Book Title: Alankar Mahodadhi ma Saraswati Kantha bharanna Uddharano
Author(s): Parul Mankad
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf
View full book text
________________
Vol. II - 1996
નરેન્દ્રપ્રભસૂરિના...
બન્ને પાસે એ કૃતિઓ હોવાનો સંભવ છે. અથવા નરેન્દ્રપ્રભુ એ ઉદ્ધરણો માટે સંપૂર્ણપટ્ટો ભોજ પર જ આધાર રાખ્યો હોય, છેલ્લે નરેન્દ્રપ્રભ ભોજના શૃંગારપ્રકાશ' કરતાં સ. ની વધુ નજીક છે એમ જણાય છે.
આમ તુલનાત્મક અધ્યયનની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો નરેન્દ્રપ્રભુ ભોજનું અંધાનુસરણ નથી કર્યું. તેમણે સારાસારનો વિવેક તારવ્યો છે. ધ્વનિસિદ્ધાંતથી તેઓ વિરુદ્ધ ગયા નથી અને સ . ના હૃદયંગમ ઉદાહરણ પણ પોતાની રીતે સંચિત કરી વિવેકશક્તિની સહાયથી અલંકારોમાં તેમનો દ્યેષ્ટ વિનિયોગ કર્યો છે. ભોજના અલંકાર-વર્ગીકરણને પન્ન નરેન્દ્રપ્રભે સ્વીકાર્યું નથી. મમ્મટના અન્વયતિરેક સિદ્ધાંતને અને રુષ્પકના અલંકારવર્ગીકરણ તથા ક્રમને તેઓ મહદંશે અનુસર્યા છે. આથી તેમનું અહંકારનિરૂપણ સુરેખ બન્યું છે. રસના આરાષ્ટ્ર અને પ્રત્યાસન ઉપકારી અલંકારોનો ક્રમ નરેન્દ્રપ્રભુ મોટે ભાગે જાળવ્યો છે, જ્યારે ભોજમાં સમાસોક્તિ અને અપ્રસ્તુતપ્રશંસા જેવા અલંકારોનું સ્વરૂપ મિશ્રિત થઈ ગયું છે. વૈજ્ઞાનિક વર્ગીકરણની દિશાનો અભાવ છે. આથી અલંકારોનો સુયોગ્ય ક્રમ પણ જળવાયો નથી અને રસનિની દૃષ્ટિએ સમાયોજન પણ સધાયું નથી. આથી અલંકારનિરૂપાની છબી ધૂમિલ જણાય છે, સુરેખ નહીં. વળી ભોજનું પ્રકારનિરૂપણ પણ સંખ્યાલક્ષી બની ગયું છે, હાર્દલક્ષી નહીં.
ટિપ્પણો અને સંદર્ભો -
૧. તપસ્વી નાન્દી, ભારતીય સાહિત્યશાસ્ત્રની વિચારપરંપરાઓ, દ્વિતીય સંશોધિત આવૃત્તિ, યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિર્માણ બોર્ડ, અમદાવાદ ૧૯૮૪, પૃ. ૫.
૨. આ ઉદાહરણ દે, પણ આપે છે. જુઓ આવ્યા! (મા. 7.) રાખ, સં. જાગૃતિ પંડ્યા, સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર,
અમદાવાદ ૧૯૯૪,
૫૭
'
3. अत्र वासराणां जननन्दानां च कर्तृभूतानां वृद्धि यान्तीति किपरूपमेकधर्मत्वम् धर्मसंबन्ध वासराणां शाब्दों जनानन्दानां પુનઃરાર્થ: 1 અનં. મો. નરેન્દ્રપ્રભસૂરિકૃત, સં. લાલચન્દ્ર ભગવાનદાસ ગાંધી, Oriental Institute, વડોદરા ૧૯૪૨, ૫ ૨૩૨.
૪, ભોજની નોંધ આ પ્રમાણે છે - અને સુગમ કૃતિ પાર્થ બત્ત આ બનાન-રે મદ વૃદ્ધિપ્રાપ્તિકિયામાં સમાવિષ્ટ इति सेयं विविक्तकर्तृक्रियासमावेशा नाम वैसादृश्यवती सहोतिः ।
સ. ભોજદેવકૃત, સંહ કેદારનાથ તથા વાસુદેવ શાસ્ત્રી, નિર્ણયસાગર, મુંબઈ ૧૯૨૪, પૂર્ણ ૪૮૧૮
૫. ઠંડીમાં આ ક્રિયાસતોક્તિનું ઉદાહરણ છે. વસંતના દિવસોની વૃદ્ધિ અને લોકોના આનંદની વૃદ્ધિ એ બે ક્રિયાઓ એકસાથે હોવાનું વર્ઝન છે, તેથી તે ક્રિયાસક્રોક્તિનું ઉદાહરણ છે. દંડીમાં વિજ્ઞાનાપમુખ એમ પાઠનૈદ છે. આમાં વૃશ્ચિપ ગુણ અને વ્યાપ્તિરૂપ ક્રિયાનું એકસાથે નિરૂપણ હોઈ આ ગુણક્રિયાસહોક્તિનું ઉદાહરન્ન છે, એવો તરુણવાચસ્પતિ વગેરેનો મત છે, એમ ‘પ્રભા’ (પૃ૦ ૩૦૫) નોંધે છે. જા ૬ પૃ રૂ૧ (ટિપ્પણ અંતર્ગત) ६. अत्रापि युष्मदर्धप्रिययोः कर्मभूतयोरुह्यस इति क्रियारूपं धर्मैक्यम् । (अलं० महो० पृ० २३२)
૭. अत्र संबोध्यमान युष्मदर्थः कर्मतामापन्न उस इति क्रियायां
केवल एव क्रियापदार्थेन सह समाविष्टः सेयं पृ० ४८२ )
विविक्तकर्मक्रियासमावेशा नाम वैसादृश्यवती सहोक्तिः । (स० कं० ८. अत्र गलन्तीति क्रियारूपं सर्वान् प्रत्येकधर्मत्वमिदमेव दीपकं च ।
(अलं० महो० पृ० २३३)
८. अत्र यामादीनां बहूनां धैर्यादिभिः सह गलनक्रियायामेकस्यामेवाविविक्तः समावेशो दृश्यतेः सेयमविविक्तक्रियासमावेशा જમ કૈલાવવા હોય - તેમ પૂ. ૩) ॥ ho
१०. अत्र रात्रीणां श्वासाङ्गानां च दैर्घ्यगुणेन पाण्डुरत्वगुणेन चैकधर्मत्वम् ।
(અતં મહો ! ૨૩૩)
0
૧૧. દંડીમાં આ ઉદાહરણ ગુણસહોક્તિ નામે છે. (l॰ ૬૦ રાક્ષ્ર), હેમચન્દ્રમાં પણ છે, જોકે તેઓ કોઈ વિશેષ નોંધ આપતા નથી. (જાવ્યાનુશાસન (વા૰શા) સં૦ ૨૦ છો. પરીખ, મહાવીર જૈન વિદ્યાલય, મુંબઈ ૧૯૩૮, પૃ૦ ૩૭૮.
૧૨. ...સેયવિવિ મુળસમાવેશ નામેવાદ્યપ્રયોનેપ પસાયા સોહ્રિ: 1 (સ્ પૃ ૪૮૪)
Jain Education International
.
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
