Book Title: Vitrag Vigyana Pathmala 1
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Todarmal Granthamala Jaipur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/008323/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates [zrI ToDaramala granthamAlA kA dasavA~ puSpa] vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 (zrI vItarAga-vijJAna vidyApITha parIkSAborDa dvArA nirdhArita) mamalaya lekhaka va sampAdaka : DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema. e., pIeca. DI. saMyukta maMtrI, paM. ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura prakAzaka : maMtrI, paMDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 ( rAja.). Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.Atma Dharma.com for updates Thanks & Our Request This shastra has been donated to mark the 15th svargvaas anniversary (28 September 2004) of, Laxmiben Premchand Shah, by her daughter, Jyoti Ramnik Gudka, Leicester, UK who has paid for it to be "electronised" and made available on the Internet. Our request to you: 1) We have taken great care to ensure this electronic version of Vitraag-Vigyaan Pathmala, Part 1 is a faithful copy of the paper version. However if you find any errors please inform us on rajesh@Atma Dharma.com so that we can make this beautiful work even more accurate. 2) Keep checking the version number of the on-line shastra so that if corrections have been made you can replace your copy with the corrected one. Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates Version History Date Changes Version Number 001 23 Sept 2004 First electronic version. Error corrections made: Errors in Original | Electronic Physical Version Version Corrections Page 28, Line 5: Prihy Jerry Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates hindI : prathama ATha saMskaraNa ( 31 mArca 1969 se 1990 ) navam saMskaraNa ( 5 aprela, 1993 ) ( mahAvIra jayantI ) gujarAtI : prathama do saMskaraNa kannar3a : prathama do saMskaraNa marAThI : prathama do saMskaraNa aMgrejI : prathama saMskaraNa sabhI bhASAoM meM kula mudraka : jayapura prinTarsa prA. li., ema. AI. roDa, jayapura : : 61,800 5,000 8, 200 4,000 10,000 5,000 94,000 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates viSaya-sUcI pRSTha nAma pATha deva stuti prAtmA aura paramAtmA C M sAta tattva | | 7| SaT Avazyaka karma rakSAbandhana jambUsvAmI bAraha bhAvanA | | Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 1 deva-stuti ___paM. daulatarAmajI darzana stuti dohA sakala jJeya jJAyaka tadapi, nijAnaMda rasalIna / so jineMdra jayavaMta nita, arirajarahasa vihIna / / 1 / / paddhari chaMda jaya vItarAga vijnyaanpuur| jaya mohatimira ko harana suur|| jaya jJAna anaMtAnaMta dhaar| dRgasukha vIrajamaMDita apaar|| 2 / / jinendra deva kI stuti karate hue paM. daulatarAmajI kahate haiM ki - he jinendra deva! Apa samasta jJeyoM ( lokAloka) ke jJAtA hone para bhI apanI AtmA ke Ananda meM lIna rahate ho| cAra ghAtiyA karma haiM nimitta jinake, aise moha-rAga-dveSa, ajJAna Adi vikAroM se rahita ho-prabho! ApakI jaya ho / / 1 / / Apa moha-rAga-dveSa rUpa aMdhakAra kA nAza karane vAle vItarAgI sUrya ho| ananta jJAna ke dhAraNa karane vAle ho, ataH pUrNajJAnI ( sarvajJa) ho tathA anaMta darzana, anaMta sukha aura anaMta vIrya se bhI suzobhita ho| he prabho! ApakI jaya ho / / 2 / / Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jaya paramazAMta mudrA bhavi sameta / bhavijana ko nija anubhUti heta / / vcjogevshaay| tuma dhuni hvai suni vibhrama nazAya / / 3 / / bhAgana tuma guNa ciMtata nijapara viveka / pragaTai vighaTai Apada dUSaNaviyukta / tuma jagabhUSaNa saba aviruddha, zuddha, aneka / / mahimAyukta vikalpamukta / / 4 / / cetn-svruup| paramAtma parama pAvana zubha azubha vibhAva prabhAva kIna / anUpa / / svAbhAvika pariNatimaya achIna // 5 // aSTAdaza doSa vimukta sacatuSTayamaya munigaNadharAdi sevata nava kevala dhIra / tuma zAsana seya ameya jIva / ziva gaye jAhiM jaihaiM rAjata mhNt| labdhiramA dharaMta / / 6 / / gaMbhIra / / sadIva / / vAri / bhavasAgara meM dukha chAra tArana ko aura na Apa TAri / / 7 / / yaha lakhi nija duHkhagada hrnnkaaj| jAne tumahI nimitta kAraNa ilAja / / tAtaiM maiM zaraNa aay| ucaroM nija duHkha jo cira lahAya / / 8 / / 4 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates bhavya jIva ApakI parama zAntamudrA ko dekhakara apanI AtmA kI anubhUti prApta karane kA lakSya karate haiN| bhavya jIvoM ke bhAgya se aura Apake vacanayoga se ApakI divyadhvani hotI hai, usako zravaNa kara bhavya jIvoM kA bhrama naSTa ho jAtA hai / / 3 / / Apake guNoM kA cintavana karane se sva aura para kA bheda-vijJAna ho jAtA hai, aura mithyAtva dazA meM hone vAlI aneka ApattiyA~ (vikAra) naSTa ho jAtI haiN| Apa samasta doSoM se rahita ho, saba vikalpoM se mukta ho, sarva prakAra kI mahimA dhAraNa karane vAle ho aura jagat ke bhUSaNa (suzobhita karane vAle) ho / / 4 / / he paramAtmA! Apa samasta upamAnoM se rahita, parama pavitra, zuddha, cetana (jJAna darzana) maya ho| Apa meM kisI bhI prakAra kA virodha bhAva nahIM haiN| Apane zubha aura azubha donoM prakAra ke vikArI-bhAvoM kA prabhAva kara diyA hai aura svabhAva-bhAva se yukta ho gaye ho, ataH kabhI bhI kSINa dazA ko prApta hone vAle nahIM ho / / 5 / / Apa aThAraha doSoM se rahita ho aura anaMta catuSTaya yukta virAjamAna ho| kevalajJAnAdi nau prakAra ke kSAyika-bhAvoM ke dhAraNa karane vAle hone se mahAn muni aura gaNadhara devAdi ApakI sevA karate haiM / / 6 / / Apake batAye mArga para calakara anaMta jIva mukta ho gaye haiM, ho rahe haiM aura sadA kAla hote rheNge| isa saMsAra rUpI samudra meM duHkha rUpI athAha khArA pAnI bharA huA hai| Apako chor3akara aura koI bhI isase pAra nahIM utAra sakatA hai / / 7 / / ___ isa bhayaMkara duHkha ko dUra karane meM nimitta kAraNa Apa hI ho, aisA jAnakara maiM ApakI zaraNa meM AyA hU~ aura anaMta kAla se duHkha pAyA hai, use Apase kaha rahA hU~ / / 8 / / Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates maiM bhramyo apanapo visari praap| apanAye vidhi phala puNya pApa / / nija ko para ko karatA pichaan| para meM aniSTatA iSTa ThAna / / 9 / / pAkulita bhayo ajJAna dhaari| jyoM mRga mRgatRSNA jAni vaari|| tana-pariNati meM Apo citaar| kabahU~ na anubhavo svapadasAra / / 10 / / tumako bina jAne jo klesh| pAye so tuma jAnata jinesh|| pazu, nAraka, nara, suragati mNjhaar| bhava dhara dhara maryo anaMta bAra / / 11 / / praba kAlalabdhi balateM dyaal| tuma darzana pAya bhayo khushaal|| mana zAMta bhayo miTi sakala dvNd|| cAkhyo svAtama-rasa duHkha-nikaMda / / 12 / / tAteM aba aisI karahu naath| bichurai na kabhI tuva caraNa saath|| tuma guNagaNa ko nahiM cheva dev| jaga tArana ko tuva virada eva / / 13 / / prAtama ke ahita vissy-kssaay| inameM merI pariNati na jAya / / maiM rahUM Apa meM pApa liin| so karo hou~ jyoM nijAdhIna / / 14 / / mere na cAha kachu aura iish|| ratnatraya nidhi dIje munIza / / mujha kAraja ke kAraNa su aap| ziva karahu harahu mama mohatApa / / 15 / / Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates maiM apanI jJAnasvabhAvI AtmA ko bhUlakara apane Apa hI saMsAra meM bhramaNa kara rahA hU~ aura maiMneM karmoM ke phala puNya aura pApa ko apanA liyA hai| apane ko para kA karttA mAna liyA hai, aura apanA karttA para ko mAna liyA hai aura para-padArthoM meM se hI kucha ko iSTa mAna liyA hai aura kucha ko aniSTa mAna liyA hai| pariNAmasvarUpa prajJAna ko dhAraNa karake svayaM hI prAkulita huA hU~, jisa prakAra ki hariNa mRgatRSNAvaza bAlU ko pAnI samajhakara apane ajJAna se hI duHkhI hotA hai| zarIra kI dazA ko hI apanI dazA mAnakara apane pada ( Atma-svabhAva ) kA anubhava nahIM kiyA / / 9-10 / / he jineza! Apako pahicAne binA jo duHkha maiMne pAye haiM, unheM Apa jAnate hI haiN| tiryaMca gati, naraka gati, manuSya gati aura deva gati meM utpanna hokara ananta bAra maraNa kiyA hai / / 11 / / aba kAlalabdhi ke Ane para Apake darzana prApta hue haiM, isase mujhe bahuta hI prasannatA hai / merA antardvandva samApta ho gayA hai aura merA mana zAnta ho gayA hai aura maiMne duHkhoM ko nAza karane vAlI AtmAnubhUti ko prApta kara liyA hai||12|| ata: he nAtha! aba aisA karo jisase Apake caraNoM ke sAtha kA viyoga na ho| tAtparya yaha hai ki jisa mArga ( AcaraNa) dvArA Apa pUrNa sukhI hue haiM, maiM bhI vahI prApta karU~ / he deva ! Apake guNoM kA to koI anta nahIM hai aura saMsAra se pAra utArane kA to mAno ApakA virada hI hai / / 13 / / AtmA kA ahita karane vAlI pA~coM indriyoM ke viSayoM meM lInatA aura kaSAyeM haiN| he prabho! maiM cAhatA hU~ ki inakI ora merA jhukAva na ho| maiM to apane meM hI lIna rahU~, jisase maiM pUrNa svAdhIna ho jAU~ / / 14 / / mere hRdaya meM aura koI icchA nahIM hai, basa eka ratnatraya nidhi hI pAnA cAhatA huuN| mere hita rUpI kArya ke nimitta kAraNa Apa hI ho| merA moha - tApa naSTa hokara kalyANa ho, yahI bhAvanA hai / / 15 / / 7 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates zazi zAMtikarana tapaharana het| svayameva tathA tuma kuzala det|| pIvata pIyUSa jyoM roga jaay| ___ tyoM tuma anubhavateM bhava nazAya / / 16 / / tribhuvana tihu~kAla ma~jhAra koy| nahi tuma bina nija sukhadAya hoy|| mo ura yaha nizcaya bhayo aaj| dukha-jaladhi utArana tuma jahAja / / 17 / / dohA tuma guNagaNamaNi gaNapati, gaNata na pAvahiM paar|| 'daula' svalpamati kima kahai, na triyoga sa~bhAra / / 18 / / jaise candramA svayameva garmI kama karake zItalatA pradAna karatA hai, usI prakAra ApakI stuti karane se svayameva hI Ananda prApta hotA hai| jaise amRta ke pIne se roga calA jAtA hai, usI prakAra ApakA anubhava karane se saMsAra-rUpI roga calA jAtA hai / / 16 / / tInoM lokoM meM aura tInoM kAloM meM Apake samAna sukhadAyaka ( sanmArgadarzaka) aura koI nahIM hai| aisA Aja mujhe nizcaya ho gayA hai ki ApahI duHkha-rUpI samudra se pAra utArane vAle jahAja ho / / 17 / / Apake guNoM-rUpI maNiyoM ko ginane meM gaNadhara deva bhI samartha nahIM haiM, to phira maiM (daulatarAma) alpabuddhi unakA varNana kisa prakAra kara sakatA huuN| aMtaH maiM Apako mana, vacana aura kAya ko sa~bhAla kara bAra-bAra namaskAra karatA hU~ / / 18 / / prazna - ukta stuti meM se koI se 2 chaMda jo Apako rucikara lage hoM, likhiye tathA rucikara hone kA kAraNa bhI btaaiye| Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 2 AtmA aura paramAtmA munirAja yogIndu ( vyaktitva evaM kartRtva) apabhraMza ke mahAkavi adhyAtmavettA yogInda ke jIvana ke bAre meM vizeSa jAnakArI abhI taka upalabdha nahIM hai| unake nAma kA bhI kaI taraha se ullekha milatA hai, jaise yogIndu, yogiindr| para apabhraMza ke joindu kA saMskRtAnuvAda yogIndu ThIka baiThatA hai, yogIndra nhiiN| yogIndu ke samaya ke bAre meM bhI vibhinna mata haiN| inakA kAla chaThavIM zatAbdI se lekara gyArahavIM zatAbdI taka mAnA jAtA hai| Apake granthoM para kundakunda kA prabhAva spaSTa lakSita hotA hai| yogIndu ne kundakunda se bahuta kucha liyA hai| pUjyapAda ke samAdhizataka aura yogIndu ke paramAtmaprakAza meM bhI ghaniSTha samAnatA dikhAI detI hai| unake dvArA banAye gaye paramAtmaprakAza (paramappayAsu) aura yogasAra ( jogasAru ) hI unakI kIrti ke akSaya bhaMDAra haiN| una granthoM meM unhoMne adhyAtma ke gUr3ha tatvoM ko sahaja aura sarala loka-bhASA meM janatA ke samakSa rakhA hai| prastuta pATha ukta granthoM ke AdhAra para likhA gayA hai| Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates AtmA aura paramAtmA ? kRpA prabhAkara - he gurudeva ! AtmA aura paramAtmA kA svarUpa kyA kara samajhAiye; kyoMki kala Apane kahA thA ki yaha AtmA apane svarUpa ko bhUlakara duHkhI ho rahA hai| yogIndu deva - he prabhAkara bhaTTa ! AtmA ko samajhane kI icchA tuma jaise mumukSu ke hI hotI hai / jisane cetana - svarUpa AtmA kI bAta prasanna citta se sunI vaha alpakAla meM hI paramAtma- pada ko prApta karegA / AtmajJAna ke samAna dUsarA koI sAra nahIM hai| jJAnasvabhAvI jIva tattva ko hI AtmA kahate haiN| vaha avasthA kI apekSA tIna prakAra kA hotA haiM : 1. bahirAtmA 2. aMtarAtmA 3. paramAtmA prabhAkara - bahirAtmA kise kahate haiM ? yogIndu deva zarIra ko AtmA tathA anya padArthoM aura rAgAdi meM apanApana mAnane vAlA yA zarIra aura AtmA ko eka mAnane vAlA jIva hI bahirAtmA hai| vaha ajJAnI ( mithyAdRSTi ) hai| AtmA ko chor3akara anya bAhya padArthoM meM Atmapana ( apanApana ) mAnane ke