દીપેાત્સવની વૃદ્ધિ કરનારી શ્રીવડેાદરા નગરમાં પ્રસિદ્ધ રથશિર ચૂડામણિની યાત્રા કરી, તથા શ્રીમાન્ જિનેશ્વરની આજ્ઞા પ્રમાણે ઉજયંત તીથ ના ઉદ્ધાર કર્યો. આ પ્રમાણે કરવાથી સર્વ દિશામાં તેમને યશ હજી સુધી સ્વચ્છાએ વિલાસ કરે છે. ૮.
શ્રીવ માનસૂરિના શિષ્ય પડિત જિનચંદ્રગણિમિશ્ર થયા, તેએ કામદેવથી પરાભવ ન પામે તેવા, ગુરૂને માન્ય અને જ્ઞાની હતા. ૯.
તેઓ ગ્રંથ રચવામાં દક્ષ હતા તેથી નિરંતર ગુરૂના સુચરિત્રરૂપી પુષ્પાને સ્વેચ્છાથી ચુટીને, ઘણા (પાંચ ) વર્ણ - વાળી, સર્વાંદા સુગંધ (આન ંદ)વડે પરિપૂર્ણ, મેાટા ગુણ્ણાની ગુંથણીવાળી, વિશુદ્ધ અને નવીન નમસ્કારમાળા તેમણે રચી હતી. ૧૦
૧. આ છઠ્ઠા શ્લોકના પ્રથમ બે પાદને અ બરાબર સમજાણેા નથી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૪૯ ] શ્રી સર્વદેવસૂરિ, પ્રદ્યુમ્નવિભુ (સૂરિ) અને યશદેવપ્રભુ (સૂરિ) એ ત્રણ મુનીશ્વરે તેમનું શિષ્યપણું વહન કરતા હતા (શિષ્ય હતા). ૧૧. - શ્રીભદ્રેશ્વરસૂરિના શિષ્ય હરિભદ્રાચાર્ય નામના સદ્ગુરુથકી જ્ઞાનલક્ષમીને પામેલા જિનચંદ્રપૂજ્યના ચરણના અંતેવાસી( શિષ્ય)પણાને આશ્રિત થયેલ સૂરિ શ્રીવિજયે આ વૃત્તિ રચી છે અને કલ્યાણમાળાને સેવનારા તેમના શિષ્ય મેટી દક્ષતાવાળા અભયચંદ્ર કે જેણે સૌથી પ્રથમ તેની પ્રત લખી છે.
ઇતિ જબૂદ્વીપ સમાસ ટીકા સમાપ્ત.
પૂર્વધર શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચકવિરચિત
પૂજા પ્રકરણ (અર્થ સહિત)
स्नान पूर्वामुखीभूय, प्रतीच्यां दन्तधावनम् । उदीच्यां श्वेतवस्त्राणि, पूजा पूर्वोत्तरामुखी ॥१॥ गृहे प्रविशतां वाम-भागे शल्यविवर्जिते । देवतावसरं कुर्या-सार्धहस्तो भूमिके ॥२॥ नीचैमिस्थितं कुर्या-देवतावसरं यदि । . नीचर्नीचैस्ततो वंशसन्तत्यापि सदा भवेत् ॥ ३॥
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ५० ] यथार्थकः स्यात्पूर्वस्या, उत्तरस्याश्च संमुखः 1 दक्षिणस्या दिशो वर्ज, विदिग्वर्जनमेव च ॥ ४ ॥ पश्चिमाभिमुखः कुर्यात्पूजां जैनेन्द्रमूर्तये । चतुर्थसन्ततिच्छेदो, दक्षिणस्यामसन्ततिः ॥ ५ ॥ आग्नेय्यां तु यदा पूजा, धनहानिर्दिने दिने । वायव्यां सन्ततिर्नैव, नैर्ऋत्यां च कुलक्षयः ॥ ६ ॥ ऐशान्यां कुर्वतां पूजां संस्थितिनैव जायते । अंह्निजानुकरांसेषु, मूर्ध्नि पूजा यथाक्रमम् ॥ ७ ॥ श्रीचन्दनं विना नैव, पूजां कुर्यात्कदाचन । भाले कण्ठे हृदम्भोजो-दरे तिलककारणम् ॥ ८ ॥ नवभिस्तिलकैः पूजा, करणीया निरन्तरम् । प्रभाते प्रथमं वास - पूजा कार्या विचक्षणैः ॥ ९ ॥
मध्याह्ने कुसुमैः पूजा, संध्यायां धूपदीपयुक् । वामाङ्गे धूपदाहः स्या- दग्रपूजा तु संमुखी ॥ १० ॥ अर्हतो दक्षिणे भागे, दीपस्य विनिवेशनम् | ध्यानं च दक्षिणे भागे, चैत्यानां वन्दनं तथा ॥ ११ ॥ हस्तात्प्रस्खलितं क्षितौ निपतितं लग्नं क्वचित्पादयोमूर्ध्वगतं घृतं कुत्रसनैर्नाभेरधो यद्भुतम् । स्पृष्टं दुष्टजनैर्घनैरभिहतं यहूपितं कीटकैस्त्याज्यं तत्कुसुमं दलं फलमथो भक्तैर्जिनप्रीतये ॥ १२ ॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[47]
नैकपुष्पं द्विधा कुर्यान छिन्द्यात्कलिकामपि । चम्पोत्पलभेदेन भवेद्दोषों विशेषतः ॥ १३ ॥ गन्धधूपाक्षतैः स्रग्भिः, प्रदीपैर्बलिवारिभिः ॥ प्रधानैश्व फलैः पूजा, विधेया श्रीजिने शितुः ॥ १४ ॥ शान्तौ श्वेतं जये श्यामं भद्रे रक्तं भये हरित् । पीतं ध्यानादिके लाभे, पञ्चवर्णं तु सिद्धये ॥ १५ ॥ ( शान्तौ श्वेतं तथा पीतं, लाभे श्यामं पराजये । मङ्गलार्थं तथा रक्तं, पञ्चवर्णं तु सिद्धये ॥ ) खण्डिते सन्धिते छिने, रक्ते रौद्रे च वाससि । दानपूजात पोहोम - सन्ध्यादि निष्फलं भवेत् ॥ १६ ॥ पद्मासनसमासीनो, नासाग्रन्यस्तलोचनः ।
मौनी वस्त्रावृतास्थोऽयं, पूजां कुर्याजिनेशितुः ॥ १७ ॥ सात्रं विलेपनविभूषण पुष्पवासधूपप्रदीपफलतन्दुलपत्र पूगैः ।
नैवेद्यवारिवसनैश्चम शतपत्र
वादित्रगीत नटनस्तुति कोशवृद्ध्या
इत्येकविंशतिविश्रा जिनराजपूजा,
ख्याता सुरासुरगणेन कृता सदैव ।
खण्डीकृता कुमतिभिः कलिकालयोगा
॥ १८ ॥
द्यद्यत्त्रियं तदिह भाववशेन योज्यम् ।। १९ ।। इति श्रीउमास्वातिवाचकविरचितं
पूजाप्रकरणं समाप्तम् ॥
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પૂજા પ્રકરણને અર્થ
પૂર્વ દિશાની સન્મુખ થઈને સ્નાન કરવું, પશ્ચિમ દિશાની સન્મુખ થઈને દાતણ કરવું, ઉત્તર દિશાની સન્મુખ થઈને
વેત વસ્ત્ર પહેરવા અને પૂર્વ અથવા ઉત્તર તરફ મુખ રાખીને દેવપૂજા કરવી. ૧.
- ઘરમાં પ્રવેશ કરતાં ડાબી બાજુએ શલ્ય, (અસ્થિ વિગેરે) રહિત સ્થળે દેઢ હાથ ઊંચી ભૂમિ ઉપર દેવનું સ્થાન (ઘર દેરાસર) કરવું. ૨.
જે નીચી ભૂમિમાં દેવાલય કરવામાં આવે તો તે કરાવનાર (ગૃહપતિ) વંશ અને સંતતિ(પુત્રપૌત્રાદિક)વડે સદા નીચો નીચો થતે જાય. ૩.
દેવની પૂજા કરનારે પૂર્વ કે ઉત્તર દિશાની સન્મુખ રહેવું. અને દક્ષિણ દિશા તથા ચારે વિદિશાને વર્જવી. ૪.
