Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
E OF ]D]©© EDIT@SEO]\ @SED)
અકેલક ગ્રંથમાળા પુ૫-૮૨
તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્રાર્થ
: સંપાદક :
તપસ્વી મુનિશ્રી અક્ષક વિજયજી મહારાજ
[ED]EalO3EZED]CO313EZEDal[ OCTOR
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથે
સાથે
છપાયેલ પુસ્તકોની યાદી ૧. કલ્યાણક સ્તવન ટેડર ૨૩. સામાયીક પ્રતિકમણને ૨. બાષભદેવ ચરિત્ર
અષ્ટકમ ઉપરની કથાઓ ૩. શાંતિનાથ ચરિત્ર ૨૪. તિલકમજરી ૪. નેમિનાથનેકૃષ્ણ ચરિત્ર ૨૫. જૈન કથાઓ ભાગ-૩ ૫. પાશ્વનાથને આદિનાથ ર૬. વૈરાગ્યનું અમૃત યાને ચરિત્ર
- સમરાદિત્ય ચરિત્ર દ. મહાવીર ચરિત્ર ર૭. ઝષભદેવ ચરિત્ર સ્તવના ૭. જૈન રામાયણ ૮. ચેઈચયથુઈસજઝાય ૨૮. શાન્તિનાથ ચરિત્ર સ્તમાળા
વનો સાથે ૯. શકરાજાની કથા ૨૯. નેમિનાથ ચરિત્ર સ્તવનો ૧૦. સમક્તિના સડસઠ
બેલની સજઝાય અર્થ સાથે ૩૦, પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર સ્ત૧૧. અકલક વિજયનુ
વનો સાથે જીવનચરિત્ર
૩૧. મહાવીર ચરિત્ર સ્તવનો ૧૨. કુમારપાળ ચરિત્ર
સાથે ૧૩. ભક્તામર અર્થ કથા ૩૩. જૈન રામાયણ સહિત
૩૩. ભક્ત મુક્તિ પર્યુષણ૧૪. છકમ ગ્રંથસાર ભા-૧
પવ માળી ૧૫. નળ-દમયંતી ચરિત્ર ૩૪. ભૂભુવ: સ્વ: ભા-૧ ૧૬. પ્રકરણ ભાષ્યસાર , | ૩૫. શાંબપ્રદ્યુમ્ન ચરિત્ર ૧૭. જૈન કથાઓ ભા–૧ ૩૬. વીશસ્થાનકની કથાઓ ૧૮. છ કર્મગ્રંથ સાર ભા-ર ૩૭. જૈન કથાઓ ભા-૪ ૧૯. જૈન કથાઓ ભાગ-૨ ૩૮ મણી શ્રીપાળ ૨૦. સજઝીય માળા ૩૯ નેમિ વિવાહ ૨૧. ભેગાપભાગ વિરમણવ્રત ૪૦. મહાબળ મલયી સુંદરી ૨૨. કુવલયમાળા કથા
ચરિત્ર ( અનુસધાન ટાઈટલ ૩ ઉપર )
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પરમાત્મને નમઃ
શ્રી ગુરવે નમઃ અકલંક ગ્રંથમાળા પુષ્પ-૨
તસ્વાર્થાધિગમ સૂત્રાર્થ
પ્રકાશકઅકલંક પર
c, નવનીત જે. મહેતા પાદશાહની પિળ, રીલીફ રોડ અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧.
તપસ્વી મુનિશ્રી અકલાચા-મહારાજ
સં. ૨૦૪૫ ૪ નકલઃ ૧૦૦૦ જ મૂલ્ય રૂા. ૧૦ થી
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાજના
શ્રી અકલંક ગ્રંથમાળા તરફથી જૈન ધર્મના અત્યુત્તમ પુસ્તક છપાય છે. તેમાં યથાશક્તિ ભાગ લેવા વિનંતી છે. જ્ઞાનદાન સર્વોત્કૃષ્ટ દાન છે. રૂા. ૧૫૦૧, આપવાથી પેટ્રન થવાય છે અને છપાતા હજાર પુસ્તકમાં ફાટી જીવન ઝરમર લેવાય છે.
