Jain Dharm Ane Samaj Utakarsh Kem Thay

Author(s): Padmanabh S Jaini
Publisher: Prabuddha Jivan 1948

Page 5

× ૦૨
પ્રબુદ્ધ જૈન
સમાજ ચતુર્વિધ સંધના તત્ત્વ પર વ્યવસ્થિત કર્યાં.
એ વાત સાચી છે કે ભગવાન મહાવીરના આ નવા સમાજમાં બ્રાહ્મણ વગ ઓછે સામેલ થયો. બ્રાહ્મણેાની કક્ષા ઉત્તરતી મનાવા લાગી અને ક્ષત્રિય જ્યારે નેતા બન્યા ત્યારે એ સ્વાભાવિક હતું કે બ્રાહ્મણ આ સમાજમાં ભળી શકયા નહિ. મહાવીરના નવા સંઘમાં વિશેષકરીને ક્ષત્રિય અને વૈશ્ય વગ શામિલ થયે, બ્રાહ્મણુ વર્ષાંતે, ત્યારે શામિલ થયે કે જ્યારે યુતિવાદેથી તેનાં તવાનુ' ખંડન કરવામાં આવ્યું, પરિણામસ્વરૂપ આપણે જોઇએ છીએ કે મહાવીરના પરમ શિષ્ય ગણુધરે પ્રથમ વૈદિક બ્રહ્મગુ હતા, પાછળથી તે જૈન થયા. એટલું બનવા છતાં પણ બ્રાહ્મણુવગે` પેાતાનુ સ્થાન છેડયું નહિ. તેઓનુ મપરિવર્તન કેવી રીતે કયુ" તે વાતેની શેાધ જો કે થઇ નથી તે પશુ ગણુધરવદ’ જેવા આઞમેામાં અને દંતકથાઓમાંથી જે નિષ મળે છે તે ચિન્તનીય છે. કમ વાદના સિદ્ધાન્ત જે વૈદિક અને બૌદ્ધ બન્નેને માટે નવા હતા તે પ્રથમ ભગવાન પાર્શ્વનાથે અને પછી. ભગવાન મહાવીરે જ પ્રરૂપણ કર્યું. મહાવીરના પહેલાના જમાનામાં જે વૈદિક સાહિત્ય ( પ્રાચીન ) નિર્માણુ થયું તું. તેમાં કમસિદ્ધાન્તની બહુ જાજ ઠેકાણે પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. એમ છતાં પણ જે કાંઇ ઉલ્લેખા કરવામાં આવ્યા છે તે વિચારણીય તે છે જે, પરંતુ બૃહદવારણ્યક ઉપનિષદમાં યાજ્ઞવલ્કય સાથેના આરવને જે સવાદ આવે છે તેમાંના કેટલાક ભાગ જોતાં માલુમ પડે છે કે યાજ્ઞવલ્કય ક સિદ્ધાંતનું ઉચ્ચારણુ ઘણી ગંભીરતાથી કરે છે અને આ ખાખત ગુપ્ત રહે અને સાર્વજનિક ચર્ચાને વિષય બની ન જાય એમ સૂચવતા લાગે છે. આ ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે ઉપનિષદ કાળમાં આ તત્ત્વ અવૈદિક દાર્શનિકાદ્રારા વૈદિક દાર્શનિકાને મળ્યું હતું. જે રહસ્યરૂપમાં તુ છતાં તેમને ચિન્તનીય લાગ્યુ હતું. બૌધ્ધ ધર્મ' પણ કમ'ના સિધ્ધાન્તના મૂળને પકડી લીધું' તેનુ' શ્રેય જૈન ધર્મને ધટે છે. *.
કસિદ્ધાન્ત જૈનાના જ હતા અને એ સિદ્ધાન્તને જતેએ એટલે બધા પલ્લવિત કર્યો હતા કે દુનિયાના કાઈ પણ સાહિત્યમાં આ તત્વ વિષે આટલું બધુ' વિવેચન કરવામાં આવ્યું નથી. ભગવાન મહાવીરના સમયમાં અને તેમના કાળધર્મ પામ્યા બાદ જે આગમગ્રંથ રચવામાં આવ્યા છે. એમાંથી કસિધ્ધાન્ત પરત્વે જે ઉપલબ્ધ ભાગ આપણને મળે છે તેના અધ્યયન ઉપરથી આપણુને માલુમ પડે છે કે આવા વિસ્તૃત અભ્યાસ કાષ્ઠ એક કાળ કે કોઇ એક વ્યક્તિના હાઇ શકે નહિ. પણ અનેક વિદ્યાનેાએ અનેક સદીગ્મામાં જે નિદિધ્યાસ કરવામાં આવેલ છે તેનું આ ફળ છે.