જે પશ્ચિમ દિશાની સન્મુખ રહીને જિનેન્દ્રપ્રતિમાની પૂજા કરે તો ચોથી સંતતિનો નાશ થાય અને દક્ષિણ સન્મુખ રહીને પૂજા કરે તે સંતતિ રહિત થાય. ૫.
અગ્નિખૂણાની સન્મુખ રહીને પૂજા કરે તે દિવસે દિવસે ધનની હાનિ થાય, વાયવ્ય ખૂણાની સન્મુખ રહીને પૂજા કરે તે સંતતિ થાય જ નહીં અને નૈતખૂણાની સન્મુખ રહીને પૂજા કરે તો કુળને ક્ષય થાય. ૬.
ઈશાનખૂણાની સન્મુખ રહીને પૂજા કરે તે તેની સ્થિતિ જ (સારી) થાય નહીં, બે પગ (અંગૂઠા), બે જાન,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
[43]
એ હાથ, એ ખભા અને (એક) મસ્તક ઉપર એમ અનુક્રમે ( નવાંગે ) પૂજા કરવી. ૭.
શ્રીચંદન વિના કદાપિ પૂજા કરવી નહીં, તથા પૂજકે પેાતાના કપાળે, કંઠે, હૃદયે અને ઉત્તર ઉપર કુલ ચાર તિલક કરવા. ૮.
નવ તિલકેાવડે નિરંતર પૂજા કરવી. વિચક્ષણ પુરુષાએ પ્રભાતમાં પ્રથમ વાસપૂજા કરવી. ૯.
મધ્યાહ્ન સમયે પુષ્પવડે એટલે અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવી, અને સાયંકાળે ધૂપ, દીપ સહિત પૂજા કરવી. તેમાં (પ્રભુની) ડાબી બાજુએ ધૂપ ધરવા અને પ્રભુની સન્મુખ અગ્ર
પૂજા કરવી. ૧૦.
અરિહંતની જમણી બાજુએ દીપ સ્થાપન કરવા તથા (પુરુષ) પ્રભુની જમણી બાજુએ રહીને ધ્યાન અને ચૈત્યવંદન કરવું. ૧૧. ( પુષ્પાદિકની શુદ્ધિ જે પુષ્પાદિક હાથમાંથી પડેલું, પૃથ્વી પર રહેલુ, કાઇપણ ઠેકાણે પગવડે અડકાયેલુ, મસ્તકની ઉપર રાખેલુ, ખરાબ ( અશુદ્ધ) વસ્ત્રમાં રાખેલુ, નાભિની નીચે ધારણ કરેલુ, દુષ્ટ જનાએ સ્પર્શ કરેલું, મેઘથી હુણાચેલું ( ભીંજાયેલું ) અને કીડાઓથી દૂષિત થયેલું હાય, તેવા પુષ્પ, પત્ર અને ફળ વિગેરેના ભક્તજનાએ જિનેશ્વરની પ્રીતિ( ભક્તિ )ને માટે ત્યાગ કરવેા. ૧૨.
એક પુષ્પના એ ભાગ ( કકડા ) કરવા નહીં, તેની કળીને પણ છેવી નહીં, ચંપક અને કમળના ભેદ કરવાથી વિશેષ દાષ લાગે છે. ૧૩.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૪] ઉત્તમ એવા ગંધ, ધૂપ, અક્ષત, પુપમાળા, પ્રદીપ, બળિ (નૈવેદ્ય), જળ અને શ્રેષ્ઠ ફળવડે (અષ્ટપ્રકારી) શ્રી જિનેશ્વરની પૂજા કરવી. ૧૪.
શાંતિને માટે વેત પુષ્પ, વિજયને માટે શ્યામ, કયાણને માટે રક્ત, ભયને માટે લીલું, ધાનાદિકની પ્રાપ્તિને માટે પીળું અને સિદ્ધિને માટે પાંચ વર્ણનાં પુષ્પ કહેલાં છે. (પાઠાંતર–શાંતિને માટે વેત, લાભને વિષે પીળું, પરાજયને માટે શ્યામ, મંગળને માટે રક્ત અને સિદ્ધિને માટે પાંચે વર્ણનું પુષ્પ કહ્યું છે. અર્થાત તે તે કાર્યને નિમિત્તે તે તે વર્ણવાળા પુપથી પૂજા કરવી). ૧૫.
(વસ્ત્રશુદ્ધિ) સ્નાન કરીને પહેરેલું વસ્ત્ર જે ખંડિત, સાંધેલું, છેદાયેલું, રક્ત (રાતું) અથવા દ્વિ-દેખાવમાં ભયંકર લાગે તેવું હોય તો તેવું વસ્ત્ર પહેરનારનાં દાન, પૂજા, તપ, હોમ અને સંધ્યાદિક સર્વ ધર્મકાર્ય નિષ્ફળ થાય છે. ૧૬.
પદ્માસને બેસી, નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર નેત્રને સ્થાપન કરી, મન ધારણ કરી તથા વસ્ત્રવડે મુખ ઢાંકીને જિનેશ્વરની પૂજા કરવી. ૧૭.
(એકવીશ પ્રકારી પૂજા) સ્નાત્ર ૧, વિલેપન ૨, અલકાર ૩, પુખ ૪, વાસ પ, ધૂપ ૬, દીપ ૭, ફળ ૮, તંદુલ ૯, પત્ર ૧૦, પૂગ (સોપારી) ૧૧, નૈવેદ્ય ૧૨, જળ ૧૩, વસ્ત્ર ૧૪, ચામર ૧૫, છત્ર ૧૬, વાજિત્ર ૧૭, ગીત ૧૮, નૃત્ય ૧૯,
સ્તુતિ ૨૦ અને કેશની વૃદ્ધિ ૨૧ આ-રીતે એકવીશ પ્રકારી શ્રીજિનેશ્વરની પૂજા નિરંતર સુર અસુરના સમૂહે કરેલી પ્રસિદ્ધ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ પ ] છે, તે હાલમાં કળિકાળના વેગથી કુબુદ્ધિવાળા જ એ ખંડિત કરી છે. તેથી હાલ આ પૂજામાં જે જે વસ્તુ પ્રિય લાગે તે તે વસ્તુ શુભ ભાવથી પૂજામાં વાપરવી–અર્પણ કરવી. ૧૮–૧૯.
ઈતિ શ્રીઉમાસ્વાતિ વાચકે રચેલું
પૂજાપ્રકરણ સાથે સમાપ્ત
દાનના આઠ પ્રકાર વિગેરે કેટલાક ફકરાઓ બીજા ગ્રંથમાં જે જોવામાં આવે છે તે ગ્રંથકર્તા ઉમાસ્વાતિના રચેલા છે એમ કહેવામાં આવે છે, તે તેમના કરેલા લભ્યગ્રંથોમાં જોવામાં આવતા નથી, પરંતુ તેમણે ૫૦૦ ગ્રંથ રચેલા હોવાથી તે અલભ્ય ગ્રંથોમાં હોવાનો સંભવ છે.
નીચે પ્રમાણે (દાનના સંબંધમાં) વાચકમુખ્ય ઉમાસ્વા-.. તિએ કહ્યું છે એમ સ્થાનાંગવૃત્તિમાં કહેલ છે.
કપણું, અનાથ, દરિદ્ર, કષ્ટ પામેલ તથા રોગ અને શેકથી વ્યાકુળ થયેલાને જે કૃપાવડે દાન દેવાય તે અનુકંપાદાન કહેવાય છે. ૧.
ઉદયમાં કે કચ્છમાં ( લાભ કે હાનિના વખતમાં) સહાયને માટે જે કાંઈ અપાય તે મુનિઓએ સંગ્રહદાન માન્યું છે, પણ તે દાન મેક્ષને આપનાર માન્યું નથી. ૨.
રાજ, કોટવાળ, પુરોહિત, મધુમુખ (મીઠાબેલા), માવઠ્ઠ (માવડીઆ) અને દંડપાશિ (જેલર) વિગેરેને ભયથી જે આપવામાં આવે તે ડાહ્યા પુરુષોએ ભયદાન જાણવું. ૩.
