Alankar Mahodadhi ma Saraswati Kantha bharanna Uddharano

Author(s): Parul Mankad
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf

Page 9

૫૩
Vol. II-1996
નરેન્દ્રપ્રભસૂરિના... આ જ પ્રકારમાં હાનહેતુ પણ હોય છે, જેનું ઉદાહરણ પર નરેન્દ્રભે ભોજ પાસેથી રહ્યું છે. જેમકે,
सो मुद्धमिओ मायाण्हिआहिं तह दूमिओ तुह हयासाहि ।
सब्भावमईण वि नईण वि परंमुहो जाओ ॥ છાયા
स मुग्धमृगो मृगतृष्णकाभिस्तथा दूनो हताशाभिः । यथा सद्भाववतीभ्योऽपि नदीभ्योऽपि पराङ्मुखो जातः ॥३३
- (નં. મો. 9. ર૪૬) નરેન્દ્રપ્રભ નોંધે છે કે અહીં ખરેખર—દી હોવા છતાં પણ મૃગતૃષ્ણિકાની ભ્રાંતિ થાય છે. ભોજ પ્રમાણે આવી ભ્રાંતિથી મૃગ પાણી પીતો નથી તેથી તત્ત્વમાં અતત્ત્વરૂપ હાનહેતુ બ્રાન્તિ છે.
એ પછી માલારૂપ બ્રાન્તિનું ઉદાહરણ બન્નેમાં સમાન છે. જેમ કે, નીક્સેન્ટીવાશયવગેરે (અનુક્રમે પૃ. ૨૪૯, પૃ. ૩૬૭) એમાં યુવતીનાં નયન વગેરેમાં મધુકરને નીલોત્પલની ભ્રાન્તિ થાય છે. ભોજના ઉપમાભ્રાંતિ વગેરે પ્રકાર નરેન્દ્રપ્રભ સ્વીકારતા નથી. રૂપકલકાર’નાં કેટલાંક ઉદાહરણ પણ નરેન્દ્ર પ્રત્યે ભોજમાંથી સ્વીકાર્યો છે.
(૧) શુન્યઃ પરત્રવાન્યાસન. (અન્ન મહો, પૃ. ર૧૨, સવ, પૃ. ૪૨૧). નરેન્દ્રપ્રભ અસમસ્તરૂપક કહે છે તો ભોજ અને વ્યસ્તરૂપક કહે છે. આમાં સમાસ નથી.
(૨) fમત મુહેતી. (નં. મો. 9. ર૧૨, ચં. પૃ. ૪૨૧).
નરેન્દ્રપ્રભ આને “સમસ્તસમસ્ત રૂપક કહે છે. કારણ કે, અહીં કુલેન્રી. .... વગેરેમાં સમાસ છે, સ્મિત, ખ્યોત્રા વગેરેમાં અસમાસ છે. ભોજ સમસ્તવ્યસ્ત નામ આપે છે.
(૩) માત્ર તે વખ્ત, (નં. મો. 9. ર૧૨, , , ૪૨૦)
નરેન્દ્રપ્રભ આને એકદેશવિવર્તિરૂપક કહે છે. કારણ અહીં મુખનું લતાદિરૂપ રૂપણ નથી. ભોજ અસમસ્તરૂપક કહે છે.
(૪) કેવળ નિરંગ, જેમ કે, વસ્ત્રાપુ. ઈત્યાદિ (મત્તે. મો. 9 રપ૩, ૨. . 9 કર૬) નરેન્દ્રપ્રભ પ્રમાણે આ કેવળ અથવા અવયવિરૂપક છે, ભોજ તેને શુદ્ધરૂપકમાં ઉભયનિષ્ઠરૂપકનો ભેદ કહે છે”.
અનાપ્રાd....વગેરે ઉદાહરણને નરેન્દ્રપ્રભ અને ભોજ (અનં. મો. 9. ર૬-૭, સ. . p. ૪ર૬) બન્ને વ્યતિરેકાંક માને છે. નરેન્દ્રપ્રભ એટલું નોંધે છે કે, અહીં પુષ્પ વગેરેનું અનબ્રાતત્વ વગેરે હોવાથી આઘાતપુષ્પ વગેરેથી ચડિયાતાપણું હોવાથી વ્યતિરેકાંકરૂપક છે. ભોજના શ્લેષોપહિત વગેરે ભેદો નરેન્દ્ર પ્રત્યે સ્વીકાર્યા નથી, ભોજ પ્રસ્તુત ઉદાહરણમાં શુદ્ધરૂપકમાં ઉભયનિષ્ઠરૂપકનો ભેદ માને છે, સદશ્ય અહીં પ્રતીયમાન છે.
અપવ્રુતિ અલંકારની ચર્ચા દરમ્યાન નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ ભોજનું એક ઉદાહરણ ટાંકે છે. જેમકે, નૌની થાર, ... (અનં. મો. 9 ર૧૨, ઇં, પૃ. ૬૪). આમાં રાજાને તું રાજા નહીં પણ