________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મોહરાજ-પરાજય નાટક. રંતુ “રાજહંસ ' ના વિશેષણથી સમજાય છે કે કવિ તેને આશ્રિત હતું અને તે સમયના સામાન્ય નિયમાનુસાર રાજાઓ પછી ભલે તે નાના હોય કે સ્ફોટા, સારા હોય કે ખરાબ, પણ તેઓને માટે ચક્રવત્તિ વિશેષણ સાધારણ થઈ પડયું હતું. આને માટે આ નાટકમાંથીજ સબળ ઉદાહરણ મળી આવે છે. નાટકના સેળમાં પાના ઉપર કુમારપાળનો ચક્રવતિ તરીકે ઉલ્લેખ કરેલ છે. તેમજ અન્ય સ્થળે પણ ધુરંધર રાજા સિદ્ધરાજ અને બીજા ભીમદેવ માટે પણ ચકવતિ શબ્દ વાપરેલ છે. હવે આ ત્રણ રાજાઓની સરખામણીમાં અજયપાળને કેમ મૂકી શકાય ? આ ઉપ
થી તેમ અન્ય શિલાલેખે ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે રાજાઓની વંશાવલીમાં જ્યારે કોઈ રાજા નામાંકિત થાય છે ત્યારે તેની પૂર્વેના તેમ તેની પછીના સર્વ રાજાઓને તે નામાંકિત રાજાની માફક સ વિશેષાનો ઉપયોગ કરાય છે.
હવે યશપાલન વિશેષણેને પૃથ પૃથક્ વિચાર કરવાથી યશપાળનું સ્થાન સમજી શકાશે. પહેલા વિશેષણમાંજ તેને “અજયપાળના ચરણકમળને રાજહંસ” તરીકે વર્ણવ્યું છે. તેથી તે તેના રાજ્યમાં કોઈ સારા સ્થાન ઉપર નિયુક્ત હોવો જોઈએ. કંઈક એમ પણ સૂચન થાય છે કે તે થારાપદ્ધ (વર્તમાન કાળનું
થરાદ’ પાલનપુર પાસેનું ) ને બે હતે. આથી રાજ્યમાં તેનું સ્થાન ઠીક ગણું શકાય. બીજા વિશેષણમાં તેની બુદ્ધિ માટે તેને સર્વમુખી કહેવામાં આવ્યો છે. રાજ્યની નીતિઓ માટે તેને દર્પણની ઉપમા આપવામાં આવી છે, અને વ્યાપારીઓમાં પણ લહમીથી હેનું સ્થાન ઉન્નત જણાય છે. કાવ્યો રચવામાં પણ તેની અદભુત શક્તિ વર્ણવવામાં આવી છે અને છેવટે તેને પરમાર્વત તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યે છે. વિશેષણેથી એમ અનુમતિ બંધાય છે કે રાજ્યમાં, નૈપુણ્યમાં, રાજ્યનીતિમાં, સાહિત્યમાં, લમીમાં અને ધર્મમાં તેનું સ્થાન ઉચ્ચ હતું.
કવિના વિશેષ ઉપરથી અને નાટકના અધ્યયનથી એમ કહી શકાય કે કવિની અન્ય પણ કંઈક કૃતિ હોવી જોઈએ. પરંતુ અધુના તો આ નાટય સિવાય અન્ય કંઈપણ કૃતિ ઉપલબ્ધ નથી. આપણે જેનેના નાટયસાહિત્યમાં આ નાટકનું કેવું સ્થાન છે તે માટે આપણે આગળ વિચારશું. હવે આને રચના - મય વિચારીએ. એ તો નિશ્ચિત છે કે અજયદેવના રાજ્યકાળમાં આ નાટક રચવામાં આવ્યું હતું અને ઈતિહાસથી અજયદેવને રાજ્યકાળ વિ. સં. ૧૨૨૯ થી ૧૨૩૨ આવે છે. એટલે નાટકને રચના-કાળ આ સમયમાં નિર્ણિત થાય છે.
થારાપદ્રમાં કુમારપાળે બંધાવેલ કુમારવિહારમાં, શ્રી વીરજીનેશ્વરના યાત્રા મહોત્સવ પ્રસંગે એકત્રિત થયેલ અસંખ્ય સામાજીક સમુદાયને વિશુદ્ધ રસનું પાન કરાવવાને આ નાટયગ ભજવી બતાવવામાં આવ્યું હતું.
For Private And Personal Use Only
