Atmanand Prakash Pustak 032 Ank 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 6

-
-
-
-
-
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. વ્યકિતત્વ ભાવના વિકાસના સંબંધમાં હકલનો મત સત્ય છે પણ બુદ્ધિ અને ચેતનાની એકરૂપતા માની શકાય નહિ. બુદ્ધિ અને ચેતનાની એકરૂપતાનું મંતવ્ય બ્રમયુકત છે. બુદ્ધિ એ વસ્તુત: ચેતનાનું એક સ્વરૂપ માત્ર છે. આત્મા એ વિશુદ્ધ ચેતના છે. ભૌતિક શરીરમાં બદ્ધ થયા છતાં ચેતનાનો આવિર્ભાવ સદાકાળ થયા કરે છે. જેમ વિદ્યુત પ્રકાશ, ઉષ્ણતા આદિ વિવિધ સ્વરૂપમાં દ્રષ્ટિગોચર થાય છે પણ વિદ્યુતની વિવિધ શકિતએ દ્રષ્ટિગમ્ય નથી તેજ પ્રમાણે આમાનાં સ્વરૂપો દ્રષ્ટિગોચર થાય છે, તેની અનેક પ્રકારની શકિતઓ દ્રષ્ટિએ અગમ્ય છે. વિદ્યત એ શું છે તેનું યથાર્થ જ્ઞાન જનતાને અદ્યાપિ પ્રાપ્ત નથી થયું. તેનું પ્રકાશ રૂપે પરિવર્તન થાય છે એ સુવિદિત છે. ચેતના માનવ મસ્તિષ્કદ્વારા કાર્ય કરે છે ત્યારે એનો બુદ્ધિ રૂપે આવિર્ભાવ થાય છે. સાધનનાં સવરૂપ ઉપરથી સ્વરૂપનાં પ્રકારનું નિદર્શન શકય હોવાથી, મસ્તિષ્કના વિકાસ ઉપર અવલંબિત રહેલ બુદ્ધિશકિતનો પણ યથાયોગ્ય વિકાસ થવો જોઈએ એ નિર્વિવાદ છે. પણ વિદ્યુતનો પ્રકાશ એ જેમ કોઈ ગાળે ( (flobe ) + દીપકને નિ:સત્વ અવશેષ નથી; તેવી જ રીતે બુદ્ધિ એ મસ્તિષ્કનું નિકૃષ્ટ કોટિનું અવશે સત્વ નથી એ સમજવાની ખાસ અગત્ય છે. આત્મા એટલે ચેતના એવો અર્થ લઈએ તો આત્માનો માનુપિક મસ્તિષ્કમાંથી આવિર્ભાવ થયો છે એમ ન જ કહી શકાય. આત્માને કેટલાક વિચારોનું નિષ્પત્તિ સ્થાન માને છે, કેટલાક આત્માને વ્યકિત રૂપ ગણે છે. ગમે તેમ હોય પણ આત્મા એટલે ચેતના એ નિઃશંક છે.
બાયકાળમાં અહંભાવને અભાવ હોય કે અહંભાવના વિચારી ઓછા આવતા હોય તેથી આત્માનું અનાસ્તિત્વ સિદ્ધ થતું નથી. નિદ્રા, મૂરાં આદ સ્થિતિમાં પણ અહંભાવને સંપૂર્ણ (કે પ્રાયઃ ) અભાવ હોય છે પણ તેથી જે તે આત્માનું અસ્તિત્વ છે એમ કહી શકાય. તિર્યંચ પ્રાણીઓથી વાણીદારા અહંભાવ યુકત ઉલેખ કે નિદેશ થઈ શકતો નથી. આમ છતાં એ પ્રાણીઓ મનુષ્ય જેવા જ છે એમ કુરાન પણ કહે છે. કોઈ બાળકને પણ વસ્તુત: અહંભાવની ઉજનાથીજ સંતોષ અને આનંદ થાય છે, કાર બીજાં બાળકને કંઈ વસ્તુ આપવાથી એક બાળકને ભાગ્યેજ આનંદ થાય છે. દરેક બાળક પોતાને કંઈ વસ્તુ મળ્યાથી આનંદમાં નિમગ્ન થાય છે, એ બાળકમાં પણ અભાવ રહેલું છે એમ સ્પષ્ટ રીતે બતાવી આપે છે. કેટલાક મનુવા પોતાને માટે “ હું વિગેરે શબ્દોથી નિર્દેશ નથી કરતા આમ છતાં તેમનો સ્વનામ સાધનયુકત વાણીમાં એક પ્રકારનો અહંભાવ રહે તે હોય છે. અહીં ભાવનું અધિરાજય આ રીતે સત્ર પ્રવર્તી રહેલું છે.
ચેતનાનો આવિર્ભાવ અનુભવ અને વિચાર એમ બે રીતે થાય છે. ચેતનાને અનુભવ અનેક રીતે સ્વયમેવ થયા કરે છે. ચેતનાના વિચારયુકત આવિભાવનું અવલંબન