________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
---
નન +
*
જામા મા
જ કાન
કે
1
માં . * જો
,
- -
-
i ક ક
મ પ ા
- વા
-
-
-
=
૩૬
_શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. કરતા સમસ્ત વિશ્વમાં મનની ગતિ થાય છે તેથી તે શરીરમાં સર્વત્ર વર્તમાન છે એમજ માનવું પડે. સમગ્ર રીતે બાહ્ય અત્યંતર શરીરવ્યાપિ સ્પર્શનેન્દ્રિયથી સર્વ પ્રદેશે સ્પર્શજ્ઞાન થતું હોવાથી તેને આત્માના સર્વ પ્રદેશવ્યાપિ માનવું એગ્ય છે.
મનને વિષય-શ્રત છે. મનથી મતિ અને શ્રત બને જ્ઞાન થાય છે પરંતુ મતિ કરતાં શ્રુતની મુખ્યતા હોવાથી તેને નિર્દેશ કરાય છે. સ્પશનાદિ પાંચ ઇન્દ્રિયોથી ફક્ત મતિજ્ઞાન થાય છે અને એ બાહ્ય ઇન્દ્રિ કેવળ મૂત્ત પરાર્થોના ઉપર પ્રકાશ પાડે છે અને તે અંશથી જ્યારે જ્ઞાનના આંતરિક સાધનરૂપ અને તેથી કરીને અંત:કરણ નામથી પણ ઓળખાતું તેમજ નેત્રની પેઠે અપ્રાપ્યકારી એવું મન મૂત્ત તેમજ અમૂર્ત ઉભયના જાતના પદાર્થો ઉપર અને તે પણ તેના અનેક પર્યાયે ઉપર પ્રકાશ પાડે છે. જણાવવામાં આવે છે કે મનને કંઈ અગમ્ય નથી, કેમકે જ્યાં મન જાય છે ત્યાં આત્મા પણ જાય છે. આત્મા મન સાથે જાય છે, મન ઇક્રિય સાથે જાય છે અને ઇન્દ્રિય પોતાના વિષય સાથે જાય છે. આ કામ ઘણું જ ઉતાવળો છે. સ્પર્શનેંદ્રિયાદિની જેમ મનને વિષય મર્યાદિત નથી. મનનું કાર્ય વિચાર કરવાનું છે. ઈન્દ્રિયો દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલા તેમજ નહિ કરાયેલા વિષયોમાં વિકાસ–ગ્યતા પ્રમાણે તે વિચાર કરી શકે છે. આ વિચાર તેજ શ્રત છે.
મનદ્વારા પહેલું વહેલું જે સામાન્યરૂપે વસ્તુનું ગ્રહણ થાય છે અને જેમાં શબ્દ–અર્થના સંબંધને, આગળ-પાછળના અનુસંધાન અને વિકપરૂપ વિશેષતાને અભાવ છે તે મતિજ્ઞાન છે, તેની પછી ઉત્પન્ન થનારો અને ઉપર્યુક્ત વિશેષતાથી અંકિત વિચાર-પ્રવાહ તે મૃત જ્ઞાન છે. કહેવાનું એ છે જે મનદ્વારા ઉત્પન્ન થએલ જ્ઞાન-વ્યાપારની ધારામાં પ્રાથમિક અ૯૫ અંશ મતિજ્ઞાન છે અને પછીને અધિક અંશ શ્રુત જ્ઞાન છે. આ પ્રમાણે મન જે કે બંને પ્રકારના જ્ઞાનનું સાધન છે છતાં તેમાં સ્પષ્ટ અને વિશેષગ્રાહી એવા શ્રુતજ્ઞાનની મુખ્યતાને લક્ષીને મનના વિષય તરીકે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાયેલું છે.
સંપાદક.
V
For Private And Personal Use Only
