Jain Dharm Ane Samaj Utakarsh Kem Thay

Author(s): Padmanabh S Jaini
Publisher: Prabuddha Jivan 1948

Page 3

તા. ૧-૨-૪૮
પ્રબુધ્ધ જેન
બીજી પણ એક વાત ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી સિધ્ધ ન હોવા છતાં ખાસ ઉપયુક્ત છે. ભગવાન નેમિનાથના જીવનમાં આપણે એક એવા પ્રસગ જોઇએ છીએ કે જે અહિંસાધમ ની પ્રતિષ્ઠા કરે છે. યાદવવંશી ઉગ્રસેન રાજાએ નિરપરાધી પશુને પાંજરામાં પૂરેલાં, તે જોઈને રાજકુમાર તેમિનાથે વિવાહમંડપના ત્યાગ કર્યો એટલુ’ જ નહિ પરંતુ સાંસારિક જીવન છેડીને દીક્ષા લીધી. ઉપરની કથા ભલે સામાન્ય લાગે છે, પરંતુ તેનાથી એ વાત સિધ્ધ થાય છે કે જન પર’પરાએ જ પ્રાચીન કાળથી અહિંસાધમની પ્રતિષ્ઠાપના કરી છે.
ભગવાન મહાવીરના કાળમાં આપણે સ્પષ્ટ જોઇએ છીએ કે તેમણે વેદાના પ્રામાણ્યને અસ્વીકાર કર્યાં. કેટલાક જૈન ધર્મના અભ્યાસીઓના એવા ખ્યાલ છે કે જૈન ધર્મ વેદકાલથી છુટી નિકળેલા એક પક્ષ છે, જેણે માત્ર પ્રતિક્રિયા કરવાને પુરૂષાથ કર્યાં. આ વાતના વિચાર કરવા આવશ્યક છે. આજ સુધી વૈદિક અથવા હિન્દુસ’સ્કૃતિના એવાં ઇતિહાસ છે કે જેમાં કાઇ સુધારક થયા તેણે વેદને પ્રમાણ માન્યા છે. કાઇએ પણ વેદનું ખંડન કરીને સુધારણા કરવાનું સાહસ કર્યુ” નથી. ઉપનિષદના ઋષિ, ગીતાના કર્તા, અન્ય અન્ય વૈદિક દશતાના આચાર્ય, શ્રીમદ્ શકરાચાય, મહારાષ્ટ્રીય અથવા ખીજા સતે, અને આધુનિક સુધારક દયાનંદ સરસ્વતી જેણે જેણે સુધારણા કરી, તે દરેકે વેદને પ્રમાણુ માનેલ છે અને બ્રાહ્મણુવગતે સર્વશ્રેષ્ઠ માન્યા છે. વેદનુ પ્રામાણ્ય અને બ્રહ્માણેનુ વસ્વ માની લેવાના કારણે જ કાઇ પણ સુધારકને વરાધ થતે નહાતા, એટલું જ નહિ પણ એ સમજુતી ઉપર જ વૈદિક અને હિંદુસમાજે અન્ય ધર્મો સાથે સમન્વય કર્યો છે અને અન્ય મતેને પોતામાં ભેળવી લીધા છે. વેદને અપ્રમાણ કહીને હિંદુ અથવા વૈદિક સમાજમાં ક્રાન્તિ કરવાવાળુ આજ સુધી કાઈ નજરે નથી આવતું. એના સાર એ થયા કે જે જૈન ધર્મ' વેદનુ પ્રમાણ્ય, ઈશ્વરની સૃષ્ટિ અને બ્રાહ્મણના માહાત્મ્યને માન્યું નહિં, એ જૈન ધ` મૂળથી જ વૈદિક નહેાતે. વૈદિક સંસ્કૃતિની સાથે સાથે વધતી જતી શ્રમણુ સંસ્કૃતિ જ તેની સંસ્કૃતિ હતી. તેના અધ્વર્યુ. ભગવાન પાર્શ્વનાથ હતા, જેમણે નિગ્રંથ માગ ચલાવ્યે અને જેમણે સૌથી પ્રથમ અહિંસાનું પ્રરૂપણ કર્યુ.
