________________
જૈનમત
૫૮૫ સકૃિષ્ટ ઘડાનું ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ થયું, હવે જયાં સુધી આ ઇન્દ્રિયાર્થસમિકર્ષ ચાલુ રહેશે ત્યાં સુધી પ્રત્યેક ક્ષણે એના એ જ ઘડાનું ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ થયા કરશે, પ્રથમ ક્ષણે થયેલા ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષે જે ઘડો જામ્યો તે જ ઘડાને બીજી, ત્રીજી ઇત્યાદિ ક્ષણોના ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષો જાણશે, એટલે પ્રથમ ક્ષણોત્પન્ન ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ પછીની ક્ષણોએ ઉત્પન્ન થનારા ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષો ગૃહીતગ્રાહી જ છે, આમ પ્રથમ ક્ષણોત્પન્ન ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષથી જે ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષોની ધારા ચાલી તેને ધારાવાહી જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. આમ ધારાવાહી જ્ઞાન ગૃહીતગ્રાહી હોવા છતાં તેને નૈયાયિકો પ્રમાણ માને છે. જો અર્થજન્ય ન હોવાના કારણે આપમૃતિને અપ્રમાણ માનતા હો તો અતીત અને અનાગત અર્થોનું અનુમાન પણ અર્થજન્ય ન હોવાના કારણે અપ્રમાણ બની જશે. અતીત અને અનાગત અર્થ તો વિનષ્ટ અને અનુત્પન્ન હોઈ અસત્ છે, એટલે તેમનાથી અનુમાનની ઉત્પત્તિ થઈ શકે નહિ. નૈયાયિકો આગમની જેમ અનુમાનને પણ ત્રિકાલવિષયક માને છે. ધૂમ વડે વર્તમાન અગ્નિનું અનુમાન થાય છે, વિશિષ્ટ કાળાં વાદળો જોઈને અનાગત વર્ષનું અનુમાન થાય છે તથા નદીમાં આવેલું પૂર જોઈને અતીત વર્ષાનું અનુમાન થાય છે. આમ ધારાવાહી જ્ઞાન તથા અનુમાનને પ્રમાણ માનો છો પરંતુ સ્મૃતિને અપ્રમાણ કહો છો. આ રીતે આપના મતમાં પૂર્વાપર વિરોધ સ્પષ્ટ દેખાય છે.
460. શરી સર્વાર્થવિષયં પ્રત્યક્ષ પિયિાર્થનિવનિરપેક્ષमिष्यत आहोस्विदिन्द्रियार्थसंनिकर्षोत्पन्नम् । यदीन्द्रियार्थसंनिकर्षनिरपेक्षं तदेन्द्रियार्थसंनिकर्षोत्पनं ज्ञानमव्यपदेश्यमित्यत्र सूत्रे संनिकर्षोपादानं निरर्थकं भवेत्, ईश्वरप्रत्यक्षस्य संनिकर्ष विनापि भावात् । अथेश्वरप्रत्यक्षमिन्द्रियार्थसंनिकर्षोत्पन्नमेवाभिप्रेयत इति चेत्; उच्यते-नहीश्वरसंबन्धिमनसोऽणुपरिमाणत्वाद्युगपत्सर्वार्थैः संयोगो भवेत् ततश्चैकमर्थं स यदा वेत्ति तदा नापरान् सतोऽप्यर्थान् ततोऽस्मदादिवन तस्य कदापि सर्वज्ञता, युगपत्संनिकर्षासंभवेन सर्वार्थानां युगपदवेदनात् । अथ सर्वार्थानां क्रमेण संवेदनात् स सर्वज्ञ इति चेत्, न, बहुना कालेन सर्वार्थसंवेदनस्य खण्डपरशाविवास्मदादिष्वपि संभवात्तेऽपि सर्वज्ञाः प्रसजेयुः । अपि च अतीतानागतानामर्थानां विनष्टानुत्पन्नत्वादेव मनसा संनिकर्षो न भवेत्, सतामेव संयोगसंभवात्तेषां च तदानीमसत्त्वात्, ततः कथं महेश्वरस्य ज्ञानमतीतानागतार्थग्राहकं स्यात्, सर्वार्थग्राहकं च तज्ज्ञानमिष्यते ततः पूर्वापरो विरोधः सुबोधः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