kAraNa hI yaha bahirAtmA kahalAtA haiM / anAdikAla se yaha AtmA zarIra kI utpatti meM hI apanI utpatti aura zarIra ke nAza meM hI apanA nAza tathA zarIra se saMbaMdha rakhane vAloM ko apanA mAnatA A rahA hai| jaba taka yaha bhUla na nikale taba taka jIva bahirAtmA arthAt mithyAdRSTi rahatA hai| - prabhAkara " bahirAtmapana chor3anA cAhiye" yaha to ThIka para ....... / - yogIndu deva - bahirAtmapana chor3akara aMtarAtmA bananA cAhiye / jo vyakti bheda-vijJAna ke bala se AtmA ko dehAdika se bhinna, jJAna aura Ananda-svabhAvI jAnatA hai, mAnatA hai aura anubhava karatA hai; vaha jJAnI ( samyagdRSTi ) AtmA hI aMtarAtmA hai| AtmA meM hI Atmapana arthAt apanApana mAnane ke kAraNa tathA AtmA ke atirikta anya kisI meM bhI apanApana kI mAnyatA chor3a dene ke kAraNa hI vaha aMtarAtmA kahalAtA hai| aMtarAtmA tIna prakAra ke hote hai : 10 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates 1. uttama aMtarAtmA 2. madhyama aMtarAtmA 3. jaghanya aMtarAtmA / aMtaraMga aura bahiraMga donoM prakAra ke parigraha se rahita utkRSTa zuddhopayogI kSINakaSAya muni (bArahaveM guNasthAnavartI) uttama aMtarAtmA haiN| avirata samyagdRSTi (cauthe guNasthAnavartI) jaghanya aMtarAtmA haiN| ukta donoM kI madhyadazAvartI dezavratI zrAvaka aura munirAja ( pA~caveM se gyArahaveM guNasthAnavartI) madhyama aMtarAtmA haiN| prabhAkara - aMtarAtmA banane se lAbha kyA hai ? yogIndu deva - yahI aMtarAtmA gRhasthAvasthA tyAgakara zuddhopayogarUpa muni-avasthA dhAraNa kara nija svabhAva sAdhana dvArA paramAtma-pada prApta karatA hai arthAt paramAtmA bana jAtA hai aura isake anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha aura anaMta vIrya prakaTa ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki yahI aMtarAtmA apane puruSArtha dvArA Age bar3hakara paramAtmA banatA hai| prabhAkara - paramAtmA banane se lAbha kyA hai ? yogIndu deva - pratyeka prAtmA sukhI honA cAhatA hai| paramAtmA pUrNa nirAkula hone se anaMta sukhI hai| paramAtmA do prakAra ke hote haiM - (1) sakala paramAtmA (2) nikala prmaatmaa| cAra ghAtiyA karmoM kA prabhAva karane vAle zrI arahaMta bhagavAna ko zarIra sahita hone se sakala paramAtmA kahate haiM aura karmoM se rahita siddha bhagavAna ko zarIra rahita hone se nikala paramAtmA kahate haiN| bahirAtmA saMsAramArgI hone se bahirAtmapana sarvathA heya hai| aMtarAtmA muktimArga kA pathika hai, ataH aMtarAtmapana kathaMcit upAdeya hai tathA paramAtmapana atIndriya sukhamaya hone se sarvathA upAdeya hai| ataH saba ko puruSArthapUrvaka bahirAtmapana chor3akara antarAtmA banakara paramAtmA banane kI bhAvanA karanI caahiye| prazna 1. AtmA kise kahate haiM ? ve kitane prakAra ke hote haiM ? bahirAtmA kA svarUpa likhiye| 2. aMtarAtmA kA lakSaNa aura bheda spaSTa kiijiye| 3. paramAtmA kise kahate haiM ? sakala va nikala paramAtmA ko spaSTa kiijiye| 4. munirAja yogIndu ke vyaktitva evaM kartRtva para saMkSipta prakAza ddaaliye| Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 3 sAta tattva AcArya gRddhapiccha umAsvAmI (vyaktitva aura kartRtva) tattvArthasUtrakartAraM, gRddhpicchoplkssitm| vande gnniindrsNjaatmumaasvaamiimuniishvrm|| kama se kama likhakara adhika se adhika prasiddhi pAne vAle prAcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArtha sUtra se jaina samAja jitanA adhika paricita hai, unake jIvana paricaya ke saMbaMdha meM utanA hI aparicita hai| ye kundakundAcArya ke paTTa ziSya the tathA vikrama kI prathama zatAbdI ke antima kAla meM tathA dvitIya zatAbdI ke pUrvArdha meM bhArata-bhUmi ko pavitra kara rahe the| AcArya gRddhapiccha umAsvAmI una gauravazAlI prAcAryoM meM haiM, jinheM samagra prAcArya paramparA meM pUrNa prAmANikatA aura sanmAna prApta hai| jo mahattva vaidikoM meM gItA kA, IsAiyoM meM bAibila kA aura musalamAnoM meM kurAna kA mAnA jAtA hai, vahI mahatva jaina paramparA meM gRddhapiccha umAsvAmI ke tattvArtha sUtra ko prApta hai| isakA dUsarA nAma mokSazAstra bhI hai| yaha saMskRta bhASA kA sarvaprathama jaina grantha hai| yaha grantharAja jaina samAja dvArA saMcAlita sabhI parIkSA borDoM ke pAThyakramoM meM nirdhArita hai aura sAre bhAratavarSa ke jaina vidyAlayoM meM par3hAyA jAtA hai| prastuta aMza tattvArtha sUtra ke AdhAra para likhA gayA hai| 12 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates sAta tattva pravacanakAra - saMsAra meM samasta prANI duHkhI dikhAI dete haiM, aura ve duHkha se bacane kA upAya bhI karate haiN| parantu prayojanabhUta tattvoM kI sahI jAnakArI evaM zraddhA ke binA duHkha dUra hotA nhiiN| mumukSu - ye prayojanabhUta tattva kyA haiM jinakI jAnakArI aura sahI zraddhA ke binA duHkha dUra nahIM ho sakatA ? pravacanakAra - duHkha dUra karanA aura sukhI honA hI saccA prayojana hai aura aise tattva jinakI samyak zraddhA aura jJAna binA hamArA duHkha dUra na ho sake aura hama sukhI na ho sakeM, unheM hI prayojanabhUta tattva kahate haiN| tattva mAne vastu kA saccA svruup| jo vastu jaisI hai, usakA jo bhAva , vahI tattva hai| ___ ve tattva sAta hote haiM, jaisA ki tattvArtha sUtra meM prAcArya gRddhapiccha umAsvAmI ne kahA hai - "jIvAjIvAstravabaMdhasaMvaranirjarAmokSAstattvam" / / 1 / / 4 / / jIva, ajIva, Asrava , baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiN| praznakartA - kRpayA saMkSepa meM inakA svarUpa btaaiye| pravacanakAra - jIva tattva jJAna-darzana svabhAvI AtmA ko kahate haiN| jJAna-darzana svabhAva se rahita tathA AtmA se bhinna samasta dravya (padArtha) ajIva tattva kahalAte haiN| pudgalAdi samasta padArtha ajIva hai| ina zarIrAdi sabhI ajIva padArthoM se bhinna cetana tattva hI AtmA hai| vaha AtmA hI maiM hU~, mujhase bhinna pudgalAdi pA~ca dravya ajIva haiN| sAmAnya rUpa se to jIva ajIva do hI tattva haiN| prAstravAdika to jIva ajIva ke hI vizeSa haiN| zaMkAkAra - yadi prAstravAdika jIva ajIva ke hI vizeSa haiM, to inako pRthak kyoM kahA hai ? Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pravacanakAra - yahA~ to mokSa kA prayojana hai| ataH prAstravAdika pA~ca paryAyarUpa vizeSa tattva khe| ukta sAtoM ke yathArtha zraddhAna binA mokSamArga nahIM bana sakatA hai| kyoMki jIva aura ajIva ko jAne binA apane-parAye kA bhedavijJAna kaise ho ? mokSa ko pahicAne binA aura hita rUpa mAne binA usakA upAya kaise kare ? mokSa kA upAya saMvara nirjarA haiM, ataH unakA jAnanA bhI Avazyaka hai| tathA Astrava kA prabhAva so saMvara hai, aura baMdha kA ekadeza prabhAva so nirjarA hai, ataH inako jAne binA inako chor3a saMvara nirjarA rUpa kaise pravarte? zaMkAkAra - hamane to pravacana meM sunA thA ki prAtmA to trikAla zuddha , zuddhAzuddha paryAyoM se pRthak hai, vahI pAzraya karane yogya hai| pravacanakAra - bhAI, vaha dravya-dRSTi ke viSaya kI bAta hai| Atmadravya pramANa-dRSTi se zuddhAzuddha paryAyoM se yukta hai| jijJAsu -yaha dravya-dRSTi kyA hai ? pravacanakAra - sapta tattvoM ko yathArtha jAnakara, samasta parapadArtha aura zubhAzubha prAstravAdika vikArI bhAva tathA saMvarAdika avikArI bhAvoM se bhI pRthak jJAnAnanda-svabhAvI, trikAlI dhruva prAtmatattva hI dRSTi kA viSaya hai| isa dRSTi se kathana meM para, vikAra aura bheda ko bhI gauNa karake mAtra traikAlika jJAnasvabhAva ko prAtmA kahA jAtA hai aura usake prAzraya se hI dharma ( saMvara nirjarA) prakaTa hotA hai| jina moha-rAga-dveSa bhAvoM ke nimitta se jJAnAvaraNAdi karma pAte haiM, una moha-rAga-dveSa bhAvoM ko to bhAvAstrava kahate haiN| usake nimitta se jJAnAvaraNAdi karmoM kA svayaM AnA dravyAstrava hai| isI prakAra AtmA kA ajJAna, moha-rAga-dveSa , puNya-pApa Adi vibhAva bhAvoM meM ruka jAnA so bhAva-baMdha hai aura usake nimitta se pudgala kA svayaM karmarUpa baMdhanA so dravya-baMdha hai| zaMkAkAra - puNya-pApa ko baMdha ke sAtha kyoM jor3a diyA ? Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pravacanakAra - bhAI! puNya aura pApa , Astrava-baMdha ke hI avAntara bheda haiN| zubha rAga se puNya kA Asrava aura baMdha hotA hai aura azubha rAga, dveSa aura moha se pApa kA Asrava aura baMdha hotA hai| zubha aura azubha donoM hI prakAra kA rAga arthAt puNya aura pApa donoM hI chor3ane yogya haiM, kyoki ve prAstrava aura baMdha tattva haiN| puNya-pApa ke vikArI bhAva (prAstrava) ko prAtmA ke zuddha (vItarAgI) bhAvoM se rokanA so bhAva-saMvara hai aura tadanusAra naye karmoM kA svayaM AnA ruka jAnA dravya-saMvara hai| isI prakAra jJAnAnanda-svabhAvI AtmA ke lakSya ke bala se svarUpasthiratA kI vRddhi dvArA AMzika zuddhi kI vRddhi aura azuddha (zubhAzubha ) avasthA kA AMzika nAza karanA so bhAva-nirjarA hai aura usakA nimitta pAkara jar3a karma kA aMzataH khira jAnA so dravya-nirjarA hai| praznakartA - aura mokSa ? pravacanakAra - azuddha dazA kA sarvathA sampUrNa nAza hokara AtmA kI pUrNa nirmala pavitra dazA kA prakaTa honA bhAva-mokSa hai aura nimitta kAraNa dravya-karma kA sarvathA nAza (prabhAva) honA so dravya-mokSa hai| ukta sAtoM tattvoM ko bhalI bhA~ti jAnakara evaM samasta paratattvoM para se dRSTi haTAkara apane Atmatattva para dRSTi le jAnA hI saccA sukha prApta karane kA saccA upAya hai| prazna - 1. tattva kise kahate hai ? ve kitane prakAra ke haiM ? 2. 'prayojanabhUta' zabda kA kyA Azaya hai ? 3. puNya aura pApa kA antarbhAva kina tattvoM meM hotA hai aura kaise ? spaSTa kiijiye| 4. heya aura upAdeya tattvoM ko btaaiye| 5. dravya-saMvara, bhAva-nirjarA, bhAva-mokSa, dravyAstrava tathA bhAva-baMdha ko spaSTa kiijiye| 6. AcArya gRddhapiccha umAsvAmI ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza ddaaliye| Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 4 SaT Avazyaka ( maMdirajI meM zAstra-pravacana ho rahA hai| paMDitajI zAstra-pravacana kara rahe haiM aura saba zrotA rucipUrvaka zravaNa kara rahe haiN|) pravacanakAra - saMsAra ke samasta prANI sukha cAhate haiM aura duHkha se Darate haiM, aura una duHkhoM se bacane ke liye upAya bhI karate haiM, para unase bacane kA sahI upAya nahIM jAnate haiM, ataH duHkhI hI rahate haiN| eka zrotA - to phira duHkha se bacane kA saccA upAya kyA hai ? pravacanakAra - AtmA ko samajhakara usameM lIna honA hI saccA upAya hai aura yahI nizcaya se Avazyaka kartavya hai| dUsarA zrotA - Apa to sAdhuoM kI bAta karane lage, hama sarIkhe gRhastha saccA sukha prApta karane ke liye kyA kareM ? pravacanakAra - duHkha meTane aura saccA sukha prApta karane kA upAya to saba ke liye eka hI hai| yaha bAta alaga hai ki munirAja apane ugra puruSArtha se AtmA kA sukha vizeSa prApta kara lete hai aura gRhastha apanI bhUmikAnusAra aMzataH sukha prApta karatA hai| ukta mArga meM calane vAle samyagdRSTi zrAvaka ke AMzika zuddhirUpa nizcaya Avazyaka ke sAtha-sAtha zubha vikalpa bhI Ate haiN| unheM vyavahAra-Avazyaka kahate hai| ve chaha prakAra ke hote haiM : devapUjA gurupAsti, svAdhyAyaH sNymstpH| dAnaJceti gRhasthAnAM, SaT karmANi dine dine|| 1. devapUjA 2. guru kI upAsanA 3. svAdhyAya 4. saMyama 5. tapa 6. dAna zrotA - kRpayA inheM saMkSepa meM samajhA diijiye| pravacanakAra - jJAnI zrAvaka ke yogya prAMzika zuddhi nizcaya se bhAva-devapUjA hai aura sacce deva kA svarUpa samajhakara unake guNoM kA stavana hI vyavahAra se bhAva-devapUjA hai| jJAnI zrAvaka vItarAgatA aura sarvajJatA Adi guNoM kA stavana karate huye vidhipUrvaka praSTa dravya se pUjana karate haiM use dravyapUjA kahate haiN| 16 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates / isI prakAra jJAnI zrAvaka ke yogya prAMzika zuddhi hI nizcaya se guru-upAsanA hai aura guru kA saccA svarUpa samajhakara unakI upAsanA karanA hI vyavahAra-guruupAsanA hai| tumheM pahile batAyA jA cukA hai ki arahaMta aura siddha bhagavAna deva kahalAte haiM aura prAcArya, upAdhyAya tathA sAdhu guru kahalAte haiN| jJAnI zrAvaka ke yogya prAMzika zuddhi hI nizcaya se svAdhyAya hai tathA jinendra bhagavAna dvArA kahe gaye tattva kA nirUpaNa karane vAle zAstroM kA adhyayana, manana karanA vyavahAra-svAdhyAya hai| zrotA - yaha to tIna hue| pravacanakAra - suno! jJAnI zrAvaka ke yogya prAMzika zuddhi hI nizcaya se saMyama hai aura usake sAtha hone vAle bhUmikAnusAra hiMsAdi se virati evaM indriya-nigraha vyavahAra-saMyama hai| jJAnI zrAvaka ke yogya AMzika zuddhi arthAt zubhAzubha icchAoM kA nirodha ( utpanna nahIM honA) nizcaya-tapa hai tathA usake sAtha hone vAle anazanAdi saMbaMdhI zubhabhAva vyavahAra-tapa hai| jJAnI zrAvaka ke yogya prAMzika zuddhi, vaha nizcaya se apane ko zuddhatA kA dAna hai tathA