________________
તા. ૧-૧૨-૧૯૩૮
જૈન યુગ.
શ્રી મહેન્દ્ર જૈન પંચાંગ પ્રત્યે જૈન સમાજ અને પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજોનું કર્તવ્ય.
લેખક:-મુનિશ્રી વિકાસ વિજ્યજી. પંચાંગોની સત્ય સ્થિતિ-છેલ્લાં ચાર વર્ષથી મારૂં એબઝરેટરી ઉજજૈન) નું સર્વાનંદ કરણ, શ્રીયુત શીવરામ બનાવેલું શ્રી મહેન્દ્ર જેને પંચાંગ બહાર પડે છે અને દિવસે ગણપત પવારનું કરણ કૌમુદી, શ્રીયુત દીનાનાથ શાસ્ત્રી દિવસે તેને વધારે ને વધારે સ્વીકાર થતું જાય છે. તેથી ચુલેટનું પ્રભાકર સિદ્ધાંત તથા શ્રીયુત હરિહર ભટનું ખગોળ હવે એ પંચાંગ વિષે સમાજને વિશેષ સમજણ આપવાને ગણિત વિગેરે છેલ્લાં બે વર્ષમાં રચાયેલાં પ્રત્યક્ષ ગણિતનાં હું પ્રયત્ન કરું છું.
બધાં પુસ્તકમાં એ વાત સ્પષ્ટ રીતે લખવામાં આવી છે કે એ વાત તે હવે જુના અને નવા બધા વિચારના લેકે હાલ પ્રહલાધવીય ગણિત અવંત સ્થલ પડી ગયું છે અને સ્વીકારે છે કે આપણાં પ્રચલિત પંચાંગે કે જેની અંદર તેના ઉપાય તરીકે આ ગ્રંથની રચના કરવામાં આવી છે. મહલાધવીય અને જોધપુરીય (ચંડાંશુ ચતુ આદિ) જેવાં વિદ્વાનોએ સર્વાનુમતે કરેલા આટલા સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ પછી અને પંચાંને સમાવેશ થાય છે. તે બધાં પંચાંગ પ્રત-ક્ષ શ્ર* ણે વગેરેમાં સામાન્ય માણસેએ પણ જોયેલા સ્પષ્ટ કરક આકાશથી ખુબજ જુદાં પડે છે. આ સ્થિતિનો ઉપાય કરવા પછી પ્રહલાધવીય ગણિત સ્થલ છે તથા તેને બદલે પ્રત્યક્ષ
ચાલીએ, વર્ષથી તાનમાં ઘણા પ્રયતો થાય ગણિતથી પંચાંગ કરવાની જરૂર છે એ બાબતમાં તે કોઈને છે. જોતિષ સંમેલન ભરાય છે અને એ બધાં સંમેલનોમાં કોઈપણ શંકા રહે એવું હવે રહ્યું નથી. એ વાત તે બધા નિર્વિવાદ કબુલ કરે છે કે હાલમાં પ્રચલિત શ્રી મહેન્દ્ર જૈન પંચાંગ બહાર પડયા પછી જુના અને ગ્રહલાધવીય પંચાંગ ખુબજ સ્થલ પડી ગયાં છે. આકાશથી નવા પંચાંગ વચ્ચે કયાં ક્યાં અને કેટલે કેટલો ફરક આવે ખુબજ જદાં પડી જાય છે અને તેથી અત્યંત ઝડપથી પ્રગતિ છે તે જૈન સમાજને દિવસે દિવસે વધારે સમનતું ગયું છે કરતા આ જમાનામાં તેને હવે વધારે વાર બીલકુલ ચલાવી અને જેમ જેમ નવું પંચાંગ આકાશ સાથે મળતું તેઓ જુએ શકાય નહિ. વળી આ સ્થિતિના ઉપાય તરીકે ઉત્તરમાં કાશીથી છે અને જુનું પંચાંગ આકાશથી જુદુ પડતું તેઓ જુએ છે. તે દક્ષિણમાં મદ્રાસ સુધી ઘણે સ્થળેથી પ્રત્યક્ષ આકાશ સાથે તેમ તેમ જુના પંચાંગને છોડીને નવા પંચાંગનો સ્વીકાર તેઓ મળી રહેનારાં ઘણાં પંચાંગે બહાર પડે છે જેમકે– વધારે કરતા જાય છે. પણ આ વાત તો એવા માણસની થઈ તિલક પંચાંગ પુના. ચિત્રશાળા પંચાંગ પુના.
કે જેઓ વિચાર કરે છે, આકાશને જુએ છે, અને આકાશ બાપુદેશ શાસ્ત્રીનું પંચાંગ કાશી. ભારત વિજય પંચાંગ ઈદર.