કસિધ્ધાન્તની સાથે જ એક બીજો મટ્ઠાન સિદ્ધાન્ત હતેા જેને જૈન ધર્માં પરમવિશિષ્ટ સિધ્ધાન્ત કહી શકાય. આગળ આપણે જોઇ ગયા છીએ કે ઉપનિષદોમાં આત્માવાદની ચર્ચા સ્થળે સ્થળે કરવામાં આવી હતી અને વિવિધ પ્રકારના નવા પ્રશ્નો વિશ્વચિંતકાની સામે ઉત્પન્ન થયા હતા, જગતના મૂળકારણને શોધી લેવાની આ પ્રવૃત્તિ જેટલી મહાન હતી એટલી વિવિધ પણ હતી અને નવીન પ્રકારના નિષ્કર્ષ પર આ ચિત્તા પહેાંચી ચુકયા જગતની નિત્યતા કે અનિયતા, એકકારણુત્વ અનેકકારત્વ, ચેતનમૂલકારણુત્વ કે અચેતનમૂલકારત્વ, જીવ અને શરીરને ભેદ કે અભેદ ઇશ્વરવાદ, - કે અનીશ્વરવાદ, સાદી કે અસાદ, જેવા અન્ય અનેક વાદા પુષ્કળપ્રમાણુમાં વધી પડયા હતા કે વિવિધ ચિન્તકે એ તેને ઉકેલવાના પ્રયત્ન કર્યાં તે. ભગવાન બુધ્ધ કે જે જીવનોધન ઉપર અધિક લક્ષ દેતા
હતા.
તા ૧૫ ૨૬૮
હતા, તેમને પણ વિશ્વશેાધકાના અન્યાન્ય પ્રશ્નોના ઉત્તર દેવાની ફરજ પડી. ઉપનિષદના શાશ્વતવાદ અને વિવેચકાના ઉચ્છેદવાદ એ બન્નેને ભેગ ન બનતા તેમણે જો કે વિભજ્યવાદ અ’ગીકાર કર્યાં, તે પણ વિધાયક ઉત્તર દેવામાં તે અસમર્થ રહ્યા. જીવનશેષકાને તેમણે સ્પષ્ટ આદેશ આપ્યો કે તેએ આ વાદેથી અલિપ્ત રહે, અને પેાતાના વાસ્તવિક પ્રશ્નો પર કે જે વર્તીમાન જીવન સાથે ખાસ સબધ ધરાવે છે તે ઉપર પેાતાનુ લક્ષ્ય એકત્રિત કરે.
આ પારીગ્રામાં કરવામાં આવેલાં વિધાનેાના રામ”નમાં બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ તથા મીસીસ રીડેવીસના આઉટલાઇન્સ એક બુદ્ધિઝમાંથી લેક થાડા ઉત્તારા આપ્યા છે જે સ્થળસકાને લઇને અહિ' આપી શકાયા નથી. તત્રી]
ભગવાન મહાવીરે આ અધુરૂ' કામ પુ' ક" માનવજીવન જીવનશોધનમાં ત્યારે સંતુષ્ટ રહી શકે છે કે જ્યારે તે સસારની આ ગુંચવણમાંથી કાઇને કઇ રીતે પાર પામે છે. ભગવાન મહાવીરે પણ કેવળ શાશ્ર્વતવાદ કે કેવળ ઉચ્છેદવાદના સ્વીકાર નહેતે કર્યાં. આ પ્રશ્નોના મહત્વને તેમણે સ્વીકાર કર્યો અને સ્વતંત્રરૂપથી તેને સમન્વયં કર્યાં. ભગવાન મહાવીરને માત્ર ખાસ કરીને વિધાયક છે, તેમણે આ ભિન્ન મતપ્રણાલિએના અનેક ભૂમિકાઓથી સ્વીકાર કર્યાં અને તત્ત્વના પ્રરૂપશુમાં તેના થયાયોગ્ય ઉપયોગ કર્યાં. આ જ એમના સનાધાનકારી અનેકાન્ત માગ છે જે તેમની વિશેષ ભેટ છે. આ જ તત્ત્વના બળ ઉપર આગળ જૈન દશનિકાએ અન્ય દર્શનનું ખંડન કર્યુ અને અનેકા ન્તવાદ. જૈન ધર્માંતે એક