________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કેટલાક ઉપયોગી વિચારે. વધારે ઉપયોગી અને લાભદાયક છે. જે મનુષ્ય પોતાનાં મનને અને પોતાની વાણીને વશ નથી રાખી શકતો, જે પોતાનાં કાર્યોને નિયંત્રિત નથી કરી શક્ત તેની વિદ્યા, બુદ્ધિ, શકિત વિગેરે સઘળું નકામું છે.
હર્બર્ટ સ્પેન્સરનો તે એવો મત છે કે મનુષ્યને આદર્શ બનાવવા માટે આત્મ સંયમ એક અતિ મહત્વનું સાધન છે. જે મનુષ્ય પોતાનાં ચંચળ મનની ઈછાઓને પિતાને વશ રાખે છે તેજ સઘળા પ્રશ્નો ઉપર સારી રીતે વિચાર કરી શકે છે તેમજ તેજ ખરાબ કાયોથી બચી શકે છે અને સારાં કાર્યોમાં જોડાઈ શકે છે. પરંતુ જે મનુષ્ય પોતાનાં ચંચળ મનને ગુલામ બને છે તેને કોઈ પણ પ્રશ્ન ઉપર વિચાર કરવાને અવકાશ જ નથી મળતો, તો પછી એ સારાં કાર્યો કયી રીતે કરી શકે ? મનમાં તરંગ ઉઠે છે, ઈચ્છા થાય છે કે તરત જ તે તદનુસાર કાર્ય કરે છે. વિવેકથી તો એ કદિપણ કામ જ નથી લેતા અને વિવેકનો ઉપયોગ નહિ કરતો હોવાથી તે મનુષ્ય છતાં પણ પશુ તુલ્ય બની જાય છે.
આત્મ સંયમ અથવા મને નિગ્રહના અભાવને લઈને ઘણું કરીને અનેક જાતની વિપત્તિઓ આવી પડે છે. તે સંબંધી મહાભારતમાં લખ્યું છે કે –
रथः शरीरं पुरुषस्य दृष्ट
મામ નિયયિમદુરાની तैरप्रमत्तैः कुशली सदश्वै
दर्दान्तैः सुखं याति रथीव धीरः ॥ અર્થાત–મનુષ્યનું શરીર રથ છે, મન સારથી છે અને ઈદ્રિ અશ્વો છે. જેવી રીતે અને પિતાને આધીન રાખીને કુશળ રથી યાત્રા કરે છે તે રીતે ઇંદ્રિયને પિતાને વશ રાખી રહેનાર મનુષ્ય પોતાની જીવન યાત્રા સુખપૂર્વક સમાપ્ત કરે છે. જે આપણે મનને વશ રાખી શકીએ તે તે એક સન્મિત્ર બની જાય છે અને આપણને વખતો વખત ઉત્તમ માર્ગ બતાવીને અને કર્તવ્ય દિશાનું સૂચન કરીને સર્વ રીતે આપણને સહાય કરે છે. અને જે એને સ્વતંત્ર છેડી મુકવામાં આવે છે તો તે આપણને કુમાર્ગે ચડાવી દે છે અને આપણે શત્રુ બનીને આપણે નાશ કરે છે. મન પર્વ મનુષ્યામાં વાર વધુ મોક્ષયોઃ એ સૂત્ર સુવિખ્યાત છે (મન એજ આપણા બન્ધનનું તથા મેક્ષનું કારણ છે,).
પહેલવહેલાં જ આપણે એ જોઈ ગયા કે સર્વ જાતના સદ્દગુણ શીખવાનું અને કેળવવાનું પ્રથમ સ્થાન ઘર, બીજું પાઠશાળા અને ત્રીજું સંસાર છે. એથી મનોનિગ્રહને અભ્યાસ ઘરથી જ શરૂ થવે જોઈએ અને શાળામાં તથા સંસારમાં એના વિકાસ તથા વૃદ્ધિ થવા જોઈએ. વળી ઘણે અંશે એ પણ ઠીક છે કે મને
For Private And Personal Use Only