લેકસમૂહને વિષે રહેલાની પાસે કોઈએ કાંઈ પ્રાર્થના
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ પ ]
કરી હાય ત્યારે તે ખીજાના ચિત્તને સારું લગાડવા માટે જે દાન આપે તે લજ્જાદાન કહેવાય છે. ૪.
નટ, ન ક, મદ્ભુ, સંબંધી, ખંધુ અને મિત્રને યશને માટે જે દાન દેવાય તે ગવ દાન કહેવાય છે. ૫.
-
હિંસા, અસત્ય, ચારી, પરસ્ત્રીરમણ અને પરિગ્રહમાં આસક્ત થયેલાને જે દાન અપાય તે દાન ( અધમ દાન ) અધર્મને માટે જાણવુ. ૬.
તૃણુ, મણિ અને મુક્તાફળને વિષે સમદષ્ટિવાળા સુપા ત્રને જે દાન અપાય તે ધમ દાન (અથવા સુપાત્રદાન) કહેવાય છે અને તે અક્ષય, અતુલ અને અનંત થાય છે ( અર્થાત્ અક્ષય સુખને આપનાર થાય છે). ૭.
આ પુરુષે મારા સેંકડાવાર ઉપકાર કર્યા છે અને હજારા થાર મને દાન આપ્યું છે, તેથી હું પણ તેને કાંઇક આપું, એમ ધારીને તે જે દાન આપે તે પ્રત્યુપકારદાન કહેવાય છે. ૮.
પચાશકટીકામાં શ્રી અભયદેવસૂરિએ કહ્યું છે કે~~
ઉમાસ્વાતિ વાચકે પણ આનુ સમર્થાંન કર્યું છે, તે આ પ્રમાણે-તેણે કહ્યુ` છે કે-“ સમ્યગ્દર્શન સહિત અને છ રના આવશ્યકમાં તત્પર જે હાય તે શ્રાવક કહેવાય છે.
પ્રકા
” ઇતિ.
એ જ પ્રમાણે ધ સંગ્રહમાં શ્રી માનવિજય ઉપાધ્યાયે પણ કહ્યું છે. તે ગ્રંથ ઉ. યશેાવિજય મહારાજે સુધારેલા છે. શ્રીમુનિચંદ્રસૂરિષ્કૃત ધર્મબિંદુની ટીકામાં પણ એ પ્રમાણે
કહ્યું છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫૭] ઉમાસ્વાતિ વાચકે રચેલી શ્રાવક પ્રાપ્તિમાં તે અતિથિ શબ્દ કરીને સાધુ વિગેરે ચારે ગ્રહણ કર્યા છે, તેથી તેમને સંવિભાગ કરે એમ કહ્યું છે. તેના પાઠને અર્થ આ પ્રમાણે છે–અતિથિસંવિભાગ–અતિથિ એટલે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા. તેઓ પિતાને ઘરે આવે ત્યારે ભક્તિથી તેમની સન્મુખ ઊભા થવું, આસન આપવું, પગ પ્રમાર્જવા અને નમસ્કારાદિકવડે તેમની પૂજા કરીને વૈભવ અને શક્તિ પ્રમાણે અન્ન, પાન, વસ્ત્ર, ઔષધ અને આલય (સ્થાન) વિગેરે આપીને તેમને સંવિભાગ કરવો. ઈતિ. .
ૐ નમ: સિદ્ધ ! નમશ્રીવીતરાય . अथ श्रीयतिशिक्षापञ्चाशिका
(સાર્થ વૃત્તન)
जयइ जिणसासणमिणं, अप्पडिहयथिरपयावदिप्पंतं । दसमकाले वि सया, सया विसुद्धं तिहअणे वि ॥१॥ पढमं नमंसियबो, जिणागमो जस्स इह पभावाओ। सुहमाण बायराणं, भावाणं नजइ सरूवं ॥२॥ इह जीवो भमइ भवे, किल(लि) गुरुकम्मबंधणाहिंतो । तन्निजराओ वि जहा, जाइ सिवं संवरगुणड्डो ॥३॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५८] इच्चाइ जओ नजइ, सवित्थरं तं सरेह सिद्धतं । सविसेसं सरह गुरुं, जस्स पसाया भवे सो वि ॥४॥ (युग्मम्) गुरुसेवा चेव फुडं, आयारंगस्स पढमसुत्तम्मि । इय नाउं निअगुरुसे-वणम्मि कह सीअसि सकन ॥५॥ ता सोम ! इमं जाणिअ, गुरुणो आराहणं अइगरिहूं। इहपरलोअसिरीणं, कारणमिणमो विआण तुमं ॥६॥ रुट्ठस्स तिहुअणस्स वि, दुग्गइगमणं न होइ ते जीव ।। तुढे वि तिहुअणे लहसि, नेव कइआवि सुगइपहं ॥७॥ जइ ते रुट्ठो अप्पा, तो तं दुग्गइपहं धुवं नेइ ।। अह तुट्ठो सो कहमवि, परमपयं पि हु सुहं नेइ (युग्मम् ) ॥८॥ जइ तुह गुणरागाओ, संथुणइ नमसई इहं लोओ। नइ तुज्झणुरागाओ, कह तम्मि तुमं वहसि रागं ? ॥९॥ जइ वि न कीरइ रोसो, कह रागो तत्थ कीरए जीव ? । जो लेइ तुह गुणे पर-गुणिकबद्धायरो धिट्ठो ॥१० ।। जो गिन्हइ तुह दोसे, दुहजणए दोसगहणतल्लिच्छो । जह कुणसि नेव रागं, कह रोसो जुञ्जए तत्थ ? ॥११॥ पिक्खसि नगे बलंतं, न पिच्छसे पायहिदुओ मूढ ! । जं सिक्खवसि परे, नेव कहवि कइआवि अप्पाणं ॥१२॥ का नरगणणा तेसिं १, वियक्खणा जे उ अन्नसिक्खाए । जे निअसिक्खादक्खा, नरगणणा तेसि पुरिसाणं ॥१३॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
[५] जड़ परगुणगहणेण वि, गुणवंतो होसि इत्तिएणावि । ता किं न करेसि तुमं, परगुणगहणं पि रे पाव ! ? ॥ १४ ॥ जिणवयणअंजणेणं, मच्छरतिमिराई किं न अवणेसि ? । अञ्ज वि जम्मि वि तम्मि वि, मच्छरतिमिरंधलो भमिसि ॥१५॥ जेहिं दोसेहिं अन्ने, दूससि गुणगबिओ तुमं मूढ ! । ते विहु दोसट्ठाणे, किं न चयसि ? पाव ! धिट्टो सि ॥१६॥ उवसमसुहारसेणं, सुसीअलो किं न चिट्ठसि सयावि ? । किं जीव ! कमायग्गी-पतीतदेहो सुहं लहसि ? ॥१७॥ झाणे झीणकसाए, आरद्धे किं न जीव ! सिज्झिज्जा । आकेवलनाणं इह, ता झाणं कुणसु सन्नाणं ॥१८॥ जह जह कसायविगमो, तह तह सज्झाणपगरिसं जाण । जह जह झाणविसोही, तह तह कम्मक्खओ होइ ॥ १९ ।। सज्झाणपसायाओ, सारीरं माणसं सुहं विउलं । अणुहविअ कहं छड्डसि, जं सुहगिध्धो सि रे जीव ! ॥२०॥ किं केवलो न चिट्ठसि, विहुणिअ चिरकालबंधसंबंधं । कम्मपरमाणुरेणूं, सज्झायपयंडपवणेणं? ॥२१॥ बुज्झसु रे जीव ! तुमं, मा मुज्झसु जिणमयं पि नाऊणं । जम्हा पुणरवि एसा, सामग्गी दुल्लहा जीव ! ॥२२॥ जइ कहमवि जीव ! तुमं, जिणधम्मं हारिऊण पडिवडिओ। पच्छाणंतेणावि हु, कालेणं वि जीव ! जिणधम्मं ॥ २३ ॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०] पाविहिसि वा न वा? तं, को जाणइ ? जेण सो अइदुलंभो। इअ नाउं सिवपयसा-हणेण रे ! होसु कयकिच्चो ॥ २४ ॥
(युग्मम्) जइ अञ्जवि जीव! तुमं, न होसि निअकजसाहगो मूढ ! । किं जिणधम्माओ वि हु, अब्भहिआ कावि सामग्गी ? ॥२५॥ जा लद्धी इह बोही, तं हारिसि हा ! पमायमयमत्तो। पाविहिसि पाव ! पुरओ, पुणो वि तं केण मूलेण १ ॥२६॥ अन्नं च किं पडिक्खसि ?, का ऊणा तुज्झ इत्थ सामग्गी ? । जं इहभवाउ पुरओ, भाविभवेसुं समुजमिसि ? ॥ २७ ॥ इह पत्तो वि सुधम्मो, तं कूडालंबणेण हारिहिसि । भाविभवेसुं धम्मे, संदेहो तं समीहेसि
