Jambudwip Part 03

Author(s): Vardhaman Jain Pedhi
Publisher: Vardhaman Jain Pedhi

Page 201

विज्ञानं विज्ञानवादश्च
_ प्रस्तोता
-
-
•y. ANAL
डो. रुद्रदेव त्रिपाठी एम. ए.
पी.एच.डी. डी. लिट्-दिल्ही विज्ञानस्य परिभाषा
"विज्ञान यज्ञ तनुते । कर्माणि ऽपि च ।
विज्ञान देवाः सर्ने ब्रह्म ज्येष्ठमुपासते । विज्ञान शासदिमहर्षिभिरतिप्राचीनकालाद् ज्ञानेन नक्ष वेद वेद ॥” इत्यादि । अनया दृष्टया सह विज्ञान-स्यापि विचारणा प्रारब्धा । यस्या विज्ञानस्य शिल्परुपोथ: संक्षिप्यैवात्र भारत अनुमानं तात्कालिकसाहित्यस्य परिशीलनेन ।
रशीलनेन समाहृतोऽभूदिति । भवति । तदानीन्सनी सेयं विज्ञान-मीमांसा
भौतिक विज्ञानं दार्शनिकी दृष्टिश्च पक्षद्वये विभक्ताऽऽसीत, यस्याः प्रथम स्वरुप..
- अस्माकं दार्शनिक्या दृष्ट्याः पुरतो भौतिशास्त्रीयस्य चिन्तनस्य कोटावजीषटदू, द्वितीयञ्च .
कस्य विज्ञानस्य साम्प्रतिक्य, उपलब्धयो हतशिल्प-किया-स्वरुपेण विकासमलभत । अमर
प्रभा एव भवन्ति । यतो हि पास्तविकतायाः कोषस्य रचयित्रा श्रीमदमरसिंहेनास्मिन् विषये
समक्ष क्षणिका सुखोपलब्धिः कियदवधि स्थातु --'विज्ञान शिल्पशाबयोः' इति कथयित्वा
शक्नोति ? ऋतम्भरायाः प्रज्ञाया आलोके समुरहस्यत्या-नावरणं विहितम् ।
परितस्य ज्ञान-विटपस्य शाखा प्रशाखा विविध सामान्यतो विशिष्ट ज्ञान विज्ञानमिति पत्र-पुष्प-फलैः परिपूर्णा यत्र वास्तपिकताबों व्युत्पत्तिरप्यस्त्येव, पर शासचिन्सनस्य निगूढायां अवास्तविकतायाश्च सारि निदेशं ददाना परम्परायां यथार्थतोऽवगाहन कुर्वद्विर्भारतीयै- विराजन्ते, तत्र भौतिकस्य प्रेतस्य क्षणिक आवेशः विशिष्टज्ञानरूपस्यास्य विज्ञानस्य शास्त्ररुपोऽर्थ शलमान परिव तुच्छं प्रकाशं वितीर्य एवं स्वीकृतः । भारतस्यायमुद्घोष आसीद् कियन्तमप्यन्धकारे प्रक्षेपणस्य प्रयासं कुर्यातू, यद् 'योऽनूचानः स नो महान्' इति । एत- पर किं तेन भारतीया विचलिताः भविष्यन्ति ? दनुसार स्वस्य नैसर्गिकोऽनुरागस्ते-रनवरतं आस्थाया अनास्थायाः प्रश्ने सति तत्र प्रयस्य शास्त्रनिर्माण एव प्रकटितः । ज्ञान- कथञ्चिद मानयितुं शक्यते यद् बुद्धेः प्रवर्धविज्ञानयोः याः का अपि धारास्तेषां प्रौढचिन्त- मान आवेगोऽवश्यमेव साधारण जनजीवननेनामिषिक्ता सती सर्वत्र प्रसन्न-गम्भीर प्रसरण- मास्थातोऽपकृष्यानास्था यावदपनयति, पर यथा मबाप्या लोकमबोधयति ।
प्रदीप्ताऽप्यग्निर्मस्मनाऽऽवृतः सन् शैत्य नाविसत्रापि प्रमुखरपेण भारतीयदर्शने विज्ञान-- करोति तथैव सत्यमपि वैचारिकरौपचारिकेचास्पाध्यात्मिकता सबै राहतासीत् । यथा हि- वरणैरसत्य न भवितुमर्हति । एकस्मिन् दिने