________________
(૧૨૮) બદલાતા ગંગાના પ્રવાહમાં તેને તલપદેશનો નાશ થએલે છે. દંતકથા એ છે પણ ચાલે છે કે, જલપલયમાં પાટલીપુત્ર નગર નાશ થયો હતો. ગંગા જેવી મોટી નદીમાં મોટું પૂર આવી, પાટલીપુત્રને નાશ થશે હેય તે, તે કાળના લોકો તેને જલપ્રલય કહે, તો તેમાં કંઇ અતિશયોક્તિ કરવા જેવું નથી. વળી ગંગાના તીર ઉપર એક પ્રાચીન નગરનાં ખેડેરે અઢી હજાર વર્ષો પછી ઉભાં રહે, એ કલપના પણ બેટી છે; કારણકે એક નાની નદીઉપરના નગરને પણ પાણી ધેધથી જયારે સેજમાં નાશ થાય છે, તો ગં ગાજેલી મોટી નદીના તીર ઉપર ખંડેર રહે એ શું સંભવિત હોય ? છતાં પણ ડાં ઘણું ખડેર છે તો તે પણ તે દાળને શીઃ પશાસ્ત્રની ખૂબીજ બતાવે છે. ચીનના પ્રસિદ્ધ યાત્રાળ મુસાફરે પિતાને પ્રવાસમાં પાટલી પુત્રનું વર્ણન કરતાં તેની મોટાઈવિષે ઘણું જણાવ્યું છે, એટલું જ નહીં, પરંતુ ઈગ્રેજ સરકારના અમલદારોએ કરેલી શોધેથી પણ એ પ્રાચીન નગરની મોટાઈ અને વિસ્તારને આપણને સહેજ ખ્યાલ આવે છે પાટલીપુત્રમાં બાઇ મતિઓને માટે અશોકરાય એટલા વિહાર બંધાવ્યા હતા કે, આખા દેશનું નામ પાછળથી વિહાર (બિહાર) પડ્યું, એમ પણ માનવામાં આવે છે.
પર્વત ઉપર અને સ્તંભ ઉપર કોતરાવેલા લેખો ઉપરથી જણાય છે કે, અશોકે પિતાના રાજ્યની ઐતિહાસિક નોંધ રહેવાને લાંબે વિચાર કર્યો હશે. પિતાના સમયનો ઇતિહાસ રાખવાની રાજાને જે ઇચ્છા થાય તે સ્વાભાવિકજ છે, એટલું જ નહી પરંતુ સાધારણ માણસને પણ પોતાના કાળના ઇતિહાસના નેધની આકાંક્ષા રહે છે. અશોક જેવા છત્રપતિ મહાન રાજાને એવી ઈચ્છા છે, અને તે માટે તેણે આવા અચળ લેખો કોતરાવ્યા હોય, તે તે પણ તેની તે દૂરદર્શીવ બુદ્ધિને ખરેખર ધન્યવાદ આપવા જેવું છે. ધમપદેશસાથે વિદેશીય સમકાલીન રાજાઓનાં જે નામો આપવામાં આવેલાં છે, તેજ બતાવી આપે છે કે, અશોકને તે વિચાર ખુંય હશે; ચારે સરહદના પર્વત ઉપર કોતરાવેલા લેખેથી પિતાના રાજ્યને વિસ્તાર દર્શાવવાનો અશેકને હેતુ જણાય છે. આગળ તે સ્ત્રીઓ અને બંધુ ઓ પ્રતેની જે કુરતાને ઈશારો કરવામાં આવે છે, તે માત્ર પિરાણિક વૃત્તાંત છે; જ્યારે શિલાલે.
પરથી તે જણાવે છે કે, પિતાની રાણીઓ નિ તે અપૂર્વ પ્રેમ ધરાવતો હતો; અને તેમને તે જોઈએ તેટલી છૂટ આપતો હતો. ઘણા લેખમાં રાણીઓએ આપેલાં દાન આદિનું આલેખન થએલું જણાય છે. એક લેખ
Aho ! Shrutgyanam