॥२८॥ ता धिद्धी मइनाणे, ता वजं पडउ पोरिसे तुज्झ । . डझउ विवेगसारो, गुणभंडारो महासारो ॥२९ ॥ जं निअकजे वि तुमं, गयलीलं कुणसि आलविसारेसि ।। अन्नं न कजसजो-सि पाव ! सुकुमारदेहो सि ॥३० ।। अन्नं च सुणसु रे जिअ !, कलिकालालंबणं न पित्तवं । जं कलिकाला नटुं, कटुं न हु चैव जिणधम्मो ॥३१॥ समसत्तुमित्तचित्तो, निचं अवगणियमाणअवमाणो। मज्झत्थभावजुत्तो, सिद्धंतपवित्तचित्तंतो ॥३२॥ सज्झाणझाणनिरओ, निचं सुसमाहिसंठिओ जीव !। जइ चिट्ठसि ता इहयं, पि निव्वुई किं च परलोए ३३ ।युग्मम् ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१] इअ सुहिओ वि हु तं कुणसु जीव ! सुहकारणं वरचरितं । मा कलिकालालंबण-विमोहिओ चयसि सच्चरणं ॥३४॥ केवलकद्वेण धुवं, न सिज्झई वरचरित्तपन्भट्ठा । कट्टरहिओ वि सज्झाण-दुक्खसहिओ वि जाइ सिवं ॥३५॥ अञ्ज वि जिणधम्माओ, भवम्मि बीयम्मि सिज्झई जीवो । अविराहिअसामन्नो, जहन्नओ अट्ठमभवम्मि ॥३६ ॥ ता जीव ! कट्ठसज्झं, जइधम्मं तरसि नेव मा कुणसु । किं न कुणसि सुहसझं, उवसमरससीअलं चरणं ? ॥३७॥ न हि कट्ठाओ सिद्धा, विसिट्ठकाले वि किं तु सच्चरणा।। ता तं करेसु सम्मं, कमेण पाविहिसि सिवसम्मं ॥३८॥ तं पुत्विं पि हु जीवा, कमेण पत्ता सिवं चरित्ताओ। . . आइजिणेसरपमुहा, ता तं पि कमेण सिज्झिहिसि ॥३९ ।। जो महरिसिअणुचिन्नो, संपइ सो दुक्करो जइपहो तो। . अणुमोअसु गुणनिवहं, तेसिं चिअ भत्तिगयचित्तो ॥ ४० ॥ वसइ गिरिनिकुंजे भीसणे वा मसाणे,
वणविडवितले वा सुन्नगारे व रन्ने । हरिकरिपभिईणं भेरवाणं अभीओ,
. सुरगिरिथिरचित्तो झाणसंताणलीणो ॥४१॥ जत्थेव सूरो समुवेइ अत्थं, तत्थेव झाणं धरई पसत्थं । वोसहकाओ भयसंगमुक्को, रउद्दखुद्देहि अखोहणिजों ॥४२॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ६२ ]
॥ ४३ ॥
11 88 11
1184 11
॥ ४६ ॥
एसइ उज्झिअधम्मं, अंतं तं च सीअलं लुक्खं । अकोसिओ ओवा, अदीणविदवणमुहकमलो इअ सोसंतो देहं, कम्मसमूहं च धिइवलसहाओ । जो मुणिव एसो, तस्स अहं निच्चदासु म्हि धन्ना ते सप्पुरिसा, जे नवरमणुत्तरं गया मुक्खं । जम्हा ते जीवाणं, न कारणं कम्मबंधस्स अम्हे न तहा धन्ना, धन्ना पुण इत्तिएण जं तेसिं । बहु मन्नामो चरिअं, सुहासुहं धीरपुरिसाणं धन्ना हु बालमुणिणो, कुमारभावंमि जे उ पवइआ । निजिणिऊण अगं, दुहावहं सव्वलोआणं जं उज्जमेण सिज्झइ, कजं न मणोरहेहिं कइआवि । न हि सुत्तनरमुहे तरु - सिहराओ सयं फलं पडइ एवं जिणागमेणं, सम्मं संबोहिओ सि रे जीव ! संबुज्झसु मा मुज्झसु, उज्जमसु सया हिअट्ठम्मि ता परिभाविअ एअं, सवबलेणं च उज्जमं काउं । सामने हो सुथिरो, जह पुहईचंदगुणचंदे ॥ ५० ॥ इति ॥
।। ४७ ।।
1186 11
2
॥ ४९ ॥
यतिशिक्षा पञ्चाशिका समाप्ता
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
યતિશિક્ષા પંચાશિકાના અ
અપ્રતિહત અને સ્થિર એવા પ્રતાપવડે દેદીપ્યમાન તથા ત્રણે ભુવનમાં સદા વિશુદ્ધ એવું આ જિનશાસન દુ:ષમકાળને વિષે પણ સદા જય પામે છે. (૧)
જેના પ્રભાવથી આ જગતમાં સૂક્ષ્મ અને માદર પટ્ટાર્થાનું સ્વરૂપ જાણવામાં આવે છે તે જિનાગમ પ્રથમ નમસ્કાર કરવા ચેાગ્ય છે. (૨)
જેમ ક્લિષ્ટ અથવા આઠ ભારે કર્માંના બંધનવડે જીવ આ સંસારમાં ભ્રમણૢ કરે છે અને જેમ તે કર્મની નિરાથી સંવરગુણે કરીને સહિત થયેàા જીવ મેાક્ષ પામે છે, ઇત્યાદિ સવિસ્તર હકીકત જેનાથી જણાય છે તે સિદ્ધાંતનું તમે મ રણ કરે. તથા જેમના પ્રસાદથી તે સિદ્ધાંત પણ જાણવામાં આવે છે તેવા ગુરુમહારાજનું વિશેષે કરીને સ્મરણ કરે. (૩–૪)
શ્રી આચારાંગના પહેલા સૂત્રમાં ગુરુની સેવા કરવાનું સ્ફુટપણે ખતાવ્યુ છે, તે જાણીને ( જાણ્યા છતાં ) હું વિદ્વાન ! પેાતાના ગુરુની સેવા કરવામાં તું કેમ સીન્નાય છે–શિથિલ થાય છે ? (૫)
તેથી કરીને હું સામ્ય ! આ ગુરુનું આરાધન અતિ ગરિષ્ઠ-મહત્ત્વવાળુ જાણીને તું આ લેાક અને પરલેાકની લક્ષ્મીનું કારણ આ પણ જાણુ. (૬)
હે જીવ! તારા ઉપર ત્રણ જગત રાષ કરે તે પણ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
| [ ૬૪] . તારું દુર્ગતિમાં ગમન થશે નહીં, અને તે ત્રણ ભુવન તારા પર તુષ્ટ થાય તો પણ કદાપિ તું સદ્દગતિનો માર્ગ પામીશ નહીં, પણ જે તારે આત્મા રેષ કરશે તે તે તને અવશ્ય દુર્ગતિના માળે લઈ જશે અને તે તારો આત્મા કેઈ પણ પ્રકારે તુષ્ટમાન થશે તે સુખેથી મોક્ષમાં લઈ જશે. (૭)-(૮)
જે તારા ગુણ ઉપરના રાગથી લેકે આ ભવમાં તારી સ્તુતિ કરે છે અને નમસ્કાર કરે છે પણ તારા ઉપરના રાગથી નથી કરતા, તે પછી તું તે સ્તુતિ કરનારના ઉપર કેમ રાગ કરે છે? (૯)
હે જીવ! પરગુણને ગ્રહણ કરવામાં જ બદ્ધાદરવાળો જે ધૃષ્ટ પુરુષ તારા ગુણેને ગ્રહણ કરે છે, તેના ઉપર જે કે તું રેષ નથી કરતે (તે ઠીક જ છે, પણ તેના પર તું રાગ કેમ કરે છે? (પિતાની વસ્તુ ચોરનાર ઉપર રાગ તે ન જ હોય). (૧૦)
તથા વળી પરના દોષ ગ્રહણ કરવામાં જ ત૫ર એ જે પુરુષ દુઃખને ઉત્પન્ન કરનારા તારા દોષોને ગ્રહણ કરે છે, તેના ઉપર જે કે તું રાગ કરતા નથી (તે ઠીક) પરંતુ તેના ઉપર રોષ કરવો કેમ ગ્ય હોય? (ખરી રીતે તે તે દોષ ગ્રહણ કરનારના પર રાગ કરવો જોઈએ). (૧૧)
' હે મૂઢ! તું પર્વત ઉપર બળતા અગ્નિને જુએ છે, પણ પિતાના પગની નીચે બળતા અગ્નિને જેત નથીકેમકે તું બીજાને શિખામણ આપે છે, પણ કદાપિ કોઈ પણ પ્રકારે પોતાના આત્માને શિખામણ આપતું નથી. (૧૨) - " જેઓ અન્ય જનેને શિક્ષા આપવામાં વિચક્ષણ હોય
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૫] તેમની મનુષ્યમાં કઈ ગણના હોય ? (ન જ હાય), પરંતુ જેઓ પોતાના આત્માને શિક્ષા આપવામાં નિપુણ હોય, તે પુરુષની જ મનુષ્યમાં ગણના હોય છે. (૧૩)
જે પરના ગુણે ગ્રહણ કરવાથી પણ તું ગુણવાન થઈ શકે છે, તે હે પાપી જીવ ! એટલાવડે કરીને પણ તું પરના ગુણને કેમ ગ્રહણ કરતો નથી? (૧૪)
જિનેશ્વરના વચનરૂપી અંજનવડે તું મત્સર (ઈર્ષી)રૂપી તિમિર(નેત્રપડલ)ને કેમ દૂર કરતો નથી ? કે જેથી હજુ પણ મત્સરરૂપી તિમિરવડે અંધ થઈને જ્યાં ત્યાં (આડાઅવળ-સર્વ ગતિમાં) ભમ્યા કરે છે? (૧૫) .