sva aura para ke anugraha ke liye dhanAdi denA vyavahAra-dAna hai| vaha cAra prakAra kA hotA hai : 1. pAhAradAna 2. jJAnadAna 3. auSadhidAna 4. abhayadAna zrotA - nizcaya aura vyavahAra Avazyaka meM kyA aMtara hai ? pravacanakAra - nizcaya Avazyaka to zuddha dharma-pariNati hai, ataH baMdha ke prabhAva kA kAraNa hai tathA vyavahAra Avazyaka puNya baMdha kA kAraNa hai| sacce Avazyaka jJAnI jIva ke hI hote haiN| para devapUjanAdi karane kA bhAva ajJAnI ke bhI hotA haiM tathA maMda kaSAya aura zubha bhAvAnusAra puNya baMdha bhI hotA hai, para ve sacce dharma nahIM kahe jA skte| zrotA- yadi Apa aisA kahogeM to ajJAnI jIva devapUjanAdi Avazyaka karmoM ko chor3a deNge| pravacanakAra - bhAI! upadeza to U~cA car3hane ko diyA jAtA hai| ataH devapUjanAdi ke zubha bhAva chor3akara yadi azubha bhAva meM jAveMge to pApa baMdha kreNge| ataH devapUjanAdi chor3anA ThIka nahIM hai| prazna - 1. chaha AvazyakoM ke nAma likhakara unakI paribhASAyeM diijiye| 17 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 5 karma siddhAMtacakravartI nemicandrAcArya ( vyaktitva evaM kartRtva ) jaha cakkeNa ya cakkI, chakkhaMDaM sAhiyaM avi'ghenn| taha mai cakkeNa mayA, chakkhaMDaM sAhiyaM smm|| " jisa prakAra sudarzanacakra ke dvArA cakravartI chaha khaMDoM ko sAdhatA ( jIta letA) hai, usI prakAra maiMneM (nemicandra ne) apane buddhirUpI cakra se SaTkhaNDAgamarUpa mahAn siddhAnta ko sAdhA hai|" ataH ve 'siddhAnta-cakravartI' khlaae| ye prasiddha jaina rAjA cAmuNDarAya ke samakAlIna the aura cAmuNDarAya kA samaya gyArahavIM sadI kA pUrvArdha haiM, ataH AcArya nemicandra bhI isI samaya bhArata-bhUmi ko alaMkRta kara rahe the| ye koI sAdhAraNa vidvAn nahIM the; inake dvArA racita gommaTasAra jIvakANDa, gommaTasAra karmakANDa, trilokasAra, labdhisAra, kSapaNAsAra Adi upalabdha grantha unakI asAdhAraNa vidvattA aura siddhAntacakravartI' padavI ko sArthaka siddha kara rahe haiN| inhoMne cAmuNDarAya ke Agraha para siddhAnta granthoM kA sAra lekara gommaTasAra grantha kI racanA kI hai, jisake jIvakANDa aura karmakANDa nAmaka do mahA adhikAra haiN| inakA dUsarA nAma paMcasaMgraha bhI hai| isa grantha para mukhyaHta TIkAe~ upalabdha haiM:(1) abhayacaMdrAcArya kI saMskRta TIkA 'mNdprbodhikaa'| (2) kezavavarNI kI saMskRta mizrita kannar3I TIkA 'jiivtttvprdiipikaa'| (3) nemicandrAcArya kI saMskRta TIkA 'jiivtttvprdiipikaa'| (4) AcAryakalpa paMDita ToDaramalajI kI bhASATIkA 'smygjnyaancNdrikaa'| yaha pATha gommaTasAra karmakANDa ke AdhAra para likhA gayA hai| 1 gommaTasAra karmakANDa, gAthA 397 / 2 ye nemicaMdrAcArya siddhAntacakravartI, nemicaMdrAcArya se bhinna haiN| 18 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates karma cAmuNDarAya - mahArAja! yaha AtmA duHkhI kyoM hai ? AtmA kA hita kyA hai ? kRpA kara btaaiye| AcArya nemicandra - AtmA kA hita nirAkula sukha hai, vaha prAtmA ke prAzraya se hI prApta kiyA jA sakatA hai| para yaha jIva apane jJAnasvabhAvI AtmA ko bhUlakara moha-rAga-dveSa rUpa vikArI bhAvoM ko karatA hai, ataH duHkhI hai| cAmuNDarAya - hamane to sunA hai ki duHkha kA kAraNa karma hai| AcArya nemicandra - nahIM bhAI! jaba yaha AtmA apane ko bhUlakara svayaM moha-rAga-dveSa bhAva rUpa vikArI pariNamana karatA hai, taba karma kA udaya usameM nimitta kahA jAtA hai| karma thor3e hI jabaradastI AtmA ko vikAra karAte haiN| cAmuNDarAya - yaha nimitta kyA hotA hai ? AcArya nemicandra - jaba padArtha svayaM kAryarUpa pariName, taba kArya kI utpatti meM anukUla hone kA Aropa jisa para A sake use nimittakAraNa kahate haiN| ataH jaba AtmA svayaM apanI bhUla se vikArAdi rUpa (duHkhAdi rUpa) pariName, taba usameM karma ko nimitta kahA jAtA hai| cAmuNDarAya - yaha to ThIka hai ki yaha AtmA apanI bhUla se svayaM duHkhI hai, jJAnAvaraNAdi karmoM ke kAraNa nhiiN| para vaha bhUla kyA hai ? / AcArya nemicandra - apane ko bhUlakara para meM iSTa aura aniSTa kalpanA karake moha-rAga-dveSa rUpa bhAva-karma (vibhAva bhAva rUpa pariNamana) karanA hI AtmA kI bhUla hai| cAmuNDarAya - bhAva-karma kyA hotA hai ? __AcArya nemicandra - karma ke udaya meM yaha jIva moha-rAga-dveSa rUpI vikArI bhAva rUpa hotA hai, unheM bhAva-karma kahate haiM aura una moha-rAga-dveSa bhAvoM kA nimitta pAkara kArmANa vargaNA (karmaraja) karmarUpa pariNamita hokara prAtmA se sambaddha ho jAtI haiM, unheM dravya-karma kahate haiN| cAmuNDarAya - to karmabaMdha ke nimitta, AtmA meM utpanna hone vAle moharAga-dveSa bhAva to bhAva-karma haiM aura kArmANa vargaNA kA karmarUpa pariNamita rajapiNDa dravya-karma ? Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates AcArya nemicandra - hA~! mUlarUpa se ye karma ATha prakAra ke hote haiN| ina ATha prakAra ke karmoM meM jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI, mohanIya aura antarAya to ghAtiyA karma kahalAte haiM aura vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra aghAtiyA karma kahalAte haiN| cAmuNDarAya - ghAtiyA aura aghAtiyA se kyA tAtparya ? AcArya nemicandra - jo jIva ke anujIvI guNoM ko ghAta karane meM nimitta hoM ve ghAti karma haiM, aura AtmA ke anujIvI guNoM ke ghAta meM nimitta na hoM unheM aghAtiyA karma kahate haiN| cAmuNDarAya - jJAna para AvaraNa DAlane vAle karma ko jJAnAvaraNa aura darzana para AvaraNa DAlane vAle karma ko darzanAvaraNa kahate hoMge ? prAcArya nemicandra - suno ! jaba AtmA svayaM apane jJAna bhAva kA ghAta karatA hai, arthAt jJAna-zakti ko vyakta nahIM karatA taba AtmA ke jJAnaguNa ke ghAta meM jisa karma kA udaya nimitta ho use jJAnAvaraNa kahate haiN| aura jaba AtmA svayaM apane darzana-guNa (bhAva) kA ghAta karatA hai taba darzana-guNa ke ghAta meM jisa karma kA udaya nimitta ho use darzanAvaraNa kahate haiN| jJAnAvaraNI pAMca prakAra kA aura darzanAvaraNI nau prakAra kA hotA hai| cAmuNDarAya - aura mohanIya................? AcArya nemicandra - jIva apane svarUpa ko bhUla kara anya ko apanA mAne yA svarUpAcaraNa meM asAvadhAnI kare taba jisa karma kA udaya nimitta ho use mohanIya karma kahate haiN| yaha do prakAra kA hotA hai : 1. darzana mohanIya, 2. cAritra mohniiy| mithyAtva Adi tIna bheda darzana mohanIya ke haiM, 25 kaSAyeM cAritra mohanIya ke bheda haiN| cAmuMDarAya - aba ghAtiyA karmoM meM eka antarAya aura raha gayA ? prAcArya nemicandra - jIva ke dAna, lAbha , bhoga, upabhoga aura vIrya ke vighna meM jisa karma kA udaya nimitta ho, use antarAya karma kahate haiN| yaha pAMca prakAra kA hotA hai| cAmuNDarAya - aba kRpayA aghAtiyA karmoM ko bhI.............? AcArya nemicandra - hA~! hA~!! suno! 20 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jaba AtmA svayaM moha bhAva ke dvArA prAkulatA karatA hai taba anukUlatA, pratikUlatA rUpa saMyoga prApta hone meM jisa karma kA udaya nimitta ho use vedanIya karma kahate haiM / yaha sAtA vedanIya aura asAtA vedanIya ke bheda se do prakAra kA hotA hai| jIva apanI yogyatA se jaba nArakI, tiryaJca, manuSya yA deva zarIra meM rukA rahe taba karma kA udaya nimitta ho use Ayu karma kahate haiN| yaha bhI narakAyu, tiryaJcAyu, manuSyAyu aura devAyu ke bheda se cAra prakAra kA hai / tathA jisa zarIra meM jIva ho usa zarIrAdi kI racanA meM jisa karma kA udaya nimitta ho use nAma karma kahate haiM / yaha zubha nAma karma aura azubha nAma karma ke bheda se do prakAra kA hotA hai| vaise isakI prakRtiyA~ 93 haiM / aura jIva ko ucca yA nIca AcaraNa vAle kula meM paidA hone meM jisa karma kA udaya nimitta ho use gotra karma kahate haiM / yaha bhI uccagotra aura nIca gotra, isa prakAra do bheda vAlA hai| cAmuNDarAya - to basa, karmoM ke ATha hI prakAra haiM ? AcArya nemicandra - ina ATha bhedoM meM bhI prabheda haiM, jinheM prakRtiyA~ kahate haiM aura ve 148 hotI haiN| aura bhI kaI prakAra ke bhedoM dvArA inheM samajhA jA sakatA haiM, abhI itanA hI paryApta hai / yadi vistAra se jAnane kI icchA ho to gommaTasAra karmakANDa Adi graMthoM kA adhyayana karanA cAhiye / prazna - 1. karma kitane prakAra ke hote haiM ? nAma sahita ginaaiye| 2. dravya karma aura bhAva karma meM kyA aMtara hai ? 3. kyA karma AtmA ko jabardastI vikAra karAte haiM ? 4. jJAnAvaraNI, mohanIya evaM Ayu karma kI paribhASAe~ likhiye| 5. siddhAMtacakravartI AcArya nemicandra kA saMkSipta paricaya dIjiye / 21 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 6 rakSAbaMdhana adhyApaka - sarva chAtroM ko sUcita kiyA jAtA hai ki kala rakSAbaMdhana mahAparva hai| isa dina akaMpanAcArya Adi sAta sau muniyoM kA upasarga dUra huA thaa| ata: yaha dina hamArI khuzI kA dina hai| isake upalakSa meM kala zAlA kA avakAza rhegaa| chAtra - gurudeva! akaMpanAcArya kauna the, una para kaisA upasarga AyA thA, vaha kaise dUra huA ? kRpayA saMkSepa meM smjhaaiye| adhyApaka - suno! akaMpanAcArya eka digambara saMta the, unake sAtha sAta sau muniyoM kA saMgha thA aura ve usake prAcArya the| eka bAra ve saMgha sahita vihAra karate hue ujjaina phuNce| usa samaya ujjainI ke rAjA zrIvarmA the| unake yahAM cAra maMtrI thejinake nAma the - bali, namuci, bRhaspati aura prhlaad| jaba rAjA ne muniyoM ke Agamana kA samAcAra sunA to vaha sadala-bala unake darzanoM ko phuNcaa| cAroM maMtrI bhI sAtha the| sabhI munirAja AtmadhyAna meM magna the| ataH pravacana-carcA kA koI prasaMga na bnaa| maMtrigaNa muniyoM ke prAsthAvAna na the, ataH unhoMne rAjA ko bhar3akAnA cAhA aura kahA " maunaM mUrkhasya bhUSaNam"- mauna mUrkhatA chipAne kA acchA upAya hai, yahI socakara sAdhu loga cupa rahe haiN| zrutasAgara munirAja pAhAra karake Arahe the| unheM dekha eka maMtrI bolA - eka baila ( mUrkha) vaha ArahA hai aura ve maMtrI munirAja se vAda-vivAda ke lie ulajha pdd'e| phira kyA thA, munirAja ne apanI prabala yuktiyoM dvArA zIghra hI unakA mada khaMDita kara diyaa| 22 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates rAjA ke sAmane una cAroM kA abhimAna cUrNa ho gyaa| usa samaya to ve loga cupacApa cale gae para rAtri meM cAroM hI ne vahA~ Akara munirAja para prahAra karane ko eka sAtha talavAra uThAI, kintu unake hAtha kIlita hokara uThe hI raha gye| prAtaH yaha samAcAra jaba rAjA aura janatA ne sunA to saba vahA~ aagye| munirAja kI saba ne stuti kI aura rAjA ne cAroM maMtrIyoM ko dezanikAlA de diyA / chAJa - ve munirAja rAta ko vahA~ kaise rahe ? unheM to jahA~ saMgha ThaharA thA, vahIM dhyAnastha rahanA cAhiye thaa| adhyApaka jaba unhoMne ukta vivAda kI carcA AcAryazrI se kI to unhoMne kahA ki tumheM unase carcA hI nahIM karanI cAhiye thii| kyoMki jisa prakAra sA~pa ko dUdha pilAne se viSa hI banatA hai, usI prakAra tIvra kaSAyI ajJAnI jIvoM se kI gaI tattvacarcA unake krodha ko hI bar3hAtI hai| ho sakatA hai ki ve kaSAya kI tIvratA meM koI upasarga kreN| ata: tuma usI sthAna para jAkara Aja rAta ko dhyAnastha raho / ? - chAtra - phira....... adhyApaka - ve cAroM maMtrI hastinAgapura ke rAjA padmarAya ke yahA~ jAkara kArya karane lge| kisI bAta para prasanna hokara padmarAya ne unheM mu~ha mA~gA varadAna mA~gane ko khaa| unhoMne use yathAsamaya lene kI anumati lelI / eka bAra ve hI akaMpanAcArya Adi sAta sau munirAja vihAra karate hue hastinAgapura phuNce| unheM AyA dekha bali ne rAjA padmarAya se sAta dina ke lie rAjya mA~ga liyA / rAjya pAkara vaha munirAjoM para ghora upasarga karane lgaa| taba rAjA padmarAya ke bhAI jo pahile muni ho gaye the, una munirAja viSNakumAra ne unakI rakSA kI / chAtra- aise duSTa zaktizAlI rAjA se niHzastra munirAja ne kaise rakSA kI ? adhyApaka - munirAja ko vikriyA Rddhi prApta thI / chAtra - vikriyA Rddhi kyA hotI hai ? adhyApaka - vikriyA Rddhi use kahate haiM jisake bala se apane zarIra ko cAhe jitanA bar3A yA choTA banA leM I 23 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates munirAja ne apanA pada tyAgakara bAvaniyA kA bheSa banAyA aura bali ke darabAra meM phuNce| bali ne unase icchAnusAra vastu mA~gane kI prArthanA kii| unhoMne apane kadamoM se tIna kadama bhUmi maaNgii| jaba bali ne tIna kadama bhUmi denA svIkAra kara liyA to unhoMne apane zarIra ko bar3hA liyA aura samasta bhUmi ko do pagoM maiM hI nApa liyaa| isa taraha bali ko parAsta kara munirAjoM kI rakSA kii| vaha dina zrAvaNa kI pUrNimA kA thaa| ataH usI dina se rakSAbaMdhana parva cala pdd'aa| munirAjoM kI rakSA huI aura bali kA baMdhana huaa| chAtra - kyA muni kI bhUmikA meM bhI yaha saba ho sakatA hai ? adhyApaka - nahIM bhAI! tumane dhyAna se nahIM sunaa| hamane kahA thA na ki unhoMne munipada