________________
૧૦
બ્રાહ્મણપુત્ત). ભગવાન બુદ્ધનાં શિષ્ય-શિષ્યાઓને પણ પેાતાના પૂર્વજન્મનું જ્ઞાન હતું. ભિક્ષુણી ઋષિદાસીએ થેરીગાથામાં (ગાથા ૪૦૦-૪૪૭) પોતાના પૂર્વજન્મનું માર્મિક વર્ણન કર્યુ છે.
જગતમાં મનુષ્ય બુદ્ધિમાન–મંદબુદ્ધિ, ગરીબ-તવંગર, અલ્પાયુ–દીર્ઘાયુ જણાય છે. કર્મને સ્વીકાર્યા વિના આ વિષમતાના ખુલાસા થઈ શકતા નથી. કર્મ જ પ્રાણને હીન યા ઉત્તમ બનાવે છે. જેવું કર્મ તેવું ફળ. જે મનુષ્ય હિંસા કરે છે, ક્રોધ કરે છે, ઈર્ષ્યા કરે છે, લેાભ કરે છે, અભિમાન કરે છે તે વર્તમાન શરીર દોડી મર્યા પછી દુર્ગતિમાં પડે છે અને જો મનુષ્યયેાનિમાં જન્મે છે તેા હીન, દરિદ્ર અને બુદ્ધિહીન બને છે. જે મનુષ્ય શુભ કર્મ કરે છે તેની સુગતિ થાય છે અને જો મનુષ્યયેાનિમાં જન્મે છે તે ઉત્તમ, સમૃદ્ધ અને પ્રજ્ઞાવાન થાય છે. (જુએ મઝિનિકાયનાં ફૂલકમ્મવિભ‘ગસુત્ત, મહાકમ્મવિભગસુત્ત, સાલૈયસુત્ત તથા વેર જકસુત્ત). સારાંશ એ કે વિશ્વની વ્યવસ્થામાં કર્મ જ પ્રધાન છે.
સત્કર્મોને કુશલ કર્મા કહે છે, કારણ. કે એમનું ફળ કુશલ (સારું) છે. કુશલ કર્મો કાં તા થાડા વખત માટે દુ:ખથી બચાવે છે કાં તે 'મેશ માટે. પ્રથમ પ્રકારનાં કુશલ કર્માને સાસ્રવ કુશલ કર્મો કહેવામાં આવે છે અને બીજા પ્રકારનાં કુશલ કર્માને નિરાસવ કુશલ કર્યું કહેવામાં આવે છે. પાપકર્મો અકુશલ છે, કારણ કે તેમનું મૂળ અનિષ્ટ યા દુ:ખ છે. સાસ્રવ કુશલ કર્મનું ફળ સુખ, તે અભ્યુદય અને સુગતિ છે. નિરાસ્રવ કુશલ કર્મનું ફળ જ નથી, વિપાકરહિત છે, દુ:ખની આત્યંતિક નિવૃત્તિને ઉત્પન્ન કરે છે, આ દુ:ખનિવૃત્તિને જ નિર્વાણ કહે છે, રોગના અભાવની જેમ નિર્વાણુ શાન્ત અવસ્થા છે. (જુએ બૌદ્ધધર્મદર્શન, આચાય નરેન્દ્રદેવ, પૃ. ૨૫૭–૨૫૮). ગીતાની પરિભાષામાં કહેવું હાય તા કહી શકીએ કે સાસવ કુશલ કર્મો કર્મ છે, નિરાસ્રવ કુશલ કર્યું અકર્મ છે અને અકુશલ કર્મો વિકર્મ છે.
અભિધર્મકાશ ૪.૫૯માં કર્મના ચાર પ્રકાર ગણાવ્યા છે.