હે મૂઢ! ગુણવડે ગર્વિષ્ઠ થયેલે તું અન્ય જનેને જે દેવડે દૂષિત કરે છે, તે જ દોષના સ્થાનોને તું કેમ ત્યાગ કરતે નથી? માટે હે પાપી! તું ધૃષ્ટ છે. (૧૬) | હે જીવ! ઉપશમરૂપી અમૃતરસવડે તું સદા અતિશીતળ કેમ નથી રહેતો? શું કષાયરૂપી અગ્નિમાં દેહને પાડીને તું સુખ પામીશ? ( નહીં જ) (૧૭) | હે જીવ! ક્ષીણકષાયવાળા ધ્યાનનો આરંભ કરવાથી શું તું સિદ્ધ નહીં થા? (થઈશ) તેથી કરીને અહીં કેવળજ્ઞાન થાય ત્યાંસુધી તું ઉત્તમ જ્ઞાનવાળું ધ્યાન કર. (૧૮)
જેમ જેમ કષાયનો નાશ થાય છે તેમ તેમ ઉત્તમ ધ્યા
૧. જ્ઞાન આપનારું,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૬૬] નની વૃદ્ધિ થાય છે એમ તું જાણ, અને જેમ જેમ ધ્યાનની વિશુદ્ધિ થાય છે તેમ તેમ કર્મનો ક્ષય થાય છે (એમ તું જાણ). (૧૯)
| હે જીવ! સુધ્યાનના પ્રસાદથી શરીર અને મન સંબંધી મેટા સુખને ભેળવીને પછી તું તે ધ્યાનને કેમ તજી દે છે? કેમકે તું તે સુખની જ વૃદ્ધિ(આસક્તિ)વાળો થાય છે. (૨૦) - ચિરકાળના બંધના સંબંધવાળી કર્મપરમાણુરૂપી રજને સ્વાધ્યાયરૂપી મેટા વાયુવડે દૂર કરીને તું એકલો જ કેમ નથી રહેતો ? (૨૧)
હે જીવ! તું બોધ પામ. જિનમતને જાણીને પણ હવે તું ન મુંઝા, કેમકે આ મળેલી સામગ્રી ફરીથી મળવી દુર્લભ છે. (૨૨)
| હે જીવ! જે કોઈપણ પ્રકારે તું પામેલા જિન ધર્મને હારીને પડી જઈશ, તે પછી અનંતાકાળે પણ તું ફરીને જિનધર્મ પામીશ કે નહીં? તે કોણ જાણે છે? કેમકે તે ધર્મ અતિ દુર્લભ છે. આ પ્રમાણે જાણીને રે જીવ! મોક્ષપદને સાધવાવડે (સાધીને) તું કૃતાર્થ થા. (૨૩-૨૪)
| હે જીવ! જે હજુ સુધી પણ તું આત્મકાર્યને સાધનાર નથી થતો, તે હે મૂઢ ! શું જિનધર્મ કરતાં પણ અધિક ઉત્તમ કોઈપણ સામગ્રી છે? (નથી જ). (૨૫) | હે જીવ! અહીં તેં જે બેધિ પ્રાપ્ત કરી છે તેને પ્રમાદરૂપી મદવડે મત્ત થઈને તું હા ! હા ! જે હારી જઈશ, તે હે પાપી ! આગળ ઉપર ફરીથી તું તેને કયા મૂલ્યવડે પામીશ? (૨૬)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૭ ] તું બીજા ભવની અપેક્ષા કેમ કરે છે? અહીં તારે કઈ સામગ્રી ઓછી છે? કે જેથી આ ભવથી આગળ થવાના ભવને વિષે તું ઉદ્યમ કરી શકીશ? (૨૭)
અહીં ઉત્તમ ધર્મ પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ તેને કૂટ (ટા) આલંબનવડે તું હારી જઈશ તેં આવતા ભવમાં તે ધર્મ મળશે કે નહીં મળે ? એ સંદેહ છે, તેને તું ઈચ્છે છે ? (૨૮)
તેથી કરીને તારી મતિને અને જ્ઞાનને ધિક્કાર તારા પુરુષાર્થ ઉપર વા પડેઅને ગુણના ભંડારરૂપ મેટા સારવાળો તારે વિવેકસાર બળી જાઓ! (૨૯)
હે પાપી જીવ! જ્યારે પિતાનું કાર્ય હોય છે ત્યારે તું હાથીની લીલાને ધારણ કરે છે અને બીજું બધું ભૂલી જાય છે અને બીજાના કાર્યમાં સજ થતું નથી તેમ જ તે વખતે તે તું સુકુમાળ દેહવાળો થઈ જાય છે. (૩૦)
વળી જીવ! બીજું પણ તું સાંભળ–તારે કલિકાળનું આલંબન ગ્રહણ કરવું નહીં, કેમ કે કલિકાળમાં (તીવ્ર તપસ્યાદિ) કણ નાશ પામ્યું છે (થઈ શકતું નથી ) પણ જિનધર્મ નાશ પામ્યા નથી. (૩૧) •
હે જીવ! જે તું નિરંતર શત્રુ અને મિત્રને વિષે સમાન ચિત્તવાળે, માન અપમાનને નહીં ગણનારો, મધ્યસ્થ ભાવવાળે, શાસ્ત્રવડે પવિત્ર ચિત્તવાળે, સદ્ધયાન ધ્યાવામાં તત્પર અને સારી સમાધિમાં રહેલો થઈશ તે અહીં પણ તને નિવૃતિ (સુખ) છે. તેને માટે પરફેકનું (સ્વર્ગાદિકનું) શું કામ છે ? (૩૨-૩૩)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૮] આ પ્રમાણે હે જીવ! તું સુખી હો તો પણ સુખના કારણરૂપ શ્રેષ્ઠ ચારિત્રને કર (પાળ), પરંતુ કલિકાળના આલંબનથી મોહ પામીને સચ્ચારિત્રનો ત્યાગ ન કરીશ. (૩૪)
ખરેખર ઉત્તમ ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થયેલા પ્રાણીઓ કેવળ કષ્ટ સહન કરવાથી કાંઈ સિદ્ધ થતા નથી, પરંતુ કણ રહિત છતાં પણ સખ્યાનરૂપી દુઃખે કરીને સહિત છતાં મોક્ષ પામે છે.(૩૫)
આ કાળે પણ જિનધર્મનું આરાધન કરવાથી જીવ બીજે ભવે સિદ્ધ થઈ શકે છે અને ચારિત્રની વિરાધના કર્યા વિના જઘન્યથી પણ આઠમે ભવે સિદ્ધ થાય છે. (૩૬)
તેથી કરીને હે જીવ! જે કઈથી સાધી શકાય તેવા ધર્મનું પાલન કરવામાં તું શક્તિમાન ન હો તે ભલે તે ન કર, પરંતુ સુખેથી સાધી શકાય એવા ઉપશમ રસવડે શીતળ એવા ચરણને ચારિત્રને) કેમ કરતે નથી? (૩૭)
સારા કાળમાં પણ કઈથી (દુઃખ સહન કરવાથી) કેઈ પણ સિદ્ધ થયા નથી, પરંતુ સારું ચારિત્ર પાળવાથી જ સિદ્ધ થયા છે; તેથી કરીને તું ચારિત્રનું જ પાલન કર કે જેથી અનુક્રમે મેક્ષસુખને પ્રાપ્ત કર. (૩૮)
આદિ જિનેશ્વર વિગેરે છે પણ પૂર્વે ચારિત્ર પાળીને જ અનુક્રમે સિદ્ધિપદને પામ્યા છે, તેથી તું પણ ક્રમે કરીને સિદ્ધ થઈશ. (૩૯).