રૂા. ૧૦૦૧ આજીવન સભ્યના છે. રૂા. ૫૫૧ પાંચ વર્ષોંના સભ્યના છે. રૂા. ૧૫૧ એક વર્ષના સભ્યના છે,
ઉપર મુજબ કે તેથી વધુ આપનારનું નામ પુસ્તકમાં લેવાશે. હાજર પુસ્તકાનું લીસ્ટ પાછળ આપ્યું છે. તેમજ કુલ એકાશી પુસ્તકા છપાયાં છે અને સત્તાસ બાકી છે. એટલે એકસેા આઠ છપાવાની ધારણા છે. પૂ. સાધુ સાધ્વીઆને તેમજ જ્ઞાનભંડારને આ પુસ્તક ભેટ અપાય છે. તેમજ શ્રાવક શ્રાવકાને એછામાં ઓછા શ. ૧૫૧, ભેટ મેકલવાથી કે હાજર પુસ્તકા ભેટ અપાય છે. પુસ્તકાનું વેચાણ થતું નથી. ભેટ રકમ લેવાય અને ભેટ પુસ્તક અપાય છે. ભેટ રકમની પહેાંચ અપાય છે અને પુસ્તકમાં નામ પણ છપાય છે સાધુ સાધ્વીઓને વિનંતી કરવામાં આવે છે કે આપ ઉપધાન ઉજમણા પ્રસંગે મહાત્સવ પ્રસંગે અમેને સારી રકમ મેાલાવશે। તા આપના કહેવા મુજબ પુસ્તક છપાવીશુ વર્ષીતપ, સિદ્ધિ તપ ઉપધાનાદિમાં પ્રભાવના માટે પડતર કિંમતે પુસ્તક અપાશે.
•
નવનીત જે મહેતા પાદશાહની પાળ,રીલીફ રોડ,અમદાવાદ-૧ સુદ્રક : સાગર પ્રિન્ટર્સ' પાદશાહની પાળ, રીલીફ રોડ, નાદ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
- શ્રી તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર-સર્વ સમાજમાં અતિ પ્રચલિત છે જેના રચયિતા પૂર્વધર મહાપુરુષ શ્રી ઉમા સ્વાતિજી મહારાજ છે. આગમસાગરનું મંથન કરી તેઓશ્રીએ ટૂંકાણમાં સિદ્ધાંતને સાર–તદ્દન નાના-ટૂંકા સૂત્રોમાં રજુ કર્યો છે દિગંબર સમાજમાં પણ આ સૂત્ર જાણતું અને માનીતું છે, તત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમાં આગમનો સાર છે. જૈન દર્શન નો સાગર છે અન્ય દર્શનો નદી સમાન છે. સાગરમાં સઘળી નદીઓને સમાવેશ થાય છે. અન્ય દર્શનકારો-મતકારોગીતા બાઈબલ કુરાન વિ. પોતાના ધર્મના સિદ્ધાંતને રજૂ કરે છે. જ્યારે સાગર સમાન જૈન દર્શનનો એક પુસ્તકમાં કઈ રીતે સમાવેશ થાય.
