________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અંક ૬ ઠ્ઠો ]
સ્યાદ્વાદ રહસ્ય
૧૩૩
શબ્દ તેનું વાસ્થ્ય પ્રાણ ધારણ કરવાવાળા ચેતન દ્રવ્યની પ્રતીત કરાવે છે અને એવકાર લક્ષણુતા નિણૅય કરે છે. એટલે કે જ્ઞાનાદિ લક્ષણ જીવનું બીજું નથી. યાત્ શબ્દ ક જીવમાં રહેલા સાધારણુ તથા અસાધારણ બધાય ધર્માનું ગ્રહણ કરે છે યારે જગતમાં જીવ - છે કે નહિ એવી જીવના માટે અસ ંભવની આશંકા કરવામાં આવે ત્યારે આ પ્રમાણે અવધારણ કરવામાં આવે છે કે સ્થાત્ અસ્તિવનનાવ ” અહિં પણ રયાત્ શબ્દા પ્રયેાગ કરીને સાધારણ તથા અસાધારણ ધર્મ ગ્રહણ કર્યાં છે અને “અસ્તિ એવ ” આ પ્રમાણે અસ્તની સાથે એવ શબ્દ વાપરીને જીવના અસ ંજીવની આશંકા ઢાળી છે અને જીવ શબ્દથી જીવ શબ્દનું વાચ્ય પ્રાણધારણ કરવાવાળુ ચેતન દ્રવ્ય વિશેષ ગ્રહણ કર્યુ છે.
આવી જ રીતે દરેક સ્થળે જ્યાં સ્યાત્ શબ્દ ન વાપર્યાં હાય ત્યાં પણ સ્થાત્ શબ્દ વાપરવાપૂર્વક વસ્તુનું અવધારણ કરવું જેથી વસ્તુના યથાર્થ ધ થઇ શકે છે. જે એવકાર દ્વારા અવધારણ કરવામાં ન આવે તેા છત્ર તથા અછત્ર આદિ વસ્તુતત્વની વ્યવસ્થાના લેપને પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય છે અર્થાત્ જીવ અજીવ આદિની વ્યવસ્થા બની શકતી નથી. જો ખીજા અજવાદિ દ્રવ્યેકને નિષેધ કરીને જ્ઞાન-દર્શન-ઉપયોગ લક્ષણવાળા જીવ જ છે એવું અવધારણ કરવામાં ન આવે તો અજીવ પણ જ્ઞાનાદિ લક્ષણુવાળે થવાને પ્રસગ આવે છે અને તેથી જીવ તથા જીવની વ્યવસ્થાના લેપ થવાથી આ જીવ છે અને આ અજીવ છે એવી નિશ્ચયાત્મક એળખાણુ થઇ શકતી નથી. અને જો જ્ઞાન, દર્શન, ઉપયા લક્ષણુ જ જીવનુ છે, આ પ્રમાણે અન્ય લક્ષણના નિષેધ કરીને જ્ઞાનાદિ ગુણુ સ્વરૂપ લક્ષણુનું અવધારણ કરવામાં ન આવે તે અજીવમાં રહેવાવાળા અસાધારણ અથવા તા સાધારણ ક્ષણુની આશંકા થવાથી પશુ જીવ તથા અવના નિયમિત મેધ થઇ શકતા નથી અને તેવી વસ્તુને સમ્યગ્ ખેધ ન થવાથી સમ્યવાદની ઈચ્છાવાળાને બધેય સ્પાત્ પદ વાપરવાની જેટલી જરૂરત છે તેટલી જ જરૂરત અવધારણાત્મક એવ પદ વાપરવાની પશુ છે.
આ પ્રમાણે સ્થાત્ તથા વને વસ્તુતત્વના ખેાધમાં પ્રધાનતા આપવામાં આવી છે, કારણુ કે દ્રબ્ય તથા પર્યાય એમ બે પ્રકારની વસ્તુ માનવામાં આવી છે. આ બન્ને વસ્તુએ એક રૂપે હાવા છતાં પણુ એકને દ્રશ્ય અને બીજીને પર્યાય કહેવામાં આવે છે. તાયે દ્રવ્યથી મિત્ર પર્યાય અને પર્યાયથી ભિન્ન દ્રશ્ય જેવી કાર્ય વસ્તુ નથી. જે કાઇ કારણુના નામથી ઓળખાય છે તે દ્રવ્ય અને કાર્ય તરીકે ઓળખાય છે તે પર્યાય, તાત્વિક દષ્ટિથી ચિાર કરીએ તે અનેક અવસ્થામાં જે એક રૂપે દેખાય તે દ્રશ્ અને અનેક
અવસ્થાએ દેખાય તે પર્યાય. જેમકે, મનુષ્ય દ્રશ્ય કહેવાય છે, અને બાળ, તરુચુ, વૃદ્ધ આદિ અવસ્થાઓ પર્યાય કહેવાય છે. મારી દ્રવ્ય છે અને સ્થાસ-કેાશ-કુળ-કપાળ-ઘટ આદિ પર્યાય છે. દ્રશ્ય સામાન્ય રૂપે રહે છે અને પર્યાયેા વિશેષ રૂપને ધારણ કરે છે. પર્યાયામાં પણ સાપેક્ષ દ્રશ્ય રહેલું છે અને તે પૂર્વ પર્યાયને કહેવામાં આવે છે. અર્થાત્ પૂર્વ-પૂર્વ પર્યાય તે દ્રશ્ય અને ઉત્તર-ઉત્તર પર્યાય તે પર્યાયના નામથી ઓળખાય છે. આવી રીતે
For Private And Personal Use Only
