Book Title: Alankar Mahodadhi ma Saraswati Kantha bharanna Uddharano Author(s): Parul Mankad Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf View full book textPage 6
________________ ૧૦ પારુલ માંકડ Nirgrantha (૧) વિને વિને સા પરિવર્ધમાના (માં મહો. પૃ. ૨૪૦, સ વ રૃ. ૪૦૮) ઇત્યાદિ. નરેન્દ્રપ્રભે આને ‘અનેકઘોતકા’ તરીકે ઓળખાવી છે અને ભોજે આને અનેક ફ્ળ શબ્દવાળી કહી છે. ૨૦, સ્ ૰ પૃ. ૪૦૬) નરેન્દ્રપ્રભ આને (૨) અતિવનયરત્નવિ વગેરે (માં મો પૃ. સર્વ ઉપમાનગતઘોતકનું માને છે, ભોજ સમસ્તોપમાનું. (૩) વિવો ગાર્તિ રક્ષાયૈ (અનં મો પૃ. ૨૪૬, સ૰ પૃ. ૪૦૮) નરેન્દ્રપ્રભ નામભેદે આને ‘ઘોતકોઝિતા' કહે છે. ભોજ અનિવાદિ (ઇવ વગેરે શબ્દ સિવાયની) ઉપમા માને છે. દંડી(૨/૪૯)માં આ ઉદાહરણ ‘તુલ્યયોગોપમા' નામે અપાયું છે. ઉપમાન અને ઉપમેયનો જ્યાં વિપર્યાસ થયો હોય, જે દંડીની વિપર્યાસોપમા છે તેનો નરેન્દ્રપ્રભ અને ભોજ બન્ને ઉલ્લેખ કરે છે, જેમ કે, યત્ત્વનેત્રસમાનાન્તિ સલિલે..... વગેરે. નરેન્દ્રપ્રભવિવરણ કરતાં જણાવે છે કે, અહીં કમળ વગેરેનાં નેત્રો વગેરે ઉપમાનો છે એટલે વિપર્યાસ થયો છે. અહીં હવે પછી કહેવાનારા ‘પ્રતીપ’ અલંકારની શંકા ન કરવી, કારણ કે અહીં ઉપમાનનો વિપર્યાસ હોય છે, તેના તિરસ્કારનો હેતુ હોતો નથી”. મમ્મટ-રુય્યક આ પ્રકાર સ્વીકારતા નથી, પરંતુ નરેન્દ્રપ્રભે દંડી અને ભોજને અનુસરીને આ ભેદ આપ્યો છે૫. ભોજ પ્રસિદ્ધિના વિપર્યાસ વડે પરસ્પરનો ઉપમાનોપમેયભાવ આમાં કલ્પવામાં આવ્યો છે એટલું જ નોંધે છે. (સ . પૃ. ૪૬૨). આમ નરેન્દ્રપ્રભે ભોજનું ઉદ્ધરણ સ્વીકાર્યું છે. તેમનો ‘વિપર્યાસોપમા' અલંકાર પ્રત્યેનો અભિગમ પણ લગભગ સમાન છે. નરેન્દ્રપ્રભ ‘પ્રસિદ્ધિનો વિપર્યાસ’ એમ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં નથી કહેતા એટલો ફેર છે. વૈધર્મમૂલક ઉપમાના ઉદાહરણ તરીકે નરેન્દ્રપ્રભ ભોજના સ માંથી નીચેનું ‘શિશુપાવધ‘૧૬/ ૧૨ નું ઉદ્ધરણ ટાંકે છે. प्रहितः प्रधनाय माधवानहमाकारयितुं महीभृता । न परेषु महौजसश्छलादपकुर्वन्ति मलिम्लुचा इव ॥ (અń મો પૃ ર૪, સ૰ પૃ. ૪૦૬) નરેન્દ્રપ્રભ અહીં ‘અપવંન્તિ'નું વિપક્ષભૂત તાપવૃત્તિ એમ વૈધર્યું છે, એવું નોંધે છે. ભોજ આને વાક્યાર્થીપમામાં વૈધર્મવતી નામની વાક્યોપમાનો પ્રકાર માને છે. તેમના મત પ્રમાણે ‘છલાપકરણ’ નામનો વસ્તુધર્મ છે તે નકાર વડે ઉપમાનમાં જ નિયમિત થયો છે. (સ . પૃ. ૪૦૧)૨૭ નરેન્દ્રપ્રભે ભોજના વિક્રિયોપમાના એક ભેદના ઉદાહરણને અનન્વયના ઉદાહરણ તરીકે ઘટાવ્યું છે : જેમ કે, Jain Education International त्वन्मुखं त्वन्मुखमिव त्वद्दृशौ त्वद्दृशाविव । त्वमूर्तिरिव मूर्तिस्ते त्वमिव त्वं कृशोदरि ॥ (અનં. મો. પૃ. ૨૪૪, ૬, પૃ. ૪૬૩) ભોજ અનન્વયોપમાં એવું જ નામ આપે છે, પરંતુ વિકૃતરૂપ ઉપમામાં આ એક ભેદ છે એવું - For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.orgPage Navigation
1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