આત્મા ધર્મ તથા કર્મના વિષય ઉપર લાખ શ્લોકોની રચના છે. આવા ગહન અને જટિલ વિષયને એક પુસ્તકમાં 'કેવી રીતે સમાવી લેવાય માટે આપણે જૈન દર્શનનું એક પુસ્તક કુરાન, બાઈબલ કે ગીતાની જેમ બતાવી શકતા નથી છતાં બતાવવું હોય તે શ્રી તવાર્થાધિગમ સૂત્ર–કલ્પસૂત્ર વિગેરેને બતાવી શકીએ. સંતોષ આપવા ખાતર શ્રી તત્વાર્થીધિગમ સૂત્ર ઉપર કેટકેટલા આચાર્યાએ ટીકાઓની રચના કરી છે. આવા ગહન અને જટિલ ગ્રંથ વિષે શું લખવું ? જેની પ્રસ્તાવના પણ એક ગ્રંથ બની જાય તેવો આ ગ્રંથ છે. દિગંબરોની જેમ આપણું લોકે ગળથુથીમાં જ આ ગ્રંથનો અભ્યાસ કરે તે તાત નથી કે આપણું શ્રદ્ધાને કોઈ ભ્રષ્ટ યા એથી કરી શકે. શ્રદ્ધાને બનાવવા આવા તત્વજ્ઞાનના ગ્રંથના અભ્યાસ કરવો જોઈએ. બહેને જેટલી
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વણતાં અને ભાઈ આ દુકાનમાં બેઠા બેઠા પણ એક એક સૂત્ર ગોખી કાઢે તે ટૂંક સમયમાં જ ગ્રંથ કંઠસ્થ થઇ શકે. વધુ શું લખું....મુનિરાજ શ્રી અકલક વિજયજી આ વિષયમાં ઠીક ઠીક પુરુષા કરી રહ્યા છે. એમની જ્ઞાનરુચિ પ્રશ ંસનીય છે. ઘણાંય ગ્રંથા તેમને સારરૂપે બહાર પાડ્યા છે. ખરેખર તેઓ અભિનંદનને પાત્ર છે. મે મુક્ વાંચ્યા નથી એટલે પ્રસ્તાવનામાં પૂરા ન્યાય આપ્યા નથી. સુજ્ઞેષુ હિ... અહુનાં
3.
શ્રી લબ્ધિ લક્ષ્મણ સૂરિ શિશુ કીતિ ચંદ્રસૂરિ
૧. રૂા. ૧૦૦૧/-રસીકલાલ મન્તિલાલ પાટણવાળા, પારલા
૨.
રૂા. ૧૦૦૧/- સુલતાનમલજી ચાંદમલજી
મલાડ
રૂા. ૧૦૦૧/- નગીનદાસ ભાયચંદ સમૌવાળા મલાડ
રૂા. ૧૦૦૧/- કારાડ, સભવનાથ જૈન દેરાશર,
રૂા. ૧૦૦૧/- મરઘાબેન જ્યંતીલાલ રાજપાલ
મૂળીવાળા ૬. ' રૂા. ૧૦૦૧/- સહચરૂણા પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર
બાબુલનાથ
૪.
અકલંક ગ્રંથમાળામાં દ્રવ્ય સહાયકની યાદી
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. રૂા. ૧૦૦૧/- ખુમચંદ રતનચંદ જેરાજી ૮. રૂ. ૧૦૦૧/- અસીમ અશક મહેતા, મરીન ડ્રાઈવ ૯ રૂા. ૧૦૦૧/- ગોકસદાસ મગનલાલ
રૂ. ૧૦૦૧/- કાન્તિલાલ લલ્લુભાઈ ઝવેરી ૧૧. રૂા. ૧૦૦૧/- પુખરાજજી અચલા, મીરઝા સ્ટ્રીટ ૧૨. રૂા. ૧૦૦૧/- પરશોતમ વેલજીભાઈ કુંભાસણવાળા
( આંબેલ ખાતાની ઉપર) ૧૩. રૂ. ૫૦૧/- ભગવતી મફતલાલ લક્ષ્મીચંદ પાટણવાળા ૧૪. , ૫૦૧/- રમણલાલ ડાહ્યાભાઈ અંબાસણવાળા ૧૫. ,, ૫૦૧/- શાન્તિલાલ મગનલાલ પીવાળા મેન્શન ૧૬. , ૫૦૧/- નગીનદાસ દોશી મરીન ડ્રાઈવ નીલમ ૧૭ , ૫૦૧/- શૈલેશભાઈ ચંદુલાલ શાહ સર્વોદય નગર ૧૮. ૫૦૧/- ધુળાલાલ પોપટલાલ શાહ કરણનગરવાળા ૧૯ ,, ૫૦૧/- હિંમતલાલ કાન્તિલાલ નહાલચંદ
ઓપેરાહાઉસ ૨૦. , ૫૦૧/- ભવરલાલજી નવજીવન સોસાયટી
ગ્રાન્ટ રેડ, મુંબઈ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂજ્યશ્રીને પરિચય
મુનિ અકલ'ક વિજય
જન્મ સ્થળ : લી`ચ જી. મહેસાણા સંવત ઃ ૧૯૭૦ ફાગણ સુદ-૫
સંસારી નામ : અમૃતલાલ શિવલાલ શાહ
ધાર્મિક શિક્ષક તરીકેના વ્યવસાય કરીને જ્ઞાન અને તપની પ્રવૃત્તિ દ્વારા સંયમ ભાવનામાં અભિવૃદ્ધિ થતાં પૂ. આચાર્ય શ્રી વિજય ભૂવનભાનુંસૂરી પાસે સંવત ૨૦૩૫ ના વૈશાખ સુદ-૩ ના રાજ મલાડ મુકામે દીક્ષા અંગીકાર કરી મુનિ અકલંક વિજય નામભિધાન પ્રાપ્ત કર્યું.
