Jain Dharm Prakash 1952 Pustak 068 Ank 12

Author(s): Jain Dharm Prasarak Sabha
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha

Page 7

અંક ૧૨ મ ]
અનુકંપા.
'રપેપ
જે જે છાને અનુકંપાને નડે સાક્ષાત્કાર થાય છે અને થોડી પણ વેદના તે અનુભવે છે ત્યારે તેટલા પ્રમાણમાં તે બંધનમાં પિતાને મૂકી દે છે. પિતાની હીલચાલથી બીજા છોને કંપ કે ધ્રુજારી છૂટે છે એ જેને અનુભવ થાય તે પિતાની હીલચાલ ઉપર કાપ મૂકે છે. અને પિતાનું કાર્ય કરતી વેળા એના પરિણામે બીજા ને દુઃખદાયક નહીં થાય તેની કાળજી રાખે છે. મતલબ કે એ અમુક જાતના વ્રત-નિયમો ગ્રહણ કરે છે.
જે ધર્મમાં જૈન ધર્મ એટલે જીવસૃષ્ટિને સક્ષમ અને મુલગ્રાહી વિચાર કરેલો હોત નથી તેઓ પણ પિતાની પરોપકારી અર્થાત અન્ય જીવોને દુ:ખ આપનારી હીલચાલ ઉપર કાપ મૂકે છે જ. અર્થાત અનુકંપનો અનુભવ અને તેના પરિણામો વિષે દરેક ધર્મ પિતાની શક્તિ મુજબ કરે છેજ. જે ધર્મના લેકે જીવહિંસામાં મોટું પાપ માનતાં દેખાતા નથી તેઓ પણ અમુક દિવસ માટે એવું જીવહિંસાનું કાર્ય કરવાનું દૂષણય સમજે છે. એટલે હિંસા એ પુણ્ય અગર ભલું કામ છે એવું કોઈપણ ધર્મશાસ્ત્રો માનતા નથી જ.
મનુષ્ય, તિર્યંચ પશુ-પક્ષીઓમાં બધા જ છે માને છે અને સમવેદના અનુભવે છે. અને તેમના રક્ષણ પાલનને ઉપદેશ આપે છે. માત્ર અજ્ઞાનજન્ય ઈદ્રિય-લોલુપતાને લીધે તેમાં તરતમભાવ જોડી દઈ હિંસ જેવા નીચ કાર્યો આદરે છે. તેમની અનુકંપ તિમિત કે બૂડી થઈ ગએલી હોય છે. તેમનામાં અન્ય જીવોના કંપને કે સ્પંદનને સાક્ષાત્કાર થવા છતાં પણ તેઓ બેદરકારીથી તેઓના હૃદય સુધી તે પહોંચવા દેતા નથી. હિંસક માનવ માટે જેટલું એ સત્ય છે તેટલું જ પોતાને દયાધર્મ અને અહિંસક મનાવનારાઓ માટે પણ સત્ય નિવડે છે. એકાદ પ્રતિષ્ઠિત અને આચારધર્મી ગૃહસ્થનો જ આપણે દાખલો લઈએ. વ્યાપારમાં કે સાંસારિક અનેક જાતની ખટપટમાં પોતાના જ એકાદ બંધને કાંઈ આપત્તિ પેદા થઈ હોય તેની અડચણને અગર અજ્ઞાનને લાભ લઈ તેના દુઃખનો ખ્યાલ પણ નહીં કરતા પિતાના જ સ્વાર્થને મુખ્ય કરી તેને અણઘટતે લાભ લેવામાં જ્યારે એ પ્રતિષ્ઠિત ગણાતે ગૃહસ્થ તયાર થાય છે ત્યારે તેની સહ અનુકંપનની શક્તિ તદ્દન નિર્ષણ જેવી બની જાય છે એ દેખીતી વાત છે. ત્યારે અનુકંપની દૃષ્ટિથી તે હિંસકમાં અને આવા ઉજળા જણુતા માનવમાં શું ફેર રહે છે? ભલે એ જીવના શરીરમાંથી પ્રત્યક્ષ લેહી વહેવડાવતો ન હોય પણ તે અનુકંપાહીન તે હોય છે જ, અમો આગળ વધી એટલે સુધી કહીશું કે, હિંસક પિતે અજ્ઞાનજન્ય પ્રકૃતિને લીધે પાપ કરે છે. પણ એ ધર્મિષ્ટમાં ખપનારા માણસ પોતે હિંસા અહિંસાને ભેદ સમજે છે. અને એને લીધે પિતાની જવાબદારીને તેને ખ્યાલ છે. ત્યારે તેને દોષ વધારે સ્પષ્ટ છે. એકાદ અજ્ઞ બાલક એકાદ ગુને કરે અને તેવો જ ગુનો પ્રૌઢ અને સમજદાર માણસ કરે ત્યારે આપણે બને ગુનાઓને સરખો તેલ કરતા નથી. બાળકને ઠપકો આપવાને બદલે આપણે વિનોદથી તેના ગુનાનું કૌતુક કરીએ છીએ, પણ કોઢને તેના પરિણામોનું કટુ પરિણામ ભોગવવા લગાડીએ છીએ. એ જ ન્યાય ઉપર આપણે કહી ગયા તે પ્રતિષ્ઠિત મનુષ્યને લગાડવું જોઈએ. અર્થાત જેવું જેવું જ્ઞાન વધે છે તેવી તેની જવાબદારી પણ વધે છે.