chor3akara bAvaniyA kA bheSa bnaayaa| yaha kArya unake pada ke yogya na thA, tabhI to unako prAyazcitta lenA par3A, dubArA dIkSA lenI pdd'ii| chAtra - dhanya hai una muni viSNukumAra ko| adhyApaka - vAstava meM dhanya to ve akaMpanAcArya Adi munirAja haiM, jinheM itanI vipattiyA~ bhI AtmadhyAna se na DigA skiiN| chAtra - hA~! aura ve zrutasAgara muni, jinhoMne bali Adi se vivAda kara unakA mada khaMDita kiyaa| adhyApaka - unakI vidvattA to prazaMsanIya hai para duSToM se ulajhanA nahIM cAhiye thaa| AtmA kI sAdhanA karane vAle ko duSToM se ulajhanA ThIka nhiiN| chAtra - kyoM ? adhyApaka - dekho na, usI ke pariNAmasvarUpa to itanA jhagar3A huaa| ataH pratyeka AtmArthI ko cAhiye ki vaha jagat ke prapaMcoM se dUra rahakara tattvAbhyAsa meM prayatnazIla rhe| yahI saMsAra-baMdhana se rakSA kA saccA upAya hai| prazna - 1. rakSAbaMdhana kathA apane zabdoM meM likhiye| 2. muni viSNukumAra ko upasarga nivAraNArtha munipada kyoM chor3anA par3A ? 3. zrutasAgara munirAja ko akaMpanAcArya ne vAda-vivAda ke sthAna para jAkara rAtri meM dhyAnastha hone kA Adeza kyoM diyA ? 4. ukta kathA par3ha kara jo bhAva paidA hote haiM, unheM vyakta kiijiye| ' jisakA zarIra bahuta choTA bAvana aMgula kA hotA haiM, usako bAvaniyA kahate haiN| 24 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 7 jambUsvAmI kavivara paM. rAjamalajI pANDe ( vyaktitva evaM kartRtva) "pAMDe rAjamalla jinadharmI, nATaka samayasAra ke marmI" - banArasIdAsa rAjasthAna ke jina pramukha vidvAnoM ne Atma-sAdhanA ke anurUpa sAhityaArAdhanA ko apanA jIvana arpita kiyA hai, unameM paM. rAjamalajI kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| inakA pramukha nivAsasthAna DhU~DhAhar3ha pradeza kA vairATa nagara aura mAtRbhASA DhU~DhArI rahI hai| saMskRta aura prAkRta bhASA ke bhI ye uccakoTi ke vidvAn the| ye 17vIM sadI ke pramukha vidvAn banArasIdAsa ke pUrvakAlIna the| inakA pahilA grantha jambUsvAmI caritra saM. 1633 meM pUrNa huA thA, ataH inakA janma nizcitatayA 17vIM sadI ke prAraMbha meM hI huA hogaa| inakI pratibhA bahumukhI thii| ye kavi, TIkAkAra, vidvAn aura vaktA saba eka sAtha the| inakI kavitA meM kAvyatva ke sAtha-sAtha adhyAtma tathA gaMbhIra tattvoM kA gUDha vivecana hai| inake dvArA racita nimnalikhita racanAe~ prApta haiM: 1. jambUsvAmI caritra 4. tattvArthasUtra TIkA 2. chaMdovidyA 5. samayasArakalaza bAlabodha TIkA 3. adhyAtmakamalamArtaNDa 6. paMcAdhyAyI prastuta pATha Apake dvArA racita jambUsvAmI caritra ke AdhAra para likhA gayA hai| 25 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates jambUsvAmI 1 bahina - antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra pUrNa vItarAgI aura sarvajJa the unake bAda bhI koI pUrNa vItarAgI aura sarvajJa huA ? bhAI - hA~ ! hA~!! kyoM nahIM hue? unake bAda gautama svAmI, dharmAcArya aura jambUsvAmI pUrNa vItarAgI aura kevalajJAnI hue / isa yuga ke antima kevalI jambUsvAmI hI haiN| bahina - to mahAvIra svAmI ke samAna jambUsvAmI bhI rAjakumAra hoMge ? bhAI - nahIM bahina, ve to rAjagRha nagara ke eka rAjamAnya seTha ke putra the| unake pitA kA nAma arhaddAsa aura mAtA kA nAma jinamatI thaa| jambUkumAra kA janma phAlguna kI pUrNimA ko huA thaa| zreSThiputra jambUkumAra kA rAjA zreNika ke darabAra meM evaM tatkAlIna samAja meM mahattvapUrNa sthAna thaa| nagara ke aneka zrImaMta apanI guNavatI kanyAoM kI zAdI jambUkumAra se karanA cAhate the tathA cAra kanyAoM kI sagAI bhI unase pakkI ho cukI thI para .............. bahina - para kyA ? bhAI - para ve to bacapana se hI vairAgya rasa meM page hue the| unakA mana to AtmA ke ananta pratIndriya AnaMda ke lie tar3apa rahA thA, ataH unhoMne zAdI karane se sApha inkAra kara diyA / bahina - inkAra kara diyA ? pakkI sagAI tor3a dI ? vivAha nahIM kiyA ? 26 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates bhAI - ve to yahI cAhate the ki vivAha na karU~ para jaba kanyAoM ne yaha samAcAra sunA to ve bhI bolIM ki yadi zAdI hogI to jambUkumAra se anyathA nahIM / ? bahina - phira.......... bhAI - phira kyA ? cAroM lar3akiyoM ke mAtA-pitA aura jambUkumAra ke mAtA-pitA ne prati Agraha kiyA ki cAhe tuma bAda meM dIkSA le lenA para zAdI se inkAra na karo, kyoMki ve jAnate the ki sarvAMgasundarI kanyAyeM apane rUpa aura guNoM dvArA jambUkumAra kA mana raMjAyamAna kara leMgI aura phira jambUkumAra vairAgya kI bAteM bhUla jAveMge, para ..... 1 bahina - para kyA ? bhAI para jambUkumAra ne zAdI karanA to svIkAra kara liyA kintu unake mana ko sAMsArika viSayavAsanAyeM apanI ora khIMca na skiiN| - bahina - to kyA zAdI nahIM huI ? bhAI - zAdI to huI para dUsare hI dina jambUkumAra ghara-bAra, kuTumba - parivAra, dhana-dhAnya aura devAMganA - tulya cAroM striyoM ko tyAga kara nagna digambara sAdhu ho gye| bahina - unakI patniyoM ke nAma kyA the? kyA unhoMne unheM dIkSA lene se rokA nahIM ? bhAI - unake nAma padmazrI, kanakazrI, vinayazrI aura rUpazrI the| unhoMne apane hAva-bhAva, rUpa-lAvaNya, sevA-bhAva aura buddhi - caturAI se pUrA-pUrA prayatna kiyA, para AtmAnanda meM magna rahane ke abhilASI jambUkumAra ke mana ko ve vicalita na kara sakIM / bahina - ThIka hI hai ! rAgiyoM kA rAga jJAniyoM ko kyA prabhAvita karegA ? jJAna aura vairAgya kI kiraNeM to ajJAna aura rAga ko nAza karane meM samartha hotI haiM / bhAI - ThIka kahatI ho bahina ! unake jJAna aura vairAgya kA prabhAva to usa vidyuccara nAmaka cora para bhI par3A, jo usI rAta jambUkumAra ke makAna meM corI karane AyA thaa| lekina jambUkumAra tathA unakI nava-pariNItA striyoM kI carcA ko sunakara tathA una kumAra kI vairAgya pariNati dekha unake sAtha hI muni ho gyaa| 27 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates bahina - aura una kanyAoM kA kyA huA ? bhAI - unhoMne bhI apanI dRSTi ko viSaya-kaSAya se haTAkara vairAgya kI tarapha mor3A aura ve bhI dIkSA lekara arjikAyeM ho gii| jambUsvAmI ke mAtApitA ne bhI arjikA aura munivrata aMgIkAra kiyaa| isa prakAra sArA hI vAtAvaraNa vairAgyamaya ho gyaa| jambUkumAra muni niraMtara Atma-sAdhanA meM magna rahane lage aura mAgha sudI saptamI ke dina-jisa dina unake guru sudharmAcArya ko nirvANa lAbha huA-jambUsvAmI ko kevalajJAna ko prApti huI