મહર્ષિઓએ જે યતિમાર્ગ આચરણ કર્યો છે, તે જે હાલના સમયમાં દુષ્કર હોય તે ચિત્તને વિષે તેઓની ઉપર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૬૯ ], સંપૂર્ણ ભક્તિ રાખીને તેમના ગુણસમૂહની અનુમોદના કર. (૪૦)
તે અનુમોદના આ પ્રમાણે
“અહો! ઉત્તમ મુનિ ભયંકર ગિરિની ગુફામાં, સ્મશાનમાં, વનના વૃક્ષેની નીચે, શૂન્ય (પડી ગયેલા) ઘરમાં અથવા અરશ્યમાં વસે છે, સિંહ અને હાથી વિગેરેના ભયંકર શબ્દથી ભય પામતા નથી, પરંતુ મેરુની જેવા સ્થિર ચિત્તવાળા થઈ શુભ દયાનની પરંપરામાં જ લીન રહે છે. (૪૧) - તથા માર્ગમાં ચાલતાં જે ઠેકાણે સૂર્ય અસ્ત પામે છે , ત્યાં જ કાયાને વસિરાવી (કાર્યોત્સર્ગે રહી), ભયના સંગ રહિત થઈ તથા (ભયંકર) અને શુદ્ર એવા શબ્દો વડે . ક્ષોભને પામ્યા વિના જ પ્રશસ્ત ધ્યાનને ધ્યાવે છે. (૪૨)
તથા (ગૃહસ્થીઓએ) ત્યાગ કરવા લાયક, અંત, પ્રાંત, શીતળ અને લૂખા આહારની ગવેષણ કરે છે, તથા કઈ (દુર્જન) તેમના પર આકાશ કરે (ગાળ દે) અથવા મારે તો પણ તેમનું મુખકમળ અદીન અને શાંતિવાળું રહે છે. (૪૩)
આ પ્રમાણે દેહને અને કર્મના સમૂહને શેષણ કરનાર તથા ધૃતિ અને બળના સહાયવાળા જે આ મુનિવર છે, તેમને હું નિત્ય દાસ છું. (૪૪)
જેઓ નિરંતર અનુત્તર સુખવાળા મેક્ષને પામેલા છે તે સપુરુષ જ ધન્ય, છે કેમકે તેઓ જીવોના કર્મબંધના કારણરૂપ થતા નથી. (૪૫)
તેમની જેવા અમે ધન્ય નથી, પરંતુ માત્ર આટલા જ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૭૦] કારણથી ધન્ય છીએ કે તે ધીરપુરુષના શુભાશુભ ચરિત્રને અમે બહુ માનીએ છીએ. (૪૬)”
તે બાળમુનિઓ પણ ધન્ય છે કે જેઓ સર્વ લોકોને દુઃખે વહન કરી શકાય તેવા (દુ:ખ આપનારા) કામદેવને જીતીને કુમારપણામાં જ પ્રવ્રજિત થયા છે. (૪૭)
જે કારણ માટે ઉદ્યમવડે જ કાર્ય સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ માત્ર મનોરથ કરવાથી કદાપિ કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી, કેમકે વૃક્ષના શિખર ઉપરથી સૂતેલા મનુષ્યના મુખમાં પિતાની મેળે ફળ પડતું નથી. (૪૮)
આ પ્રમાણે હે જીવ! જિનેશ્વરના આગમે તને સારી રીતે બોધ પમાડ્યો છે, તેથી તે સારી રીતે બંધ પામ, મુંઝા નહીં અને સદા હિતાર્થને વિષે ઉદ્યમ કર. (૪૯)
તે કારણ માટે આ સર્વ—ઉપર પ્રમાણેની ભાવના કરીને (જાણીને) અને સર્વ બળવડે ઉદ્યમ કરીને પૃથ્વીચંદ્ર અને ગુણચંદ્રની જેમ શ્રમણધર્મને વિષે સુસ્થિર થા. (૫૦)
(આ પૃથ્વીચંદ્ર ગુણચંદ્રનું ચરિત્ર શ્રી જૈનકારત્નકોષના ભાગ સાતમાંથી જાણવું.)
SKAKAKAIKKXEIKNIKEKEJIKEL
ઇતિ શી તિહિતશિક્ષા પંચાશિકા સાથે સમાપ્ત
Z KEKET
ĀKAKAKAKEKXEIKEKEKEKER
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
। श्रीशंखेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ।
0
200@oybeancomcermond609@@@00,
श्री चारित्रमनोरथमाला MOOGGODGETROOTIODGEDEOSEXGOODOOSO°
500
केसि (चि) सउन्नाणं, संवेगरसायणं पवन्नाणं । उत्तमगुणाणुराया, सत्ताणं फुरइ इय चित्ते कइआ संविग्गाणं, गीयत्थाणं गुरूण पयमूले । सयणाइसंगरहिओ, पवजं संपवजिस्सं ? सावजजोगवजण-पउणो अणवजसंजमुजुत्तो । गामागराइएसुं, अप्पडिबद्धो य विहरिस्सं? ॥३॥ अणवरयमविस्सामं, कइया नियभावणासुपरिसुद्धं । दुद्धरपंचमहत्वय-पवयभारं धरिस्सामि ? ॥४॥ कइआ आमरणंतं, धनमुणिनिसेवियं च सेविस्सं । नीसेसदोसनासं, गुरुकुलवासं गुणावासं ? ॥५॥ कइया सारणवारण-चोयणपडिचोयणाइसम्ममहं । कंमि वि पमायखलिए, साहूहि कयं सहिस्सामि ? ॥६॥ अतुरियचवलमसंभम-वक्खेवविवजिओ कया मग्गे । जुगमित्तनिहियदिट्ठी, पुरओ इरियं विसोहिस्सं? ॥७॥
१ गामनगरा० पाठान्तरम् .