(3)
ભગવાન પાર્શ્વનાથ પછી આપણે જે કાલખંડને વિચાર કરીએ છીએ તે મહાવીર યુગને છે. ભગવાન મહાવીરે જૈન ધર્મના પુનરૂદ્ધાર કર્યાં. ભગવાન મહાવીરના સમયમાં લગભગ અરધા ઉપનિષદ્ રચાયા હતા અને ભારતીય જીવનમાં નવી સૃષ્ટિ નિર્માણુ થઇ હતી. વેદકાલમાં જે આત્મવાદ, પરલેક, તત્ત્વજ્ઞાન વગેરે નામનિશાન સુધ્ધાં નહેતું તે વાદેને પ્રચાર ચાલુ થયા હતા અને પ્રતિભાસંપન્ન ભારતીય ક્ષત્રિય તથા બ્રાહ્મણ્ણાએ ઉપનિષદ્ જેના અનન્ય સાહિત્યનું નિર્માણુ કર્યુ” હતું. નવીન તત્વોની શેાધ થઇ રહી હતી અને બ્રહ્મ, વિશ્વ તથા જગતના મૂલ તત્વોને વિચાર વિશેષ રૂપથી સામે આવ્યા હતા. આ વિચારક્રાતિ ખાસકરીને ક્ષત્રિયાની હતી, જેને બ્ર ઘણાએ અપનાવી લીધી હતી અને બુદ્ધિમાન વગે તેમાં ઉત્તરાત્તર પ્રગતિ કરી હતી. આત્માની નિત્યતા અને વિશ્વની એકતા તરફ આ તલદી એ વિકાસ કરતા ચાલ્યા હતા. પ્રત્યેક જીવ પેાતાને ચાહે છે અને તેજ બ્રહ્માના અંશ છે ઃ
"न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्व प्रियं भवति आत्मनस्तु कामाय सर्व प्रियं, भवति आत्मा वा है दृष्टव्यः श्रोतव्यः, मन्तव्यः " मैत्रेयि याज्ञवल्क्य संवाद - ( बृहदारण्यक उप. ) જો કે ઉપર પ્રમાણે પ્રરૂપવામાં આવ્યું છે, તે પણ
જી
૧૮૯
ઉપનિષદમાંથી આપણુને એક પણ એવુ' વાકય મળતુ નથી, કે જે આ તત્વનું અનુસરણ કરી આગળ એમ કહે કે આ કારણથી પ્રત્યેક આત્માએ ખીજા આત્મા સાથે પ્રેમ કરવા જોઇએ. ‘મૈત્રી' કે જે વિશ્વજીવનની એકમાત્ર ભાવના છે તેને ઉલ્લેખ કોઇ પણ ઉપનિષદમાં આવતા નથી, અને તેને જૈન તથા બુદ્ધ ધમે પેાતાના પ્રરૂપણુમાં પરમ સ્થાન આપ્યું હતું. યજ્ઞસંસ્થામાં જે હિંસા ચાલી રહી હતી તેનું ખંડન મહાવીરે કયુ* હતુ તે વાતને ફરીથી યાદ આપવાની જરૂર નથી, યજ્ઞ સૃષ્ટિની સમાલેચના તે કાળમાં કેવી રીતે થઇ હશે તેની ઝળક આપણને ઉત્તરાયનાન્તગત ‘જનઇજ્જ'માં જોવા મળે છે. તેનાથી પણ મૌલિક કાય' તે એ છે કે મહાવીરે ક્ષિતા અને પીડિતાને પણ અપનાવ્યા. સત્ય અથ માં મૌલિક અહિંસા તે આને જ કહી શકાય. યજ્ઞની 'સા કે જેને ઉત્તરકાલીન વૈદિક બ્રાહ્માણી અહિંસા જ માનવા લાગ્યા હતા તેને જૈનધમે જરૂર બંધ કરી હતી. તેનુ' શુભ પરિણામ બ્રાહ્મણ કે અન્ય વર્ગો ઉપર એ આવ્યું છે કે આજે કાઈ પણ પ્રોભન બ્રાહ્મણને પશુમેધ કરાવવામાં સમથ થઈ શકતું નથી.
