________________
૪. પંચ સહેલી
છેહલ કવિએ સં. ૧૫૭પમાં ફાગણ મહિનાની પૂનમ-હળી-ને દિવસે ચંદેરી નગરીમાં રચેલું કાવ્ય-પ્રારંભમાં ચંદેરી નગરીનું વર્ણન અને તેમાં વિરહની પીડા અનુભવતી પાંચ યુવતીઓએમણે આંખમાં કાજલ આંજર્યું નથી, હસતી, ગાતી કે બેલતી નથી. મુખમાં તંબોલ કે ગળામાં હાર નથી. મેલાં કપડાં, સૂકા વાળ, ઉદાસ ચહેરો ધરાવતી આ યુવતીઓ ઊંડા નિસાસા નાખે છે. આ પાંચ યુવતીઓ માલણ, તબલણ, છીપણુ, કલાલણ અને સોનારણ છે. દરેક યુવતી એના વિરહનું વર્ણન પોતાના કામ પ્રમાણે કરે છે. માલણને પ્રિયતમ વિના ચંપાને હાર અંગારા જેવો લાગે છે. સંબોલણના તની વેલનાં પાન સુકાઈ ગયાં છે. જ્યારે છીપણું કહે છે કે એના તનનાં કપડાં પર દુઃખની કતરણ ચાલે છે. વિરહમાં કલાલણને દેહ ભટ્ટીની જેમ તપે છે, તે તેનારણ કહે છે કે કાયારૂપી કલામાં મુસ મૂકીને મારી હૈયા રૂપી અંગૂઠીને મદન તપાવે છે. આવા વિરહમાં બાર મહિના વીતી ગયા. આકાશમાંથી મેઘ વરસવા લાગ્યો અને શ્રાવણની ત્રીજ આવી. પાછા આવેલા પ્રિયતમ વિશે પૂછતાં પાંચે સહેલી પિતાને આનંદ પ્રગટ કરે છે. કાવ્યમાં છીણ અને સેનારણની વિરહ વેદના માટે કવિએ યોજેલું રૂપક મૌલિક છે. સુંદર પ્રકૃતિવર્ણન અને આકર્ષક ભાવપલટ ઉપરાંત કેટલાક શબ્દ પણ નોંધપાત્ર છે, જેમ કે નિબણ નવાણ (કડી-૩), આખિ-સં. મતિ બોલી (કડી-૨૩), ચંપર્યું–ચેપથી–ઉતાવળથી (કડી-૩૨), અંગીઠી સગડી, મુસ–સાનું ગાળવાની ફૂલડી.
શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરના લા. દ. સંગ્રહની હસ્તપ્રત(ક્રમાંક-૫૦૭ર)નાં બે પત્રમાં આ કાવ્ય મળે છે. એક પત્ર પર ૧૭ લીટી અને એક લીટીમાં ૩૯ અક્ષર છે. ૬૭ કડીના આ કાવ્યને લેખનસંવત ૧૮મો સકે લાગે છે.
૨. ધમ્મધમે વિચાર ઉપર
ચૌદ પૂર્વના સાર જેવા નવકારનું સ્મરણ કરીને કવિએ ધર્મ-અધર્મ વિશે વિચાર આલેખ્યો છે ? જીવરક્ષા, સત્યવચન અને પરસ્ત્રી પરિવાર જેવા ગુણો ધરાવનાર સંસારને તરી જાય છે. ફૂડ, કપટ અને ધનની લાલસા ધરાવનાર નરકમાં જાય છે. મિતાક્ષરી .
• એગણેતર