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ७२ ]
11 6 11
मियमहुरं अणवजं, कइया कजे वयं वइस्सामि १ । सो हिस्सामि य कइया, बायालीसेसणादोसे ? पडिले हिय सुपमजिय, उवगरणायाणमोयणे कइया । सुनिरिक्खिय सुपमजिय, थंडिलखेलाइपरिडवणं १ ॥ ९ ॥
मणवयकायाण कया, कुसलाण पवत्तणेण इयराण | संमं नियत्तणेणं, तिगुत्तिगुत्तो भविस्सामि ? विच्छिन्नविसयवंछो, देहविभूसाइव जिओ कइया | परिजुन्नमयलवत्थो, सामन्नगुणे धरिस्सामि ? कइया कालविहाणं, काउं आयंबिलाइतवकम्मं । कयजोगो जुग्गसुयं, अंगोवंगं पढिस्सामि ? कइया पकप्पपणकप्प-कप्पववहारजीयकप्पाई | छेयसुयं सुयसारं, विसुद्धसद्धो पढिस्सामि ? सीलिंग संगसुभगो, अगंगभंगम्मि विहियसंसग्गो । चंगसंवेगरंगो, कया रमिस्सामि निस्संगो ? परदूसणपरिमुको, अत्तुक्करिसम्म विमुहपरिणामो । दसविहसामायारी - पालणनिरओ कया होहं ? सहमाणो य परीसह - सिन्नं नीउच्चमज्झिमकुलेसुं । लद्धावलद्धवित्ती, अन्नायउंछं गवेसिस्सं ?
रागोसविउत्तो, संजोयणविरहिओ कया कजे । पन्नगबिलोवमाए, भुंजिस्सं सम्ममुवउत्तो !
1180 11
॥ ११ ॥
॥ १२ ॥
॥ १३ ॥
॥ १४ ॥
॥ १५ ॥
॥ १६ ॥
॥ १७ ॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७] सुत्तत्थपोरिसिपरो, जुत्तो य समत्तजीयकप्पेहिं । मासंकप्पेण कया, विहरिस्सं उज्जुयविहारो? ॥१८॥ परपरिवायविरत्तो, समचित्तो सत्तुमित्तसत्तेसु । कइया विगहारहिओ, सज्झायपरो भविस्सामि ? ॥१९॥ विलसंतअजणगुणे, सुकुसुमबाणासणे फुरियकरुणे । विहरिस्सं धम्मवणे, बहुमयदमणे अहं कइया ? ॥२०॥ कइआ विमलासोए, परागसुमणसवसेण कयमोए । धम्मारामे रम्मे, पयडियसम्मे रमिस्सामि ॥२१॥ भयभेरवनिकंपो, सुसाणमाईसु विहियउस्सग्गो । तवतणुअंगो कइया, उत्तमचरियं चरिस्सामि? ॥२२॥ तवसुत्तसत्तपभिई-भावणजुत्तो कया पढियपुवो । पडिमापडिवत्तिधरो, परमत्थपयं पसाहिस्सं ? ॥ २३ ॥ चउहा दिवाइकयं, हासपोसाइभेयपडिभिन्नं । उग्गउवसग्गवग्गं, अभग्गचित्तो सहिस्सामि ? ॥२४॥ पाणपहाणपरम्मि वि, परम्मि परिभाविऊण परमत्थं । वावारिस्सं कइया, करुणाभरमंथरं दिहिं ? ॥२५॥ परिचियकप्पाकप्पो, कइया हं थेरकप्पनिम्माओ । जिणकप्पपडिमकप्पे, अवियप्पमणो पवजिस्सं ? ॥ २६ ॥
१ सामन्नकप्पेण.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
[७४ ] वाउ व अपडिबद्धो, कुम्मो इव गुत्तइंदिओ कइया । चंदु व सोमलेसो, सूरो इव दित्ततवतेओ? ॥२७॥ गयणं व निरुवलेवो, होहं उयहि व कइय गंभीरो । वासीचंदणकप्पो, भारंडो इव गयपमाओ ।। २८ । (युग्मम्) फुरियसंवेगरंगो, अणुवममुणिगणगुणाणुराएण । चरणमणोरहमालं, भविया भावेह सयकालं ॥२९॥ इय भावणा समेया, भवा संपाविऊण अचिरेण । चरणधणेसरमुणिवइ-भावं पावंति परमपयं ॥३०॥
इति श्रीचारित्रमनोरथमाला समाप्ता
“શ્રી ચારિત્રમનોરથમાળાનો અર્થ
સંવેગરૂપી રસાયણને પામેલા કેટલાક પુણ્યશાળી જીવોના ચિત્તમાં ઉત્તમ ગુણના અનુરાગને લીધે આ પ્રમાણે छुरे छ-विया२ मावे छे. (१)
કયારે હું સ્વજનાદિકના સંગથી રહિત થઈને સંવિગ્ન ગીતાર્થ ગુરુમહારાજના ચરણકમળની પાસે પ્રવ્રજ્યાને અંગી१२ ४३रीश ? (२)
તથા સાવદ્યોગને ત્યાગ કરવામાં તત્પર અને અનવદ્ય
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૫] (નિર્દોષ) સંયમમાં ઉદ્યમવાળો થઈને કયારે હું ગામ, આકર (નગર) વિગેરે સ્થાનમાં અપ્રતિબંધપણે વિહાર કરીશ. ? (૩)
નિરંતર વિશ્રાંતિ રહિતપણે કયારે હું આત્મભાવનાવડે અતિ શુદ્ધ અને દુખેથી ધારણ કરી શકાય તેવા પંચ મહાવ્રતરૂપી પર્વતના ભારને ધારણ કરી શ–ઉપાડીશ? (૪)
વળી જ્યારે હું મરણ પર્યત (જાવજજીવ) ઘણુ મુનિઓએ સેવેલા, સમગ્ર દેને નાશ કરનારા અને ગુણના રસ્થાનરૂપ ગુરુકુળવાસને સેવીશ? (૫)
કોઈપણ પ્રમાદની સ્કૂલનામાં બીજા સાધુઓએ કરેલી સારણ, વારણા, ચણા અને પડિયણને સભ્યપ્રકારે હું કયારે (મનમાં ખેદ પામ્યા વિના, ઉત્સાહથી) સહન (ધારણ) કરીશ ? (૬).
કયારે હું શીવ્રતા અને ચપળતા રહિત, સંભ્રમ રહિત અને વ્યાક્ષેપ રહિત થઈને માર્ગમાં ચાલતાં આગળ યુગમાત્ર (ચાર હાથ) પ્રમાણ દષ્ટિને સ્થાપન કરીને ઈર્યાને શોધીશ? (૭)
ક્યારે હું કાર્ય આવે તે પરિમિત, મધુર અને અનવદ્ય (નિર્દોષ) વચનને બેલીશ? અને જ્યારે બેંતાળીશ એષણાના દોષને શેધીશ? (૮)
સારી રીતે પડિલેહીને તથા સારી રીતે પ્રમાર્જન કરીને કયારે હું ઉપકરણનું આદાન (ગ્રહણ) અને મૂકવું કરીશ? તથા કયારે હું સારી રીતે જોઈને અને સારી રીતે પ્રમાઈને ” હલે, ખેળ વિગેરેનું પરઠવવું કરીશ? (૯)
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
* [૭૬ ]. જ્યારે કુશળ (શુભ) એવા મન, વચન અને કાયની પ્રવૃત્તિઓ અને અન્ય એટલે અકુશળ એવા તેમના નિધવડે સમ્યકૂપ્રકારે ત્રણ ગુપિવડે ગુમ થઈશ? (૧૦)
જ્યારે હું વિષયની વાંછા રહિત, દેહની વિભૂષાથી વજિત અને જૂના તથા મલિન વસ્ત્રવાળો થઈ ચારિત્રના ગુણોને ધારણ કરીશ? (૧૧)
ક્યારે હું કાળ ગ્રહણ કરી આંબિલાદિક તપકર્મપૂર્વક ચેગ વહન કરી 5 શ્રતરૂપ અંગે પાંગને ભણશ? (૧૨)
કયારે હું વિશુદ્ધ શ્રદ્ધાવાળે થઈ પ્રકલ્પ, પંચકલ્પ, ક૯૫, વ્યવહાર સૂત્ર અને જિતકલ્પાદિક, શ્રુતના સારભૂત છેદસૂત્રને ભણીશ? (૧૩)
