Atmanand Prakash Pustak 032 Ank 12

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 7

સત્ય જ્ઞાનનું રહસ્ય.
૨૭૫ “સગુણ, સત્ય, ઐકય આદિનું સ્વરૂપ અભિન્ન છે. દરેક મનુષ્યને સગુણ, સત્ય આદિની વૃત્તિ ઉદ્ભવે છે એમ અનુભવ ઉપરથી સિદ્ધ થઈ શકે છે. સદ્ગુણ, સત્ય આદિને અનુરૂપ કાર્યો કઈ મિશ્ર દ્રવ્યથી ન થઈ શકે. મસ્તિષ્કને વિચાર કરતાં આ મંતવ્યનું સત્ય યથાર્થ રીતે ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. મસ્તિષ્કની કેઈ ક્રિયાને પરિણામે સત્યને ભાવ પરિત થાય છે એમ માની લઈએ તે નીચે પ્રમાણે ત્રણ કારણથી સંભવિત છે -
૧ મસ્તિષ્કના ભિન્ન ભિન્ન વિભાગોનો સત્યના ભિન્ન ભિન્ન વિભાગો ઉપર સંપૂર્ણ નિબંધ હોય.
૨. મસ્તિષ્કનો દરેક વિભાગ સત્યના (આખાયે) વિચારને સંપૂર્ણપણે સ્વાધીન હોય.
૩. સત્યના વિચારને મસ્તિષ્કના દરેક ભાગ સાથે ઘનિષ્ટ સંબંધ હોય.
જે વિચારકાર્યથી સત્યનું બુદ્ધિથી જ્ઞાન થાય છે તે કાર્ય એક અભિન્ન વિચાર હોવાથી ઉપરોક્ત ત્રણ કારણે પૈકી પ્રથમ કારણ અયુક્ત સિદ્ધ થાય છે. મિશ્ર દ્રવ્યને પ્રત્યેક વિભાગ વિચારનાં મૂળ રૂપ હોય તો એક જ સમયે અનેક વિચાર આવે. આ રીતે વિચારતાં બીજું કારણ પણ અસંગત કરે છે. મસ્તિષ્કના સર્વ વિભાગોમાં સમગ્ર વિચારનો પ્રાદુર્ભાવ નથી થતો એની સાક્ષી ચેતનાથી મળી રહે છે. જે મસ્તિષ્કના એક જ વિભાગમાં સમગ્ર વિચારને આવિર્ભાવ થઈ શકતો હોય તો તે ભાગ મિશ્ર કે અમિશ્ર દ્રવ્ય હોય એ નિઃશંક છે. જે મસ્તિષ્કનો એક વિભાગ અમિશ્ર દ્રવ્ય હોય તો વિચારનું અંતિમ અધિકરણ એ અમિશ્ર દ્રવ્ય છે એમ સિદ્ધ થાય છે. જે વિચારના આ અંતિમ અધિકરણને મિશ્ર દ્રવ્યરૂપે માનવામાં આવે તો તેથી અનેક અશકય વિકલપની પરંપરાને ઉદ્દભવ થાય છે. આથી એ રીતે પણ વિચારતાં અંતિમ અધિકરણને અમિશ્ર દ્રવ્ય રૂપે સ્વીકારવું જ પડે છે. વિચારનું અંતિમ અધિકરણ અમિશ્ર દ્રવ્ય છે એ મંતવ્ય યુક્તિયુક્ત અને ગ્રાહ્ય જણાય છે.
આત્મા અમિશ્ર દ્રવ્ય છે એમ સિદ્ધ કરવાના ઉદ્દેશયુક્ત મી. માટેરની નિમ્ન ઉત્પત્તિ પણ વિચારણીય છે –
ચિત્તની અનુમાન શક્તિથી કોઈ પણ નિર્ણયના તાર્કિક પરિણામ