________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પરમાત્મદર્શનની કળા
લેખકશ્રી વસંતલાલ કાંતિલાલ B. A. દીઠ સુવિધિ જિjદ સમાધિસભર્યો છે લોલ” એ દેવચંદ્રજી મહારાજનું સ્તવન ગાયા પછી નીચેના વિચાર આવ્યા.
આપણે સોને આંખ છે પણ જોતાં નથી આવડતું. જેવું એ એક કળા છે. જોવું એટલે માત્ર વસ્તુની બાહ્ય આકૃતિને આંખેથી ઝીલવી એટલું પૂરતું નથી. વસ્તુના મૂળ સ્વરૂપનું ગૂઢ દર્શન કરવું એ જોવાની કળા છે. અંગ્રેજી સાહિત્યમાં શેરલેક હોમ્સની ડીટેકટીવ કથાઓએ આખા વિશ્વને જીતી લીધી છે. તે વાંચતાં આપણને લાગે કે ડીટેકટીવ શેરલોક હોમ્સને જોવાની કળા આવડતી હતી. ભીંત પરના એકાદ ડાઘ પરથી કે સિગરેટની ડીક રાખ પરથી તે અંધારાના ભેદી બનાવે ક્ષણમાત્રમાં ઉકેલી શકત. વસ્તુના ઊંડાણમાં આ રીતે જોવું તે છે જોવાની કળા. કવિ ને કળાકારોમાં પણ જોવાની આ કળા હતી, પર્વત ને વાદળાની નિરંકુશ રમત કે નદી ને વૃક્ષોનું સમૂહગીત-આ બધામાં તેઓ એવું કાંઈક જોઈ શકે છે જે આપણે જોઈ શકતા નથી. આપણને એ બધું નિશ્વેત પૃવીના જડ ટુકડારૂપે જ લાગે. કવિ તેમાં સૃષ્ટિની શોભા ને સમૃદ્ધિ જોવે છે-તેમાં ઈશ્વરનું ઐશ્વર્ય જાવે છે. આ રીતે એક અર્થશાસ્ત્રી એકાદ ચલણી સિક્કામાં રાષ્ટ્રની સંપત્તિ ઘડનાર તત્વ જાવે ને એકાદ પ્રેમીજન પોતાની પ્રેયસીની સ્નેહમુદ્રામાં ખૂબ ઊંડુ જેવાથી સુવર્ણને અલંકાર નહિ પણ જીવતું હદય જુવે. વસ્તુદર્શનને આમ બે વિભાગ પડે છે. એક છે વસ્તુનું આકૃતિદર્શન. બીજું છે વસ્તુનું ગુણદર્શન.
૫રમાત્મદર્શનમાં પણ ઉપરના બે ભેદ લાગુ પડે છે. આપણે સૌ મંદિરમાં જઇએ છીએ ત્યારે મંદિરના થાંભલા, તેની છત ને તેની દિવાલે જોઈએ છીએ. મૂત્તિને પત્થર ને તેને ઘાટ જોઈએ છીએ. પણ જેઓમાં જોવાની કળા છે તેઓ તે એ પ્રતિમાને અતલ રહસ્યને સ્પર્શે છે. એ મૂર્તિના અમૂર્ત સંદર્યને આત્મસાત કરે છે. તેમની બુદ્ધિમાં પરમાત્મસ્વરૂપનું સ્પષ્ટીકરણ થાય છે. તેમના હૃદયમાં પરમાત્મસ્વરૂપનું પ્રકટીકરણ થાય છે. એવી જોવાની કળામાં કુશળ પરમાત્મસ્વરૂપમાં-એક દેવની મૂર્તિમાં શું શું જુવે છે? પરમાત્મા એટલે આત્માની પૂર્ણતા વર્ણવતાં શ્રી યશોવિજયજી જ્ઞાનસારમાં કહે છે કેઆત્માની પૂર્ણતા એ કાંઈ લગ્નપ્રસંગે ઉછીના માગી લાવેલ ઘરેણુ જેવી નથી. એ તો ઉત્તમ રનની કાંતિ જેવી છે. જેને જોતાં આવડે છે તે મંદિરની મૂર્તિમાં આત્માની પૂર્ણતાનું સચિત્ર આલેખન જુવે છે.
આત્માની આ પૂર્ણતામાં બે પ્રધાન તત્વ છેઃ એક છે સમાધિ, બીજું પ્રભુતા, સમાધિ એટલે નિજવનો ઉપભેગ, સ્વત્વનો ઉત્સવ, આત્મસૂર્યની તેજપ્રભામાં મુક્ત વ્યવહાર, પ્રભુતા એટલે વિષયાસક્તિને કાયાવેશમાંથી સ્વતંત્રતા મળી છે તેનું ગૌરવ. પ્રભુદર્શનની કળામાં કુશળ આ બધું જોઈ શકે છે અને પ્રભુદર્શનની કળા કેવળ મંદિરમાં જવાથી નથી આવતી પણ મંદિરના પ્રભુને મળવાથી આવે છે. મૂર્તિને આંખથી જોવાથી નથી આવડતી પણ હૃદયદમથી જોવાથી આવડે છે. આથી જ ચિદાનંદજી મહારાજ ગાય છે:
ચિદાનંદ ચેતનમય મૂરતિ દેખ હૃદયદગ જોડી ?
For Private And Personal Use Only