સાથે જુના અને નવાં પંચાંગને સરખાવે છે. પણ આવા
લેકેની સંખ્યા હમેશાં થોડી જ રહેવાની. મોટો ભાગ તે કેતકી પંચાંગ | મુંબઈ. રઘુનાથ શાસ્ત્રીનું પંચાંગ પુના. વિગેરે.
હજુયે ગતાનુગતિક છે એમણે હવે શું કરવું જોઇએ એ
હેતુથી જ આ લેખ લખવા હું પ્રેરાયો છું. આ બધાં પંચાંગાનું ગણિત આકાશ સાથે બરાબર મળી રહે છે ત્યારે ચલોધવીય પંચાંગના ગ્રહણમાં ૧ કલાક
અમુક ધર્મકૃત્વ અમુક દિવસે કરવું એ નિર્ણયમાં એવું સુધીને તફાવત આવે છે ગ્રહના ઉદવાસ્તમાં ૧૫ દિવસ
આવી જાય છે કે તે વખતે આકાશમાં ગ્રહોની સ્થિતિ ખરી
રીતે અમુક પ્રકારની જ હોવી જોઈએ. જે એવી ગ્રડ સ્થિતિ સુધીને ફરક આવે છે. અને અયનો તથા કાતુઓમાં ૨૩
ન હોય તે તે સમય ખોટો આવે. અને ધર્મ કૃત્યને માટે દિવસને ફરક આવે છે એ વાતમાં હવે જુના અથવા કોઈપણ
13 ઠરાવેલા સમયને કોઈ અર્થ ન રહે. જે આકાશમાં અષ્ટમી વિચારના તિથીને શંકા રહી નથી
થયા પહેલાં કે પછી પંદર ઘડીએ પંચાંગમાં લખાતી હોય આજથી પાંત્રીસ વર્ષ પહેલાં મુંબઈમાં ભરાયેલ અખિલ તે પંચાંગમાં લખાયેલ તે અષ્ટમીનો અને તે અષ્ટમી પ્રમાણે ભારતીય જ્યોતિષ સંમેલનમાં તેમજ ત્યાર પછી પુના, સાંગલી, કરાયેલ ધર્મકૃત્યોનો કોઈ અર્થ ન રહે. પણ આપણાં પ્રચલિત ધારવાડ, સુર, ઇંદોર, લાહેર વિગેરે અનેક સ્થળોએ ભરા- પ્રહલાધવીય પંચાંગમાં આકાશની ખરી તિથિ કરતાં ૧૫ પેલાં બધાં સંમેલનમાં જુના તેમજ નવા વિચારના બધા ઘડીને ફરક રહે છે. એ વાત તે જુનો જેવીએ પણ સ્વીકારે
વિધીઓએ સર્વાનુમતે પ્રહલાધવીય ગણિતની સ્થલતા છે. આ સ્થિતિમાં આપણે જુનાં પંચાંગોને જ વળગી રહીએ સ્વીકારી છે. અને તેને બદલે પ્રત્યક્ષ આકાશ સાથે મળી રહેતું અને આગળ એક પણ પગલું ન ભરીયે તે પ્રગતિ થવાની પંચાંગ બનાવવાની આવશ્યકતા પણ સ્વીકારી છે. એ વાત તે આશા કદી પણ ન રહે. તે સંમેલનોના કરો જવાથી તથા તે ઠરાને અંગે વિદા- પંચાંગે વિષે સમાજનું કર્તવ્ય આપણે શું કરવું નોએ કરેલ ભાવ ઉપરથી જણૂઈ આવે છે. તેમજ શ્રીયુત જોઈએ ? જેઓ આ વિષયને સમજી શકે છે તેઓ એ તે કરે લક્ષણ છત્રેના ગ્રહ સાધન કેષ્ટક, શ્રીયુત વેંકટેશ બાપુજી તરતજ પ્રત્યક્ષ પંચાંગ પ્રમાણે વર્તવ માંડવું જોઈએ. અને કેતકરનું પેનિ ગણિત, ગ્રહ ગણિત, તથા સાંગલી સંમેલનના બીજાઓને તે માર્ગ સમજવા જઈએ. પણ જેઓ આ ઠરાવ મુજબ લેક માન્ય તિલકે ખાસ તૈયાર કરાવેલ શ્રીયુત વિષયમાં કશું ન જાણુતા હોય તેઓએ આ વિષયમાં તપાસ કેશવ લમણું દફતરી B. A. 1. . નું કરણ કપલતા, કરવા માટે વિદ્વાન ખગોળ શાસ્ત્રીઓને વિનંતિ કરવી જોઈએ. શ્રીયુત ગવદ દાસીવ આરે (સુપ્રીન્ટેન્ડન્ટ શ્રી જીવાજી અને આ વિષયમાં સત્ય શું છે એ બાબતનો નિર્ણય તેઓએ
ઇને અનેક લખાના જામી