માનવ અવતારે સિદ્ધક્ષેત્ર જેવા દિવ્ય ધામમાં વમાન. તપની ૧૦૦ એળી ૨૦૪૦ના વૈશાખ સુદ-૩ના રોજ પૂર્ણ કરી.
સ્વ. પૂ. ક શાસ્ત્ર પારંગત સિદ્ધાંત મહેાદધિ પૂ. આચાય શ્રી વિજય પ્રેમસૂરિ મહારાજ પાસે ધામિક કમ ગ્રથાદિ અભ્યાસ કર્યો.
દીક્ષા પછી રત્નત્રયીની આરાધનામાં ઉદ્યમવંત છે હાલ વધુ માન તપની પુન: ૪૭ મી એળીની આરાધના ચાલે છે જ્ઞાન તત્ત્વજ્ઞાન અને સાહિત્યનું સરળ સુમેાધ ને સુગ્રાહ્ય શૈલીમાં લેખન સંપાદનના કાય માં પ્રવૃત્તિશીલ એવા મુનિશ્રીને કોટિ કોટિ દિન.
3
—પ્રેા. વિન શાહ બીલીમારા.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મુક્તાનમલજી ચાંદમલજી સેનીગરા
છે
"
(નારડોલ–રાજસ્થાન)
ન્યુ મન-મદિર ?? S.V. Road મલાડ વેસ્ટ નટરાજ માર્કેટ સામે, મુંબઈ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
dosad
તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્રાર્થ છાપવામાં સહાયક તરીકે રૂા. ૧૦૦૧/- મુલતાનમલજી ચાંદમલજી તરફથી મળ્યા છે. તેને સાભાર સ્વિકાર કરવામાં આવ્યા છે. તેમનું ટૂંક જીવન નીચે મુજબ છે.
મુલતાનમલજીને જન્મ નાડોલ (રાજસ્થાનમાં ) સ ૧૯૭૫ માં પિતા ચાંદમલજી વનરાજી સેાનીગરા અને માતા મગજ્જુબેનની કુક્ષીએ થયા હતા. તેમના બીજા પાંચ ભાઈ એ નામે દાનમલજી, ઝવેરચંદજી, પુખરાજજી, સાહેબચાંદજી અને લક્ષ્મીજી હતા. એ મ્હેનાડાહી અને અસી નામે હતી. આજે સીત્તેર વષઁની ઉંમરે પણ વી તપ કરી રહ્યા છે. અઠ્ઠાઈ એ ઘણી જ કરી છે, નવ્વાણું યાત્રા કરી છે અને તપશ્ચર્યા તા ચાલુ જ છે. એ વર્ષી તપ કર્યા પછી હાલ ત્રોને વર્ષી તપ ચાલે છે. ૫`ચમી તપ, પૌષદશમી તપ અને વધમાન તપની ત્રેવીસ ઓળી કરી છે.