પર્યાયવાચી શબ્દ અન્ય, (જીએ-આગમ- કાલીન અનેકાન્તવાદ–પં. માલવણીયા કૃત) આ પ્રકારનું' તત્ત્વ જ્ઞાન કે જે પાર્શ્વનાથની પરંપરાથી મળ્યું હતું' તેને ભગવાન મહાવીરે સ્થિર કર્યુ અને તપ:પ્રધાન તથા અહિંસાત્મક આ પરંપરા સાથે કમ –સિધ્ધાંત તથા અનેકાન્તવાદને જોડી દઇને નાથની - પરપરાને સશાધિત કરી તેમ જ પ્રબલ બનાવી. સમાજના ત્રણુ ઘટકોમાંથી આપણે પ્રથમ, ધટક તત્ત્વજ્ઞાનના વિચાર કર્યાં છે. આ તત્ત્વજ્ઞાનને અપનાવવાવાળા જનસમૂહ તે બીજો ઘટક છે, અને તે તત્ત્વજ્ઞાનનું” પ્રચાર કરવાવાળું સાહિત્ય તે ત્રીજું ઘટક છે.
ભગવાન મહાવીર જેમ તત્ત્વજ્ઞાન નવુ નથી લાવ્યા તેમ એમણે સમાજ પણ નવે નથી સ્થાપ્યા. એમણે તત્વજ્ઞાનના વિકાસ કલા, તે પરિસ્થિતિમાં તેને વિધાયક ઉપયાગ કર્યાં અને પરંપરાથી પ્રાપ્ત તથા નવા અનુયાયીએથી બનેલા સમાજનુ તેમણે શૈધન કર્યુ”.
આપણે આગળ જોઇ ગયા કે જૈન સમાજ ચતુઃસ"ધની વ્યવસ્થા પર પ્રતિષ્ઠિત છે. આ ચાર સધ છે શ્રમણ, શ્રમણી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા, તેના આગળ ઉપર છ ભેદ થયા હતા. શ્રમણ, શ્રમણી, શ્રમણેાપાસક, ત્રાપાસિકા, શ્રાવક અને શ્રાવિકા. આ ચાર વર્ગોમાં સમાજના વિવિધ સાર એકત્રિત કરવામાં આવ્યા છે. પહેલા અને ખીજે સધ તે અનુયાયીઓને એકત્ર કરે છે, જે અ,ચારપૂર્ણ થતાં વિશેષતામ્ સંસ્કૃતિસંવર્ધન, જ્ઞાનાપાસના અને જીવનશેાધન કરે છે. ત્રીજો અને ચેાથે વર્ગ જીવનશેાધાની સાથે જ પહેલા એ વર્ગાની સેવા કરે છે, અને ક્રમશઃ તેમાં સમ્મલિત થાય છે. છેલ્લા એ વ એવા છે કે જે વનના નિત્ય વ્યવહારમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે, અથ અને કામની સધના કરતાં કરતાં ધર્મની પ્રતિષ્ઠાપના કરે છે, અને જીવનના વિવિધ અગેને અપનાવે છે.
શ્રમણુ અને શ્રઋણી આ બંન્ને સધ જે કે સખ્યામાં નાના ડ્રાય છે તે પણ સમાજ પર તેમને જે નૈતિક અને ધાર્મિ ક અધિકાર રહે છે તે અન્ય અધિકારેથી અનેખો અને અધિક પ્રભાવશાલી હાય છે. આ સ્તર મૂળપુરૂષની નિકટવર્તી હોવાથી સંસ્કૃતિ નમાં તેના ક્ાળા અધિક હેાય છે. જ્યારે મૂળવ્યકિત ઐતિહુાસિક ખની જાય છે ત્યારે આ અતેવસી અનુયાયીયેાને માટે તે દેવતારૂપે બની જાય છે અને તેના ગુણુગામાં આ અનુયાયી ધા પ્રભાવ માનવા લાગે છે. ક્રમશઃ પર પરા વધે છે, ધમ વધે છે, સમાજનું ક્ષેત્ર ખદલાય છે, યુગપરિવતન થાય છે, પરિસ્થિતિ ।