________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૩૨
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
[ ચૈત્ર
માં રહેલા અનેક ધર્મોમાંથી કોઈ એક ધર્મ દ્વારા વસ્તુને ઓળખવી તે નય કહેવાય છે. જેમ કે મનુષ્ય પર્યાયમાં રહેલા આત્માને માણસ કહે. બીજા ધર્મોને ગોથું રાખીને એક ધમથી વસ્તુને કહેવી તે સુનય. જેમ કે, આમા માણસ પણ છે અને બીજા ધર્મોને નિષેધ કરીને એક ધર્મથી વસ્તુને જણાવવી તે કુનય કહેવાય. જેમ કે, આત્મા માણસ જ છે.
વસ્તુના એક દેશને ગ્રહણ કરવાવાળા નય કહેવાય છે અને તે નિયમથી મિથાષ્ટિ. હેય છે, કારણ કે તેનાથી વસ્તુનો સંપૂર્ણ બંધ ન થવાથી અયથાર્થ જ્ઞાન થાય છે અને એટલા માટે જ નયવાદને મિથ્યાવાદ કહેવામાં આવે છે, તેથી જિન પ્રવચનના તત્વને જાણવાવાળા મિથ્યાવાદને ટાળવાને માટે બધી વસ્તુની સાથે સ્પાત શબ્દ જોડીને તેનું કથન કરે છે. કઈ પણ વસ્તુની સાથે યાત્ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યા સિવાય તે વસ્તુનું નિરૂપણ કરતા નથી. કદાચ એવી આશંકા થાય કે વસ્તુમાત્રની સાથે સ્વાત જોડવામાં આવે તે પછી એવકારનો પ્રયોગ થઈ શકતો નથી અને તેને પ્રયોગ કર્યા સિવાય કોઈ પણ વસ્તુનું અવધારણ-નિર્ણય ન થવાથી અનિશ્ચિતવાદને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. પણ તેમ નથી, કારણ કે સ્યાત શબ્દ અન્યનો સંગ્રહ કરનારો છે અને એવા શબ્દ અન્યને નિષેધ કરનારો છે. તેથી બંને પરસ્પર વિરોધી હોવા છતાં પણ સાથે રહી શકે છે અને વસ્તુસ્થિતિ જોતાં તે બંને એક સ્થળે સાથે રહેવા છતાં પણ બંનેમાંથી એકેયને કાંઈ પણ બાધ નડી શકતા નથી તેથી અનિશ્ચિતવાદની આશંકા ટળી જાય છે. • જૈન દર્શનમાં વસ્તુને સાચી રીતે જાણવાને માટે સ્થાન અને એવ આ બે શબ્દોને સાથે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. સ્પાત શબ્દ અન્યને સં ૨૬. કરનારે છે અને એવા અન્યને નિષેધ કરે છે. આ બંને પરસ્પર વિરોધી હોવા છતાં પણ વસ્તુને સાચી રીતે બેધ કરાવી શકે છે, કારણ કે જે વસ્તુની સાથે સ્થાત જોડાય છે તે નહિ કહેવામાં આવેલા વસ્તુમાં રહેવાવાળા બધાય ધર્મોને સંમડું કરે છે, અને એવા શબ્દ જે વસ્તુ તેના દેશરૂપ કોઈ એક ધર્મથી ઓળખાવવામાં આવી હોય તેને બદલે બીજી ભિન્ન વસ્તુના સંબંધની શંકા ટાળીને વસ્તુનું અવધારણ-નિર્ણય કરે છે, જેમકે જ્ઞાન-દર્શન–વીવં-સુખવાળો જીવ છે કે નહિ ? એવી આશંકા ઉપસ્થિત થાય ત્યારે કહેવામાં આવે છે કે ચાર નીવ gવા અહીં જીવ શબ્દ પ્રાણ ધારણુ કરવાવાળું જીવ શબ્દનું વામ્ય દ્રવ્ય વિશેષ ગ્રહણ કરે છે અને એવકાર છવ શબ્દના વાય તરીકે કરેલી અજીની આશંકાને દૂર કરે છે. અર્થાત જ્ઞાનાદિ ગુવાળો અજીવે હોઈ શકે નહિ પણ જીવ જ હોઈ શકે છે. સ્વાત શબ્દ જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અદિ અસાધારણ અને અમૂર્તપણું, અસંખ્યાત પ્રદેશપણું તથા સમપણું સાધારણ કે જે ધર્મો ધર્મારિતકાય, અધર્માસ્તિકાય તથા આકાશાસ્તિકાય આદિમાં ૫ણું રહેલા છે તેમજ સત્વ, પ્રમેયત્વ, ધર્મિત્વ, ગુણત્વ આદિ ધર્મે કે જે વસ્તુમાત્રમાં રહેલા છે આ બધાય સાધારણું તથા. અસાધારણ ધર્મમાત્રનું ગ્રહણ કરે છે. અને જ્યારે જીવ જ્ઞાનાદિ લક્ષણળે છે કે અન્ય લક્ષણવાળે છે એવી આશંકા થાય ત્યારે આ પ્રમાણે નિર્ણય કરવામાં આવે છે કે શા જ્ઞાનાઢિક્ષr gવ કવિ આ સ્થળે પણ જીવ
For Private And Personal Use Only