આ રીતે શ્રાવક ધર્મની આરાધના કરી જીવન સફળ બનાવ્યુ છે. સંઘ સાથે સાથે કાળીગંધાર અને દયાળશાના કિલ્લાની યાત્રા કરીને કરાવી છે. સમેત શિખર વગેરે તીર્થાંની પણ યાત્રા કરી છે તેમનાં ધર્મપત્નિ શાન્તાબેન પણ ધર્મિષ્ઠ
મળ્યાં છે.
*
તેમની ઉંમર સાઠ વર્ષની છે અને પાંચ દીકરા અને એ દીકરીએ ભાસખમણની તપસ્યા કરેલ છે. તેઓ ધમક્રિયામાં ઉત્તરાત્તર આગળ વધે. એમ ઇચ્છીએ. નાડાલ (રાજસ્થાન ) જૈન ભેાજનશાળા તેમના તરફથી ચાલુ' છે. ધર્માનુરાગી છે.
exchangth th
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
OિBO EDITED GREE OBEDIO OBCRED:
6
)
CROSO3EDC3OJEELCOHE6)
શ્રી વાડીલાલ જીવરાજ ઝવેરી
"પાલનપુરવાળા TEST ©ED CO-OPE='564
F
OR CHOTOGRESE PEST COL6Y.OJAS.Golf.ADITY
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચય યાને સંક્ષિપ્ત જીવન ઝરમર
શ્રી વાડીલાલ જીવરાજભાઈ. ધર્મનીષ્ઠ અને સંસ્કાર પુરુષ છે તેઓશ્રી પાલનપુરના વતની હોઈ ખૂબ જ માનપિનાના સુસંસકાર પામી આગળ આવેલ છે. મેટ્રીક પાસ થઈને કલકત્તા, બર્ષા વ્યવસાય અંગે રહ્યા અને ત્યાથી મુંબઈ હાલ પચ્ચાસ સાઈઠ વર્ષથી રહે છે.
તેમના દૈનિક ધાર્મિક કાર્યક્રમ સામાયિક, જીનપૂજા અને લગભગ એક હજાર સ્વાધ્યાયને છે
પાલનપુરમાં શ્રી જગદ્ગુરૂ જૈન મિત્રમંડળના તેઓ સ્થાપક છે તેના . આ તંગત પાઠશાળા, બોડીંગ, કેળવણી ફંડ આદિ સ્થાના વર્ષોથી અગગય કાર્યકર્તા હાલમાં પણ છે.
શ્રી શાંતિનાથ જૈન દેરાસરમાં ટ્રસ્ટી તથા મુંબઈ પાયધુની ખાતે અને શ્રી પ્રવચન પૂજક સભાના માનદ સેક્રેટરી વર્ષોથી મલાડ જૈન સંઘના - (દેવકરણ મૂલજી) ઉપપ્રમુખ તરીકે પણ હતા.
તેઓશ્રી મલાડ પોષાતી મંડળના હાલમાં પ્રમુખ છે.
તેઓ સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃત તથા જયોતિષના સારા અભ્યાસી છે. સ્વ. આ વિકાશચન્દ્રસૂરિએ જે. મહેન્દ્ર જૈન પંચાંગ પાંત્રીસ વર્ષ સુધી જે ચાલુ રહેલ તેના પાંનિશ વર્ષ સુધી સંપાદક તરીકે તેઓ રહ્યા હતા.
તેએ શ્રી ઝવેરી બજારમાં હીરાને ધંધો કરતા હતા. હાલમાં વર્ષોથી નિવૃત્ત છે. શ્રી નાનુભાઈ નગીનદાસ સંચાલીત જૈન પંડળના સેક્રેટરી ઘણા વર્ષ સુધી હતા.
આજે ૮૨ વર્ષની જૈફ વયે પણ તેમની ધાર્મિક ક્રિયાઓ યુવકને પણ વિચાર કરતો કરે તેવી છે.
