Alankar Mahodadhi ma Saraswati Kantha bharanna Uddharano

Author(s): Parul Mankad
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf

Page 12

પારુલ માંકડ
Nirgrantha
નીચેનાં તારણો આપી શકાય.
(૧) નરેન્દ્રપ્રભે ભોજના ઉદાહરણનો વિનિયોગ ત્રણ રીતે કર્યો છે : (૧) જે તે અલંકારનું ઉદાહરણ જે તે અલંકાર માટે ભોજની જેમ = તેમને અનુસરીને સ્વીકારી લીધું છે. (૨) ક્યારેક ઉદાહરણ ભોજમાંથી લેવામાં આવ્યું છે. પણ સમજૂતી આગવી આપી છે અથવા મમ્મટ-રૂધ્યકમાં જો તે ઉદાહરણ હોય તો નરેન્દ્રપ્રભ તેમને અનુસર્યા છે. (૩) ક્યારેક ભોજનું ઉદાહરણ જે બીજા જ અલંકારનું કે ધ્વનિપ્રકારનું હોય તેને લઈને પછી નરેન્દ્રપ્રત્યે તેનો વિનિયોગ પોતાને યોગ્ય લાગતા અને મમ્મટ-
રક તથા હેમચન્દ્ર સ્વીકારેલા અલંકારમાં કર્યો છે. આમ સહોક્તિના ૩ પ્રિયકા. વગેરે ઉદાહરણમાં (પાઠ પણ નરેન્દ્રપ્રત્યે જુદો સ્વીકાર્યો છે) ભોજ વિવિક્તકર્મક્રિયા સમાવેશવાળી વૈસાદૃશ્યમૂલક સહોક્તિ – એવો ભેદ જુએ છે,
જ્યારે નરેન્દ્રપ્રભ આમાં કર્મનું ક્રિયા સાથે ધર્મેક્ય જુએ છે તો ક્રોશિતાતાપ અને શૈર્યેા સમ યામ. આ બન્નેમાં પણ નરેન્દ્રભની સમજૂતી જુદી છે, પરંતુ સદી...માં તેઓ ભોજને અનુસર્યા છે.
(૨) જીનીવવિ. વગેરે ઉપમાના ઉદાહરણની ચર્ચામાં નરેન્દ્રપ્રભે લાઘવ જાળવ્યું છે. ઘાતકલુપ્તામાં પણ તેમ જ છે, જયારે ભોજે આ ચર્ચા વિસ્તારથી યોજી છે.
(૩) કેટલાક ઉપમાપ્રકારોમાં નરેન્દ્રપ્રભ ભોજનું ઉદાહરણ સ્વીકારીને પછી હેમચન્દ્રને અનુસરે છે, જેમ કે, હંસો દ્વાઉં.... વગેરે.
(૪) અનં. મો. ૮ારારૂના ઉપમાભેદો નરેન્દ્ર પ્રત્યે ભોજની જેમ દંડી અનુસાર આપ્યા છે.
(૫) બ્રાન્તિમામાં નરેન્દ્રપ્રભ લક્ષણોદાહરણ ભોજ પ્રમાણે આપે છે, પરંતુ ઉદાહરણની સમજૂતી મોટેભાગે રૂધ્યકાદિ અનુસાર છે. સ્મરણાલંકારમાં લક્ષણ રુચ્યક પ્રમાણે છે જ્યારે ઉદાહરણ ભોજ પ્રમાણે, કદાચ પ્રકારોની નવીનતા અને ભ્રાંતિની હૃદયંગમ છાયાઓ તથા સ્મરણાલંકારના ઉદાહરણમાં રહેલું સૌંદર્ય નરેન્દ્રપ્રભના કવિજીવને સ્પર્શી ગયાં હશે. આ સિવાય પણ ભોજનાં અન્ય કવિત્વમય ઉદાહરણ પણ નરેન્દ્રપ્રભે ઉદ્ધર્યા છે.
(૬) ભોજના સમાસોક્તિનાં સઘળાં ઉદાહરણ નરેન્દ્ર પ્રત્યે અપ્રસ્તુતપ્રશંસારૂપે જ ગ્રાહ્ય કર્યા છે, જેમાં ક-મમ્મટનું અનુસરણ પણ ખરું.
(૭) ભોજના સંશયનાં ઉદાહરણ પણ તેમણે સ્વીકાર્યા છે, પરંતુ ભોજના વિતર્યાલંકારનું તેઓ ખંડન કરે છે, જ્યારે ભોજ વિતર્કને સ્વતંત્ર અલંકાર તરીકે સ્વીકારે છે.
(૮) અનુતિ અલંકારમાં ભોજનું એક ઉદાહરણ લઈને નરેન્દ્ર પ્રત્યે તેને ‘વ્યાજોક્તિ'નું કહી પોતાનો જુદો મત આપ્યો છે.
(૯) ક્યારેક નરેન્દ્રપ્રભે ભોજનું ઉદાહરણ જુદા જ અલંકારવર્ગમાંથી સ્વીકાર્યું હોય. જેમ કે, વાક્ય ન્યાયમૂલક સમાધિ અલંકારનું ભોજે વાતશ્રીરેષઃ સ્માત એ પ્રસિદ્ધ ઉદાહરણ આપ્યું છે. પરંતુ નરેન્દ્રપ્રભ તેમાં ધ્વન્યાલોક અને કાવ્યપ્રકાશને અનુસરીને વ્યતિરેકમિશ્રિતરૂપક માને છે. અને એ રીતે એને સાદૃશ્યમૂલક વર્ગનું સિદ્ધ કરે છે.
(૧૦) નરેન્દ્રપ્રભ કાશ્મીરી પરંપરાના આલંકારિક છે અને ભોજ માલવપરંપરાના. આમ છતાં નરેન્દ્રભનું વલણ સમન્વયાત્મક હોઈ તેમણે ૩૦ માંથી કેટલાંક ઉદ્ધરણો સ્વીકાર્યા છે. આમાંથી કેટલાંકની ગંગોત્રી બન્ને માટે સમાન હોય એમ બની શકે, જેમ કે, નાથા સપ્તશતી, શિશુપત્નિવા, ઇત્યાદિ સાહિત્યિક કૃતિઓ, જેમાંથી ભોજ અને નરેન્દ્રપ્રભ બન્નેએ સીધું જ ઉદ્ધરણ પસંદ કર્યું હોય, એમ પણ બની શકે. જે ઉદાહરણનાં ઉદ્ગમસ્થાન આપણને નથી મળ્યાં તે અંગે પણ એમ જ કહી શકાય કે ભોજ અને નરેન્દ્રપ્રભ