________________
Transg૬ 13 જેમાં ઉત્ત, વિનાશ અને સ્થિરતા રહેલી છે તે દ્રવ્ય છે. દરેક દ્રશ્યમાં દરેક ક્ષણે નવા પોતી ઉપન થાય છે, જુના પર્યાયોનો વિનાશ થાય છે, અને વસ્તુરૂપે તે દ્રય તેવું ને તેવું જ સ્થિર-નિન્ય રહે છે માટે ઉપનિ વિનાશ અને નત્યતા સહિત જે વસ્તુ તે દ્રવ્ય છે. એક બ ળક યુવાવસ્થા પ્રામ કરે છે. હવે જૈન પરિભાષામાં બેલીએ તે બાળકના પયોધો વિનાશ પામ્યા, યુવાવસ્થાના પર્યાયોની ઉત્પત્તિ થઇ, અને તે માણસ તરીકે તેને તેજ રહ્યો.
વળી એક મનુષ્ય મરણ પામી દેવગતિ પામ્યો, તેને બા દૃષ્ટિથી વિચાર કરીએ તે મનુષ્યના પર્યાયોનો વિનાશ થયો, દેવના પર્યાયોની ઉત્પત્તિ થઈ, છતાં બન્ને અવસ્થામાં તેજ આમા નિત્ય રહ્યા. માટે ઉત્પાત વિનાશ અને ધાત્ર યુક્ત તે આમાં એ એક દ્રવ છે.
આ રીતે આપણે દ્રવ્યનાં લક્ષણ વિચાર્યા. જો કે પ્રથમ દષ્ટિએ આ ત્રણ લક્ષણો આપણને ભિન્ન ભાસે છે, છતાં સૂક્ષ્મ વિચાર કરતાં તેઓ એક જ અવે સૂયવનારાં છે. વસ્તુનું ખરું સ્વરૂપ આ વખરી વાણી દ્વારા સમજવું એ વિકટ કાર્ય છે, માટે જ્ઞાની પુરૂષો જુદા જુદા રૂપે તેને તેજ વિચાર પ્રતિપાદન કરે છે. કોઈને અમુક રૂપમાં તે વિચાર સહેલાઈથી સમજાય તો બીજો કોઈ બીજા રૂપમાં તે વિચાર સમજી શકે.
હવે આ ત્રણ વ્યાખ્યાઓ કેવી રીતે એકજ લક્ષણ જણાવનારી છે તે આપણે વિચારીએ.
પ્રથમ લક્ષણ એ છે કે જે સત્ છે તે દ્રવ્ય. હવે સની વ્યાખ્યા જૈનધર્મ આ પ્રમાણે આપે છે. નિચનિયે સર ! જે વસ્તુ નિત્ય અને નિય એકજ સમયે હોય તે સત કહી શકાય. ધ્રવ્યતા પ્રતિપાદન કરનારો નિત્ય શબ્દ છે, અને અનિત્ય શબદથી ઉત્પાદ અને થયનું સૂચન થાય છે. આ રીતે ઉત્પાદ વ્યય અને વ્યયુક્ત જે વસ્તુ તે સત વસ્તુ ઠરે છે. અને સત્ દ્રવ્યનું લક્ષણ હોવાથી ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રવ્ય વાળી વસ્તુ તેજ દ્રવ્ય એમ સિદ્ધ થાય છે. દ્રવ્ય નિત્ય હોવાથી થતા સિદ્ધ થાય છે અને પર્વય એ અનિવધર્મ હોવાથી ઉત્પાદ વ્યયને સૂચવે છે. આ રીતે પણ ગુણ ય યયુક્ત એ દ્રવ્ય ” એ વ્યાખ્યા અને ઉત્પાદવ્યય ઘાવ્યયુક્ત એ દ્રવ્ય” એ વ્યાખ્યા મળતી આવે છે.
Patienee.
