Book Title: Alankar Mahodadhi ma Saraswati Kantha bharanna Uddharano
Author(s): Parul Mankad
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf
View full book text
________________
Vod. II-1996 નરેન્દ્રપ્રભસૂરિના..
૫૫ નરેન્દ્રપ્રભ પ્રમાણે અહીં સ્તુતિરૂપ અપ્રસ્તુતપ્રશંસા છે જ્યારે ભોજ પ્રમાણે શ્લાઘાવતી સમાસોક્તિ છે. ‘સ્તુતિ’નો ભાવ બન્ને સ્વીકારે છે પણ અલંકારઘટનની બાબતમાં બન્ને જુદાં મંતવ્યો ધરાવે છે.
એ જ રીતે નિન્દાસ્તુતિ ઉભયરૂપ સમાસોક્તિનું ભોજનું નિન્દ્રામરવિન્દ્રન, ઇત્યાદિ પદ્ય નરેન્દ્રપ્રત્યે નિન્દા-સ્તુતિ ઉભયરૂપા અપ્રસ્તુતપ્રશંસાનું આપ્યું છે. ભોજના મત પ્રમાણે આમાં પૂર્વાર્ધમાં ગહ છે, ઉત્તરાર્ધમાં શ્લાઘા ગમ્ય છે. આ પ્રતીયમાન સાદડ્યુયુક્ત સમાસોક્તિ છે. નરેન્દ્રપ્રભ આટલું ઝીણું કાંતતા નથી.
એ પછી પૂર્વાર્ધમાં સ્તુતિ અને ઉત્તરાર્ધમાં નિન્દાનું ઉદાહરણ, જેમ કે, તત્પન્થા.... વગેરે પણ નરેન્દ્ર પ્રત્યે સ. ચં. માંથી રહ્યું છે, પરંતુ નરેન્દ્રપ્રભ એને અપ્રસ્તુતપ્રશંસાનું માને છે, જ્યારે ભોજ સ્તુતિ-નિન્દા ઉભયરૂપ સમાસોક્તિનું જ માને છે, જેમાં તુલ્યાતુલ્યવિશેષરૂપ છે.
નં. મો. . ૨૮૬, ૪. . પૃ. ૪૬૨) સ્ત વતિ વેશવ: (નં. મો. 9૨૮૬)
ઉદાહરણમાં નરેન્દ્રપ્રભ અન-ઉભયરૂપ અપ્રસ્તુતપ્રશંસા માને છે તો ભોજ સમાસોક્તિ. ભોજમાં ર્તઃ પતિ એવો પાઠ છે. આમાં સ્તુતિ કે નિન્દા કશું જ નથી. (પૃ. ૪૬૦)
નાન્નલ્સ પ્રો..... વગેરે ઉદાહરણ બન્નેમાં સમાન છે. નરેન્દ્રપ્રભ અને શ્લેષમૂલક અપ્રસ્તુતપ્રશંસા માને છે. નરેન્દ્રપ્રભના મત પ્રમાણે આમાં પા પ્રસ્તુત હોતાં સત્યરુષની સ્તુતિ ગમ્ય છે. (અનં. મો. 9 ૨૮૬, ૪. વ. ઉ. ૪૬૦) ભોજના મત પ્રમાણે આમાં કમળ અને સરષનો પરસ્પર ઉપમાનોપમેયભાવ છે, જે અતિશય પ્રસિદ્ધ છે. તેથી ઉપમાન વડે જ શ્લેષની જેમ તુલ્ય વિશેષણો કહ્યાં હોવાથી સાદેશ્ય અભિધીયમાન થયું છે. અહીં ઉપમેયોપમાનભાવ ગમ્ય થાય છે. આથી અભિધીયમાનસદશ્યશ્લાઘાયુક્ત સમાસોક્તિ છે.
નાવસિમ્પરરવ. વગેરે પદ્ય નરેન્દ્રપ્રભ અને ભોજ (નં. મો. 9 ૨૮૭, સ . પૃ. ૪૬૪) બન્ને આપે છે. નરેન્દ્રપ્રભસૂરિના મત પ્રમાણે એમાં અપ્રસ્તુતપ્રશંસા નથી. પરંતુ ભેદમાં પણ અભેદ એવી અતિશયોક્તિ વડે અલંકૃત થયેલો “સૌન્દર્યનો બીજો જ સમુદ્ર’ એવી અભેદમાં ભેદરૂપ અતિશયોક્તિનો અથવા વ્યતિરેકનો વિષય છે, જ્યારે ભોજ આમાં સમાયોક્તિ જ સ્વીકારે છે.
એ જ રીતે તિત. (અનં. મો. 9. ૨૮૩, . પૃ. ૪૬૬) વગેરેમાં નરેન્દ્રપ્રભ કારણ દ્વારા કાર્યની અપ્રસ્તુતપ્રશંસા માને છે, જ્યારે ભોજ આમાં પણ સમાસોક્તિ જ સ્વીકારે છે.
છ છતિ વગેરે વિધિ આક્ષેપનું ઉદાહરણ નરેન્દ્રપ્રભ અને ભોજમાં સમાન છે. બન્ને પર દંડીનો પ્રભાવ છે°. જો કે નરેન્દ્રપ્રભ આમાં “હું પ્રાણ ત્યજીશ” એવો વિશેષ પ્રકાશે છે એમ નોંધે છે. (નં. મો. પૃ. ર૬૦, ૩, વં, પૃ. ૪૬૮)
કૃતઃ વનયં.... વગેરે નિષેધાક્ષેપ છે, નરેન્દ્રપ્રભ પોતે આ પ્રકાર સ્વીકારતા નથી. પરંતુ નામોલ્લેખ વગર ત્યારાવાક્ષેપfમત્યે ! એવી નોંધ મૂકે છે. સ્પષ્ટ છે કે ઈશારો ભોજ પ્રત્યે છે. ભોજ આમાં શુદ્ધાક્ષેપ સ્વીકારે છે. (અનં. મો. 9. ર૬૦, ૪, . પૃ. ૪૨૪) ફલશ્રુતિ :
આમ ભોજ અને નરેન્દ્રપ્રભના સાદૃશ્યમૂલક અલંકારો અને તેનાં ઉદ્ધરણોનો અભ્યાસ કર્યા પછી
Jain Education International
Jain Education international
For Private & Personal Use Only
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