જે વાતમાં જૈન ધર્મની વિશેષતા રહી તે એ છે કે વધુ ભેદને તેણે અસ્વીકાર કર્યાં અને નવી સમાજવ્યવસ્થા. અપનાવી. આમાં બ્રહ્મશેાને વિરોધ હેય તે સહજ હતું, કેમ કે તે લોકો ધમ અને સમાજના નિયન્તા ખની ચુકયા હતા. જો કે બુધ્ધિજીવી વગે ઠીક પ્રમાણમાં તત્ત્વજ્ઞાનમાં વધારા કર્યાં હતા, તે પણ વર્ષો ભેદે સમાજને રેગી બનાવી દીધા હતા અને તેમાં શૂદ્રોની સ્થિતિ દયાપાત્ર બની ગઇ હતી. તેને શાસ્ત્ર શિખવાના અધિકાર નહેાતા તેમજ રાજ્ય ચલાવવાને હક્ક નહાતા. તેનુ સાધારણ પ્રતિબિમ્બ આપણુને ઉત્તરાધ્યયનમાં ‘‘ચિત્તસ’ભૂતિ’ના સંવાદમાં મળે છે, દલિતવગ ને અપનાવીને મહાવીરે પ્રચલિત સમાજમાં નવીન ક્રાન્તિ કરી. એ પણ એક પ્રશ્ન વિચારવા જેવ છે કે મહાવીરે પેતે ચાતુ ણ્યના વિરોધ કેટલી હદ સુધી કર્યાં? “કમ્પ્રુષ્ણા ખ'ભણા હાઇ, કમ્મુણા હાઇ ખિત્તિએ' આ વાકય આગમમાં આપણને મળે છે તે પણ તેના અથની બાબતમાં વિદ્ધમાં મતભેદ છે. પૌદૈત્ય વિદ્વાની ધારણા એવી છે કે કથી અહિં આ ગુણુકતા એધ થાય છે, અને લોંગમાન જેવા પાશ્ચાત્ય વિદ્વાનેાની ધારણા એવી છે કે જૈન ધર્મ બ્રાહ્મણે વિશેષ ભલે કર્યો, તે પણ ગુણકનું તત્ત્વ તેણે અપનાવ્યું નહાતુ. ‘ કમ' શબ્દને અ`તે લોકા પૂર્વે પા ́િત ક્રમ –‘પુણ્ય અથવા પાપ’-એવા કરે છે.
જો કે પાશ્ર્ચત્ય લેાકાની ધારણા નવી છે તે પણ તેમાં સામજસ્ય જરૂર છે. આપણામાં ઉચ્ચ ગેત્ર અને નીચ ગેત્રની જે કલ્પના છે, તે માત્ર મધ્યમ વતા સમાજ છે. તે ઉપરથી. અનુમાન કરી શકાય છે કે જૈનએ જાતિભેદેશના સંપૂર્ણ યાગ નથી કર્યાં. આ બાબતમાં બૌદ્ધમે` જ વિશેષ આગળ પગલું ભર્યુ હતુ. અને તેની અસર જૈન ધર્મ ઉપર પણ પડી હેાય તેમ લાગે છે. “ચિત્ત સભૂતિ” સંવાદના અધ્યયન પછી આપણે જોઇ શકીએ છીએ કે મહાવીરે જન્મમૂલક ચાતુવણ્યના વિરોધ કર્યાં હતા. દલિત વર્ષાંતે અપનાવવા, બ્રાહ્મણુવના માહાત્મ્યતા તેમજ વેદપ્રામાણ્યા અસ્વીકાર કરવા એ વાતને સ્પષ્ટ અથ તે હતેા નવી સમાજવ્યવસ્થા અને તે પણ નવી નહિ-પરંતુ કુલશેાધન-સમાજશાષન અને નવપરિવર્તન. નવા સમાજના ભૃંધારણમાં નવી સમાજવ્યવસ્થા આવી અને સાથે જ જીતુ તત્વજ્ઞાન વ્યવસ્થિત રૂપમાં એકત્રિત થયું, અને રચવામાં આવ્યું. આ પરંપરાને અને સમાજને આપણે જૈન કહીએ છીએ, અને આ સમાજનાં જીવનમાં જે આન્દોલન થયા તેના ઉપર આપણે વિચાર કરવાના છે,
અપૂ
મૂળ હિંદીઃ પદ્મનાભ જૈન અનુવાદક : વેણીખહેન કાપડીઆ