________________
૫૪
દેરાય, પણ જે દંડ કરવાની રીતિમાં કોઇ અને વેર લેવાની વૃત્તિ બહુ મજબુત હોય તે રાતિ ધર્મશાસ્ત્રની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ છે; તે રાતની મુખતા, અગ્યતા અને નિરર્થકતા શી રીતે વર્ણવી શકાય ? દેવ મુકનાર અને દેષિત ઠરાવનાર કોણ હોઈ શકે ! કઈ પણ સમજુ કે બુ હવાન પુરૂષ કે સ્ત્રી આ કામ કરશે નહ. અને ખરેખર કમનશીબ અપરાધીઓને મુર્ખના હાથમાં કદાપિ સોંપાવા જોઈએ નહિ. થોડાજ વર્ષ ઉપર એવો પણ સમય હતો કે જ્યારે ગડા માણસોની સાથે એવાજ પ્રકારની વતણુક ચલાવવામાં આવતી હતી; અને અપરાધીઓની માફક તેમની સાથે કુરતા વાપરવામાં આવતી હતી. ગાંડાપણું એ પણ એક અપરાધ ગણવામાં આવતો હતો. પણ આપણે આ કમનશીબ માનવબાંધોના સંબંધમાં આપણી રીતભાતમાં સુધારો થયો છે, અને હવે આપણે
જાણતા થયા છીએ કે ગાંડપણ એ એક જાતનો માનસિક રોગ છે, પણ જાણી જોઈને પોતાના સ્વભાવને આડે માર્ગે દોરવાપણું નથી; અને ગાંડાપણું તે માણસની પિતાની ઈચ્છાઉપર આધાર રાખતું નથી.
આપણે સર્વ માનતા થયા છીએ કે ગાંડાપણું એ એક જાતનો માનસિક રોગ છે. પરંતુ જે લોક વિદ્વાન છે, અને જેઓએ અપરાધીઓ તથા પાપી પુરૂષોના સ્વભાવને ધ્યાનપૂર્વક અભ્યાસ કર્યો છે, અને જે તે સ્વભાવમાં સુધારે કરવાને નિશદિન વિચાર કર્યા કરે છે, તેઓ એવા અનુમાન પર આવ્યા છે કે માનસિક રોગની પૈઠ એક પ્રકારનો નિતિકરેગ પણ ઉત્પન્ન થાય છે. અને જેનામાં તે નૈતિકગ હોય છે, તેઓ અપરાધ કરવાને દેરાય છે. આ બાબત પર ધ્યાન રાખી જે અપરાધીઓનો ન્યાય કરવામાં આવે તો આ૫ણી કેદીઓ સા ની વર્તણૂકમાં બહુજ માટે સુધારે થયેલો આપણને જણાશે અને આપણી હાલની શિક્ષા કરવાની પદ્ધતિમાં સારે ફેરફાર થયેલો જણાશે.
આપણું માનવબંધુઓ તથા પશુ પંખીઓ સાથે દિલજી રાખવી અને પ્રેમ બતાવવો એ આપણું પરમ કર્તવ્ય છે. દરેક જીવતાં પ્રાણી સાથે આ દરથી વતવું જોઈએ. તેમનામાં પણ આપણા જેવો જીવ છે. કેવળ આપ
ઉપભોગની વસ્તુ છે, એમ ગણું તેના ઉપર કરતા વાપરવી નહિ, પણ જેવી રીતે પશુ પંખી આપણું સેવા કરે છે, આપણને જરૂરતી કેટલીક ચીજે પુરી પાડે છે, આપણને હરેક રીતે ઉપયોગી થાય છે, અને આપણું આનંદમાં વૃદ્ધિ કરે છે, તે રીતે આપણે પણ તેમની સેવા કરવી જોઈએ.