તેઓશ્રીના પરિવારમાં છ પુત્રે ચાર પુત્રી છે અને તેમના ધર્મપત્ની (સ્વર્ગવાસી થયેલ છે.
તેઓશ્રી અમારા ખૂપ જ પરિચિત અને આત્મીય મુરબ્બી છે, સ્નેહી છે. તેમના જીવન વિશે વિશેષ તો શું કહેવું.
લી. પં. પુનમચંદ કે શાહ - શ્રી હીરસૂરિશ્વરજી સંસ્કૃત પાઠશાળા ગેડીજી
મુંબઈ : પાયઘુની, નં ૩.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વાર્થસૂત્ર.
પહેલે અદયાય-૧ સમ્યગ્દશન જ્ઞાનચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ : ૧
સમ્યગ્દર્શન 'સમ્યજ્ઞાન ને સમ્યચ્ચારિત્ર એ ત્રણે મળીને મેક્ષમાર્ગ બને છે. એ ત્રણેનું સમુદિતપણું તે મક્ષ માર્ગ છે. સમ્યગ્દર્શન વિનાનું જ્ઞાન તે અજ્ઞાન કહેવાય છે. સમ્યજ્ઞાન વિનાનું ચારિત્ર તે કષ્ટ ક્રિયા કહેવાય છે. સમ્યગ્દર્શન એટલે સાચી શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ, પ્રતીતિ, વીતરાગ સર્વજ્ઞ તીર્થકરોએ જે વસ્તુ જે સ્વરૂપે કહી હોય તે સ્વરૂપે માનવી તે સમ્યગ્દર્શન છે. સમ્યગ્દર્શન હોવા છતાં સમ્યજ્ઞાન ને સમ્યચ્ચારિત્ર ન હોય તેમ બને. પરંતુ સમ્યજ્ઞાન હોય તેનામાં સમ્યગ્દર્શન અવશ્ય હેય અને સમ્યચ્ચારિત્ર હોય તેનામાં સમ્યજ્ઞાન ને સમ્યગ્દર્શન બંને હેય. ગુણઠાણની અપેક્ષાએ ચેાથે ગુણઠાણું અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિનું છે. તે શ્રેણિક અને કૃષ્ણ વગેરેને હતું. પરંતુ પાંચમું ગુણઠાણું પચ્ચખાણ વિરતિ કરવાથી આવે છે. એટલે શ્રદ્ધા એકલી કામમાં આવતી નથી. શરીરમાં રોગ થયે હેય અને વૈદ્ય ઉપર એકલી શ્રદ્ધા રાખીએ તો રોગ મટે નહિ. તેની પાસેથી કઈ દવા લેવી તે જાણવું જોઈએ અને જાણ્યા પછી એટલે દવા લાવ્યા પછી તે દવા જ્યાં સુધી વાપરીએ નહિ ત્યાં સુધી કેવળ જાણવા માત્રથી લાભ થતું નથી એટલે સમ્યગ્દર્શન ને સમ્યજ્ઞાન હોવા
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
છતાં તે મુજખનું વન ન કરવાથી ફાયદો થતા નથી. એટલે સમ્યપ્ચારિત્રક્રિયા રૂપ છે.
જ્ઞાનસ્ય ફ્લવિત ઃ જે સમ્યજ્ઞાન હોય તે વિરતિ આવ્યા વિના રહે નહિ. એટલે ચાથે ગુણઠાણે જીવાદિ નવતÕાનું જ્ઞાન થતાં હેય જ્ઞેય ને ઉપાદેયનું ભાન થાય છે. પછી ઘેાડેઘણે અંશે વિરતિ કરવાનું મન થાય. પચ્ચકૢખાણ લેવાથી પાંચમું ગુણુઠાણુ' પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં શ્રાવકનાં ખાર વ્રત લેવાય છે. પછી સર્વ પાપવ્યાપારના ત્યાગ કરવા રૂપ સવરિત એટલે દીક્ષા-પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી અણુગાર અનવા તૈયાર થાય તેને છઠ્ઠું· ગુણુઠાણુ ફરસે છે. તે વખતે પ્રમાદ આવી જાય છે. તે પ્રમાદમાંથી નીકળી અપૂર્વ વીચેોલ્લાસ વધતાં જીવ અપ્રમત્ત નામે સાતમે ગુણઠાણે આવે છે. પણ તે અપ્રમત્ત દશા બે ઘડી સુધી ટકતી ન હેાવાથી પાછા છઠ ગુણઠાણે આવે છે. એમ છ§'ને સાતમું ગુણુઠાણું ઝોલા ખાતું રહે છે. પ્રમાદ દશા પણ બે ઘડીથી વધુ રહે તા તે નીચે પડે છે.
