________________
REL
ખીજા-પ્રકરણ ૪ ચુ
'જડ સ્વરૂપી, અને ટુંકમાં, જીવનાં લક્ષણેાથી જેમાં ઉલટાં લક્ષણા છે, લે અજીવ છે. અજીવના પાંચ પ્રકાર છે:- (૧) ધર્મસ્તિકાય (૨) અધર્માસ્તિકાય (૩) આકાશાસ્તિકાય (૪) પુદગલાસ્તિકાય અને (૫) કાળ.
એ સબંધમાં પ્રખ્યાત જૈન મહાત્મા શ્રીમદ વિજયાનંદ સુરી માતાના “ જૈન તત્વાદર્શ માં નીચે પ્રમાણે જણાવેછે:
..
( ૧ ) ધર્માસ્તિકાય—જેમ માછલીના સંચારનુ અપેક્ષા કારણ પાણી છે, તેમ જીવ તથા પુદગલને ગતિપણે પરિણમતાં જે અપેક્ષા કારણ હાય, તે ધર્માસ્તિકાય છે. જો કે જીવ તથા પુદગલ પેાતાની શક્તિથી ચાલેછે, તાપણ તેએને ગતિસહાયક ગુણપ્રદાતા ધર્માસ્તિકાય પદાર્થ છે. એ લાવ્યાપી, નિત્ય, અવસ્થિત, અરૂપી અને અસંખ્ય પ્રદેશી છે. જ્યાંસુધી આ ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય છે, ત્યાંસુધી લેાકની મયાદા છે, અને જ્યાંસુધી ધરમાસ્તિકાય દ્રવ્ય વર્તછે, ત્યાંસુધી જીવ, પુદગ ગતિ કરેછે, ( એ સંબંધમાં જૈન સિદ્દાન્તામાં ધણુજ વિસ્તારપૂર્વક વષઁન છે.)
(૨) અધાસ્તિકાય--આ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ ધર્માસ્તિકાય સખ્શ જાણવું, પરંતુ તાત એ છે કે, આ દ્રવ્ય જીવ, પુદગલને સ્થિતિ સહાયક છે. જે રીતે રસ્તે ચાલતા મુસાર થાકી જવાથી, વૃક્ષાદિની છાયાના આશ્રય લેછે, અને તે પ્રસ ંગે સ્થિતિ તેજ કરેછે, પરંતુ આશ્રય વિના સ્થિતિ થઈ શકતી નથી, તેમ જીવ પુદગલ ગતિ કરતાં સ્થિતિ કરવા પ્રસંગે, સ્થિતિ તા પેાતેજ કરેછે, પરંતુ અપેક્ષા કારણરૂપ વૃક્ષની છાયા માર્ક અધમ્માસ્તિકાય દ્રવ્ય છે.
(૩) આકાશાસ્તિકાય--આ દ્રશ્યનું સ્વરૂપ ધરમાસ્તિકાય સટ્ટા છે, પણ એમાં વિશેષ આ પ્રમાણે છે. આદ્રવ્ય લેાકાલે± વ્યાપી છે અને અવકાશ દાન લક્ષણુ છે. જીવ, પુદ્ગલને રહેવામાં અવકાશ આપેછે.
ઉપરનાં ત્રણે દ્રવ્ય એકએકમાં મળી ગયેલાંછે. જ્યાંસુધી આકા શાસ્તિકાય અધાસ્તિકાય અને ધર્માસ્તિકાય છે, ત્યાંસુધી આ લેાક છે, અને જ્યાં કેવળ આકાશાસ્તિકાય છે અને ખીજું કાંઈ નથી, તે અલોક છે.
