Atmanand Prakash Pustak 042 Ank 03

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

-
--
-
-
--
-
----
-
-
---
-
-
--
--
ગુણસ્થાનવિચારણા આત્મતિનો અનુક્રમ.
ક.
હોય છે, જ્યારે અમૂર્તપણું, અગુરુલઘુપણું ઇત્યાદિ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ન થઈ શકે, ફક્ત શાસ્ત્ર સિદ્ધાન્ત કેટલાંક ગુણો એવાં છે કે, જેમ ધર્માસ્તિકાયમાં દ્વારા તે ત્રણેય દ્રવ્યોમાં કેવી રીતે સ્વપર્યાયતે ગુણ રહેલા હોય, તે પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાય, પરપર્યાયની ઘટના થઈ શકે છે તેનું જાણપણું આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય વિગેરે દ્રવ્યોમાં થઈ શકે છે. જીવાસ્તિકાય અને પુદગલાસ્તિકાય પણ રહેલા હોય છે.
એ બને દ્રવ્યોમાં સ્વપર્યાય-પરાયય સ્પષ્ટવપરપર્યાયની સંક્ષિપ્ત વ્યાખ્યા. રીતિએ અનુભવગમ્ય થઈ શકે છે. જો કે દ્રવ્યમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ જેમ ભિન્ન
જીવાસ્તિકાયનું દ્રવ્યનયની અપેક્ષાએ શુદ્ધ સ્વરૂપ ભિન્ન ગુણો છે તે પ્રમાણે તે દ્રવ્યમાં પર્યાય
વિચારવામાં આવે તો તે દ્રવ્ય પણ ધમસ્તિકાયપણ અવશ્ય હોય છે, પર્યાય એટલે શું ? એ
અધર્માસ્તિકાયની માફક અમૂર્ત-અરૂપી દ્રવ્ય વસ્તુ કદાચ કોઈને ન સમજવામાં આવે તો તે .
તો તે છે, પરંતુ પર્યાય નયની અપેક્ષાએ કર્મના માટે ટૂંકમાં એટલું જ સમજવું બસ છે કે
સંબંધથી વર્તમાનમાં તે જીવાસ્તિકાય દ્રવ્યનો તે તે દ્રવ્યની જે ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થા તે
સંસારી પર્યાય હોવાથી સંસારી આત્માને અવસ્થાનું નામ ન દર્શનમાં પર્યાય” કહેવામાં
- મૂત્ત–રૂપીની ગણતરીમાં પણ ગણવામાં આવ્યા
ન આવે છે. તે તે દ્રવ્યમાં પોતાના ગુણ, આકૃતિ,
* છે, અને તેથી તેમાં સ્વપર્યાય પરપર્યાયનો કાળ વિગેરેની અપેક્ષાએ જે ભિન્ન ભિન્ન અવ
બરાબર સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકે છે. આ ઉપરથી સ્થાઓ થયા કરે છે તે અવસ્થાને તે તે
એમ સમજવાનું નથી કે કર્મથી રહિત થઈને દ્રવ્યના “સ્વપર્યાય” કહેવાય, અને અમુક
મેક્ષે ગયેલા સિદ્ધ ભગવંતમાં (શુદ્ધ જીમાં) દ્રવ્યમાં અન્ય દ્રવ્ય-ગુણ વિગેરેની અપેક્ષાએ
સ્વપર્યાયપરપર્યાય નથી અથવા ખ્યાલમાં આવી જુદી જુદી અવસ્થાઓની કલ્પના કરવામાં આવે
આ શક્તા નથી. સિદ્ધાત્માઓમાં પણ સ્વ-પરપર્યાયે તે દ્રવ્યની તે અવસ્થાઓને પરપર્યાય”
અવશ્ય હોય જ છે. અને તે કેવી રીતે હોય છે?
તે પ્રસંગોપાત અમો અવસરે સ્પષ્ટ કરશું. કહેવાય. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વિશ્વના સમગ્ર દ્રવ્યો વર્તમાનમાં જે અવસ્થામાં (જે
વર્તમાનમાં તો સંસારી જીના ગુણસ્થાનની પર્યાયસ્વરૂપે) વર્તતા હોય તે જ સ્વરૂપે કાયમ
વિચારણ માટે આ પ્રયાસ હોવાથી અને તેમાં રહેતાં નથી, કોઈ ને કોઈ અપેક્ષાએ તેમાં પરા
સ્વ-પરપર્યાયો ઉપયોગી હોવાથી તે બાબતનો જ વર્તન થયા જ કરે છે.
મુખ્યત્વે વિચાર કરવાને છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશક્તિ. આત્મદ્રવ્યમાં સ્વ-પર-પર્યાયની ઘટના. કાય એ દ્રવ્યમાં જે કે અનંતા સ્વપર્યાય- સર્વ સંસારી આત્માઓમાં શક્તિરૂપે પરપર્યાય અવશ્ય હોય છે છતાં તેનો એકદમ અનંતજ્ઞાન--અનંતદર્શન-અનંત ચારિત્રાદિ આપણને સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકતો નથી, ગુણો રહેલા છે, છતાં કમંદ્રવ્યના તથા પ્રકારના તે ત્રણેય દ્રવ્યો અમૂર્ત-અરૂપી છે, એટલે ક્ષીરનીર જેવા સંબંધથી આત્માના એ જ્ઞાનાદિ છદ્મસ્થ આત્માઓને તે ત્રણ દ્રવ્યના પર્યાયનું ગુણોમાં અનેક વ્યક્તિઓની અપેક્ષાએ ભિન્નતા
* જોવામાં આવે છે. એક વ્યક્તિને પણ જ્ઞાન* સ્વપર્યાયને અસ્તિપર્યાય અને પરપર્યાયને દર્શનાદિ ગુણોની જે લબ્ધિ હોય છે તે જ નાસ્તિપર્યાય શબ્દોથી પણ બેલવામાં આવે છે. લબ્ધિઓ કાયમ એક સરખા પ્રમાણમાં નથી
૧. ઘટાકાશ મહાકાશ ઈત્યાદિ સ્વર્યા જાણવા. રહેતી, તેમાં પણ તીવ્ર તીવ્રતરપણું, મંદ-મંદ