________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આપણે એક બીજું દષ્ટાંત જોઈએ. દેવી ભાગવતમાં પ્રસંગે શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે– સત્યત નામના એક વ્યષિની કથા છે. આ “વિવાહના સમયે, કામક્રીડાના પ્રસંગે, પ્રાણને ઋષિને હંમેશાં સત્ય બલવાની પ્રતિજ્ઞા હતી.
હન ઘાત થતું હોય તેવા સમયે, સર્વ ધન લૂંટાઈ એક વખત તે પિતાના આશ્રમના ઝાંપામાં ઊભા
જા જતું હોય તેવા પ્રસંગે, ગાય અને બ્રાહ્મણના હતા, તેવામાં ઘાયલ થયેલું એક હરણ જીવ
૧ (એટલે કે પશુ અને પૂજ્ય જનના) અથે જૂઠ બચાવવા દોડતું ઝાંપામાં ઘૂસી ગયું અને અંદરના ભાગમાં સંતાઈ ગયું. પાછળ વ્યાઘ આવ્યું અને
બલવું. આ પાંચ અસત્ય પાપકારી નથી.” “ઘાયલ થયેલા હરણને તમે જોયું છે?” એવો પ્રશ્ન શ્રી કૃષ્ણનું આ વિધાન તેમની વિચારસરણીને સત્યતાને પૂછો. ઋષિને અસત્ય ન બોલવું અનુરૂપ છે. તેઓ હિંસા, અસત્ય વગેરેના બે તેવી પ્રતિજ્ઞા હતી એટલે તેણે અસત્ય ન બોલતાં વર્ગો પાડે છે. (૧) ધર્યું અને (૨) અધમ્ય. મૌન ધારણ કર્યું પણ વ્યાઘે ફરી ફરીથી એ જ ધર્મે હિંસા, ઘમ્ય અસત્ય તેમની દૃષ્ટિએ વાંધાપ્રશ્ન પૂછ્યા કર્યો. એટલે ઋષિએ જવાબ આપે જનક નથી. મહાભારતનું યુદ્ધ તેમના મતે ધર્યું કે “હે વ્યાઘ! જેણે હરણને જતાં જોયું છે હતું એટલે તેમાં થતી હિંસા પણ ધમ્ય ગણાય (એટલે કે આખ) તે બોલી શકતી નથી અને જે અને આથી જ તેમાં ભાગ લેવા તેમણે અર્જુનને બેલી શકે છે (એટલે કે જીભ) તેનામાં લેવાની પ્રેર્યો હતે. ભ, મહાવીર આવા વર્ગોમાં માનતા શક્તિ નથી તું શા માટે ફરી ફરી પૂછયા કરે છે.”૭ નહીં તેમના મતે હિંસા એટલે હિંસા અને આ કેઈ ચકેમ છે તેમ માની, નકામો સમય ન અસત્ય એટલે અસત્ય. આમાં કોઈ છૂટછાટ કે ગુમાવવાના કારણે વ્યાઘ ત્યાંથી જતો રહ્યો અને છટકબારી રાખવાથી તેને દુરુપયેગ થવાને ઋષિએ નિરાંતને દમ ખેંચે. અલબત તદન પૂરેપૂરો સંભવ છે એમ તેમને લાગ્યું હોય તેમ મૌન કરતાં આ જવાબ જરા આગળ જાય છે. જણાય છે. કેઈ આતતાયી મારવા આવે તે પણ આમાં બુદ્ધિપૂર્વક વ્યામિત્રતાને આશ્રય લઈ તેને પ્રતિકાર ન કરે, કારણ કે તેમ કરવા જતાં સાચે જવાબ ટાળવાને પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યું આપણું હાથે હિંસા થવાનો સંભવ છે એવી છે. શ્રી મ. ભાઈ આવી વ્યામિથતાની ટીકા તેમની વિચારસરણી હતી. અલબત સામાન્ય કરે છે તે બરાબર છે પણ તેઓ મૌનમાં જ જનતા માટે આ કેટલું શકય અથવા વ્યવહારૂ છે સપાસના જૂએ છે તે બરાબર છે? તે જુદો પ્રશ્ન છે. અહીં તે બંને વિચારસરણીઓ
આપણે આ પ્રશ્ન તપાસીએ. આવા પ્રસંગો વચ્ચેનો ભેદ દર્શાવવાનો હેતુ છે. માટે પૂર્વ પુરુષે એ કાંઈ માર્ગદર્શન આપ્યું છે. અહીં તે જરૂર પડે તે સત્યના બદલે કે કેમ તે જોઈએ. એક આપ્ત વચન છે કે અસત્યને આશ્રય લેવાની છૂટ આપવામાં આવી “બીજાને પીડા કરનારૂં વચન સત્ય હોય તે પણ છે. આ દષ્ટિએ ફિલસુફ બન્ડ જૂઠું બોલ્યા કે તે સત્ય નથી.”૮ એટલે કે બીજાને પીડા કરનારૂં સત્યતપાએ વ્યામિશ્રતાને આશ્રય લીધે તેમાં સત્ય વચન પણ અસત્ય જ છે. મહુભારતમાં એક વાંધાજનક કાંઈ નથી. ७. या पश्यति न सा ब्रूते या बूते सा न पश्यति ।
अहो व्याघ ! स्वकार्यार्थी किं पुनः पुनः पृच्छसि ॥ ८. सच्चपि तं न सच्च ज परपीडाकर वयण । ४. विवाहकाले रतिसंप्रयोगे प्रायात्यये सर्वधनापहारे ।
गोब्राह्मणार्थे ऽनृतमब्रवीत पंचानृतान्याहुरपातकानि ॥ પર્યુષણ વિશેષાંક
[૧૮૭
For Private And Personal Use Only