thii| bahina - jisa prakAra mahAvIra kA nirvANa-divasa aura gautama kA kevalajJAna-divasa eka hai, usI prakAra sudharmAcArya kA nirvANa divasa aura jambUsvAmI ko kevalajJAna-divasa eka hI huaa| bhAI - hA~! usake bAda jambUsvAmI kI divyadhvani dvArA 18 varSa taka magadha se lekara mathurA taka ke pradezoM meM tattvopadeza hotA rahA aura anta meM ve caurAsI (mathurA) se mokSa pdhaare| prazna 1. jambUsvAmI kA saMkSipta paricaya apanI bhASA meM diijiye| 2. mahAkavi paM. rAjamalajI pANDe ke vyaktitva aura kartRtva para prakAza ddaaliye| * paM. rAjamalajI inheM vipulAcala se mokSa jAnA mAnate haiN| 28 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates pATha 8 bAraha bhAvanA paM. jayacaMdajI chAbar3A vyaktitva evaM kartRtva (saMvat 1795-1881) jayapura ke pratibhAzAlI AtmArthI vidvAnoM meM paM. jayacaMdajI chAbar3A kA eka mahattvapUrNa sthAna hai| ApakA janma jayapura se tIsa mIla dUra DiggImAlapurA roDa para sthita phAgaI ( phAgI) grAma meM huA thaa| Apake pitA kA nAma motIrAmajI chAbar3A thaa| gyAraha varSa kI alpAyu meM ApakI ruci tattvajJAna kI tarapha ho gaI thii| kucha samaya bAda Apa phAgaI se jayapura Agaye jahA~ Apako mahApaNDita ToDaramalajI Adi kA satsamAgama prApta huA thaa| Apako AdhyAtmika jJAna jayapura kI terApaMtha sailI meM prApta huA thaa| isakA unhoMne isa prakAra ullekha kiyA hai : sailI terApaMtha supaMtha, tAmeM bar3e guNI gun-grNth| tinakI saMgati meM kachu bodha, pAyo maiM adhyAtama sodha / / Apake suputra paM. nandalAlajI bhI mahAn vidvAn the| paM. jayacaMdajI ne svayaM unakI prazaMsA likhI hai| ApakI racanAyeM prAyaH TIkAgraMtha haiM, jinheM vacanikA ke nAma se kahA jAtA hai| vaise ApakI kaI maulika kRtiyA~ bhI haiN| Apake kucha mahattvapUrNa grantha nimnalikhita haiM: 1. tattvArthasUtra vacanikA 2. sarvArthasiddhi vacanikA 3. prameyaratnamAlA vacanikA 4. dravyasaMgraha vacanikA / 5. samayasAra vacanikA 6. aSTapAhuDa vacanikA 7. jJAnArNava vacanikA 8. dhanyakumAra caritra vacanikA 9. kArtikeyAnuprekSA vacanikA 10. pada-saMgraha prastuta bAraha bhAvanAyeM Apake dvArA hI banAI gaI haiN| 29 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates anitya prazaraNa bAraha bhAvanA dravya rUpa kari sarva thira, parajaya thira hai kaun| dravya dRSTi ApA lakho, parajaya naya kari gaun|| zuddhAtama aru paMca guru, jaga meM saranau doy| moha udaya jiya ke vRthA, pAna kalpanA hoy|| para dravyana taiM prIti jo, hai saMsAra abodh| tAko phala gati cAra meM, bhramaNa kahyo zruta shodh|| saMsAra prekatva paramAratha teM prAtamA, eka rUpa hI joya / karma nimitta vikalapa ghane, tina nAse ziva hoy|| anyatva apane apane sattvapU, sarva vastu vilasAya / aiseM citavai jIva taba, parateM mamata na thaay|| azuci nirmala apanI AtamA, deha apAvana geha / jAni bhavya nija bhAva ko, yAsoM tajo sneh|| prAstrava Atama kevala jJAnamaya, nizcaya-dRSTi nihAra / saba vibhAva pariNAmamaya, prAstravabhAva viDAra / / saMvara nija svarUpa meM lInatA, nizcaya saMvara jaani| samiti gupti saMjama dharama, dharai pApa kI hAni / / 30 Please inform us of any errors on rajesh@AtmaDharma.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates ekatva vairAgyotpattikAla meM bAraha bhAvanAoM kA ciMtavana karane vAle jJAnI AtmA isa prakAra vicAra karate haiM :anitya dravya kI dRSTi se dekhA jAya to sarva jagat sthira hai, para paryAya dRSTi se koI bhI sthira nahIM hai, ataH paryAyArthika naya ko gauNa karake dravya-dRSTi se eka AtmAnubhUti hI karane yogya kArya hai| prazaraNa isa vizva meM do hI zaraNa haiN| nizcaya se to nija zuddhAtmA hI zaraNa hai aura vyavahAra naya se paMcaparameSThI / para moha ke kAraNa yaha jIva anya padArthoM ko zaraNa mAnatA hai| saMsAra nizcaya se para-padArthoM ke prati moha-rAga-dveSa bhAva hI saMsAra hai| isI kAraNa jIva cAroM gatiyoM meM duHkha bhogatA huA bhramaNa karatA hai| nizcaya se to AtmA eka jJAnasvabhAvI hI hai| karma ke nimitta kI apekSA kathana karane se aneka vikalpamaya bhI use kahA hai| ina vikalpoM ke nAza se hI mukti prApta hotI hai| anyatva pratyeka padArtha apanI-apanI sattA meM hI vikAsa kara rahA hai, koI kisI kA kartA-hartA nahIM hai| jaba jIva aisA ciMtavana karatA hai to phira para se mamatva nahIM hotA hai| azuci yaha apanI prAtmA to nirmala hai para yaha zarIra mahAn apavitra hai, ataH he bhavya jIvo! apane svabhAva ko pahicAna kara isa apAvana deha se neha chodd'o| nizcaya dRSTi se dekhA jAya to AtmA kevala jJAnamaya hai| vibhAvabhAva rUpa pariNAma to prAstravabhAva haiM, jo ki nAza karane yogya haiN| saMvara nizcaya se AtmasvarUpa meM lIna ho jAnA hI saMvara hai| usakA kathana samiti, gupti aura saMyama rUpa se kiyA jAtA haiM, jise dhAraNa karane se pApoM kA nAza hotA hai| prAstrava 31 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Version 001: remember to check http://www.AtmaDharma.com for updates loka nirjarA saMvaramaya hai prAtmA, pUrva karma jhar3a jaay| nija svarUpa ko pAyakara, loka zikhara jaba thaay|| loka svarUpa vicArikeM, prAtama rUpa nihaar| paramAratha vyavahAra guNi, mithyAbhAva nivaari|| bodhidurlabha bodhi ApakA bhAva hai, nizcaya durlabha naahi| bhava meM prApati kaThina hai, yaha vyavahAra khaahiN|| dharma darzajJAnamaya cetanA, Atamadharma bakhAni / dayAkSamAdika ratanatraya, yAmeM garbhita jaani|| nirjarA jJAnasvabhAvI AtmA hI saMvara (dharma) maya hai| usake prAzraya se hI pUrvopArjita karmoM kA nAza hotA hai aura yaha AtmA apane svabhAva ko prApta karatA hai| loka loka (SaT dravya) kA svarUpa vicAra karake apanI AtmA meM lIna honA caahiye| nizcaya aura vyavahAra ko acchI taraha jAnakara mithyAtva bhAvoM ko dUra karanA caahiye| bodhidurlabha jJAna AtmA kA svabhAva hai, ataH vaha nizcaya se durlabha nahIM hai| saMsAra meM AtmajJAna ko durlabha to vyavahAra naya se kahA gayA hai| dharma AtmA kA svabhAva jJAna-darzanamaya hai| dayA, kSamA prAdi dazadharma aura ratnatraya saba isameM hI garbhita ho jAte haiN| prazna - 1. nimnalikhita bhAvanAoM saMbaMdhI chaMda arthasahita likhiye : anitya, ekatva, saMvara, bodhidurlbh| 2. paM. jayacaMdajI chAbar3A ke vyaktitva evaM kartRtva para prakAza ddaaliye| 32 Please inform us of any errors on rajesh@ AtmaDharma.com