(અઢાર હજાર) શીલાંગના સંગવડે સુભગ, કામદેવના નાશને વિષે કર્યો છે. સંસર્ગ (પ્રયત્ન) જેણે એ અને મને હર સંવેગના રંગવાળે થઈને નિઃસંગ એ હું કયારે રમીશવિહાર કરીશ? (૧૪)
કયારે હું પરના દૂષણ ગ્રહણ કરવાથી મુક્ત થઈ, પિતાના ઉત્કર્ષને વિષે પણ વિમુખ પરિણામવાળો થઈ દશ પ્રકારની સામાચારી પાળવામાં તત્પર થઈશ ? (૧૫)
જ્યારે હું પરીષહાના સન્ય(સમૂહ)ને સહન કરી કેઈ ઠેકાણે આહાર મળે કે કઈ ઠેકાણે ન મળ્યા તો પણ
૧ નિશીથ. ૨ બૃહત્ક૯૫.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૭ ]
નીચ, ઊઁચ અને મધ્યમ કુળાને વિષે ( આહારની પ્રાપ્તિને માટે ) અજ્ઞાતાંછની ગવેષણા કરીશ ? (૧૬)
કયારે હું છ કારણેાવડે આહારનુ કાર્ય પ્રાપ્ત થયે સત રાગદ્વેષ રહિતપણે સચૈાજનાદોષ રહિત થઈને સર્પ જેમ ખિલમાં પેસે તેવી રીતે (દાંત અને હૂવાના સ્પર્શ કર્યો વિના) સમ્યકૂપ્રકારે ઉપયાગવાળે! થઇ ભાજન કરીશ ? (૧૭)
કયારે હું સૂત્રપેરિસી અને અપેારિસીમાં તત્પર થઇ, સમસ્ત જીતકલ્પવર્ડ યુક્ત થઈ તથા ઉદ્યક્ત વિહારવાળા થઇ માસકલ્પવડે વિહાર કરીશ ? (૧૮)
T
કયારે હું અન્યના અવર્ણવાદ એટલવાથી રહિત (મુક્ત) થઇ, શત્રુ અને મિત્ર વિગેરે સર્વ પ્રાણીઓને વિષે સમાન ચિત્તવાળા થઈ તથા તથા વિકથાથી રહિત થઇ સ્વાધ્યાયમાં તત્પર થઇશ ? (૧૯)
॰સુવર્ણ જેવા ઉજ્જવળ ગુણ્ણા જેમાં વિલાસ પામે છે એવા, રજેમાં કામદેવને નાશ છે એવા, જેમાં સ્કુરાયમાન કરુણા (દયા) રહેલી છે એવા તથા જે મને દમન કરનાર છે એવા ધરૂપ વનમાં હું કયારે વિચરીશ ? (૨૦)
નિર્મળ, શેાકરહિત, રાગરર્હુિત સારા મનના વાથી હર્ષ ઉપજાવનારા, રમણીય અને સમ્યકૃત્વને પ્રગટ કરનાર એવા ધર્મારામને વિષે હું કયારે રમીશ-ક્રીડા કરીશ ? ( ઉદ્યા
૧ જેમાં અર્જુન વૃક્ષના ગુણા રહેલા છે. ૨ જેમાં પુષ્પવાળા ખાણુ અને આસનવૃક્ષ છે. ૩ તે નામના વૃક્ષાવાળા ૪ મદ અને દમન વૃક્ષવાળા.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૪ ] નના પક્ષમાં એવો અર્થ કરે-નિર્મળ અશોકવૃક્ષવાળા, પરાગ અને પુષ્પના વશથી હર્ષ ઉપજાવનારા, રમણીય અને સુંદરતા પ્રગટ કરનારા ઉદ્યાનમાં હું કયારે કીડા કરીશ?) (૨૧)
જ્યારે હું ભય ઉપજાવનાર ભરવ શબ્દથી નિષ્કપ થઈ સ્મશાન વિગેરે ભૂમિમાં કાયોત્સર્ગ ગ્રહણ કરી તપવડે દુર્બળ શરીરવાળે થઈ ઉત્તમ ચરિત્રનું આચરણ કરીશ? (૨૨)
કયારે હું નવ પૂર્વને અભ્યાસ કરી તપ, શ્રુત અને સત્ત્વ વિગેરે ભાવનાવડે યુક્ત થઈ મુનિરાજની બાર પ્રતિમાની પ્રતિપત્તિ(સ્વીકાર)ને ધારણ કરી મોક્ષપદને સાધીશ? (૨૩)
જ્યારે હું હાસ્ય અને દ્વેષાદિક ભેદવડે જુદા જુદા દેવતાદિક ચારના કરેલા ઉગ્ર ઉપસર્ગોના સમૂહને સ્થિર ચિત્તવાળ થઈને સહન કરીશ ? (૨૪)
ક્યારે હું પ્રાણને નાશ કરવામાં તત્પર થયેલા એવા પણ અન્ય જીવન વિશે પરમાર્થને વિચાર કરીને કરુણાના ભારવડે મંદ (નીચી) થયેલી દષ્ટિને વ્યાપાર કરીશ? (૨૫)
કષ્ય અને અકલયના પરિચયવાળે, સ્થવિરકલ્પને અંગીકાર કરી વિકલ્પ રહિત (નિશ્ચળ) મનવાળે થઈ કયારે હું જિનકલ્પને તથા પ્રતિમાકલ્પને અંગીકાર કરીશ? (૨૬)
કયારે હું વાયુની જેમ અપ્રતિબદ્ધ (ખેલના રહિત)
૧ દેવ, મનુષ્ય ને તિર્યંચથી થયેલા તથા પિતાથી ઉદ્દભવેલા.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૭૯ ] “ વિહારવાળો, કાચબાની જેમ ગુપ્ત ઈદ્રિયવાળો, ચંદ્રની જેમ શીતલેશ્યાવાળે, સૂર્યની જેમ દેદીપ્યમાન તારૂપી તેજવાળે, આકાશની જેમ ઉપલેપ રહિત, સમુદ્રની જે ગંભીર, વાંસલા અને ચંદનને વિષે સમાન ચિત્તવાળો અને ભારંડ પક્ષીની જે પ્રમાદ રહિત થઈશ. (૨૭–૨૮)
દેદીપ્યમાન સંવેગના રંગવાળા હે ભવ્ય ! તું અનુપમ મુનિજનેના ગુણના અનુરાગવડે નિરંતર આ ચારિત્રના મનોરથની માળાને ભાવ્ય-વિચાર. (૨૯)
આ પ્રમાણે ભાવનાવાળા ભવ્ય પ્રાણીઓ ચારિત્રરૂપી ધનના સ્વામીરૂપ મુનીશ્વરપણાને પામીને શીદ્ય પણે મોક્ષપદને પામે છે. (૩૦)
WØÝÝÝÝÝÝÝÝwe છે ઈતિ ચારિત્રમનોરથમાળા,
સાથે સમાપ્ત
[mcgrg/copy om
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ૮૦ ] ઉ૦ યશોવિજયજી કૃત પદ ધર્મ કે વિલાસવાસ, જ્ઞાન કે મહા પ્રકાસ, દાસ ભગવંત કે, ઉદાસ ભાવ લગે છે, સમતા નદી તરંગ, અંગ હી ઉપંગ ચંગ, ભજન પ્રસંગ રંગ, અંગ ઝમગગે છે. ધર્મ. ૧ કર્મ કે સંગ્રામ ઘોર, લરે મહામહ ચાર, જેર તાકે તેરેકું સાવધાન જગે છે, સલકે ધરી સાહ, ધનુખ મહા ઉત્સાહ, જ્ઞાનબાન કે પ્રવાહ, સબ વેરી ભગે છે. ધર્મ ૨ આયે હે પ્રથમ સેન, કામક ગયે હે રેન, હરિ હર બ્રભ જીણે, અકલેને ડગે છે, ક્રોધ માન માયા લેભ, સુભટ મહા અભ, હારે સોય છોડ થોભ, મુખ દેઈ ભગે છે. ધર્મ, ૩ નેકસાય ભયે ખણ, પાપ કો પ્રતાપ હીન, એર ભટ ભયે દીન, તાકે પગ ઠગે છે કઉ નહીં રહે ઠાઢે, કર્મ જે મિલે તે ગાઢે, ચરણ કે જિહા કહે, કરવાલ નગે છે. ધર્મ ૪ જગત્રય ભયે પ્રતાપ, તપત અધિક તાપ, તાતે નાહી રહી આપ અરિ તગતગે છે, સુજસ નિસાન સાજ, વિજય વધાયી લાજ, એસે મુનિરાજ તાકું, હમ પાય લગે છે. ધર્મ ૫
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ दानाकया SECOREILL परमनिधान श्री जैन धर्म प्रसारक सभा .