અત્યારના જીવાને ઉત્તમ સંઘયણના અભાવે અપ્રમત્તદશા વધુ ટકતી નથી. તેથી સાતમા ગુણુઠાણાથી આગળ જઈ શકતા નથી. ઘણું ઉચ્ચ ચારિત્ર પાળે તેા પણ છઠ્ઠા સાતમામાં ઝોલાં ખાતાં હૈાય છે. પ્રથમના ત્રણ સંઘયણુવાળા જીવ કષાયાને દબાવતા ઉપશમાવતા આઠ નવ દશ ને અગીઆરમા ગુઠાણા સુધી આવીને પડી જાય છે. કારણ કે તે કષાયાના ક્ષય કરતા જતા નથી તેથી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાણીમાં જેમ કચરો નીચે બેસી જતાં પાણી સ્વચ્છ દેખાય છે. તેમ નિરતિચાર ચારિત્ર પાળવા છતાં નિમિત્ત મળતાં કચરો ઉપર આવતાં પાણી ડહોળાઈ જઈ મેલું થાય છે. તેમ તે જીવ અગ્યારમાં ગુણઠાણાથી પડીને અનુક્રમે દશમે નવમે આઠમે સાતમે છઠે આવે છે. કોઈક જીવ પડીને છેક પહેલે ગુણઠાણે મિથ્યાત્વે પણ આવે છે.
પ્રથમ સંઘયણવાળો જીવ છઠઠે કે ચોથે આવી ફરી ચડવાની મહેનત કરે તે કષાયોનો ક્ષય કરતા ક્ષપકશ્રેણી માંડી આઠમે નવમે દશમેથી સીધે બારમે જાય છે. અગિયારમે ગુણઠાણે તે ઉપશમશ્રેણીવાળા જ જાય છે. બારમાને અંતે જીવ જ્ઞાનાવરણીય દર્શનાવરણીય અને અંતરાય એ ત્રણ કર્મને ક્ષય કરી તેરમે આવે ત્યારે કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શન પ્રાપ્ત કરે છે.
તેથી જગતના તમામ ભાવો જાણે છે, દેખે છે પ્રથમ મેહનીય કર્મને ક્ષય કરી દશમે ગુણઠાણે સૂમલભને ખપાવી બારમે આવે ત્યારે મેહનીય કર્મનો સર્વથા ક્ષય થયેલો હોય છે. છઠું સાતમું ગુણઠાણું જેમ અંતમુહૂર્તથી વધારે ટકતું નથી. બને મળીને તે દેશના પૂર્વકોડવર્ષ સુધી ટકે છે. પણ છઠું કે સાતમું એકલું દેશના પૂર્વ કોડ વર્ષ સુધી ટકતું નથી અંતર્મુહૂર્ત બદલાયા કરે છે. તેવી જ રીતે આડમાથી બારમા ગુણઠાણને કાળ પણ અંતમુહૂર્ત જ છે. એટલે જ સામાચિકને કાળ એક મુહૂર્ત અડતાલીસ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
મીનીટનો રાખ્યો છે. એક જ મુહૂર્તમાં જીવ ચાર ઘાતી કર્મને ક્ષય કરી ચાર અનંતાં મેળવે છે. અનંતજ્ઞાન અનંતદર્શન અનંતચારિત્ર ને અનંતવીર્ય પછી આયુષ્ય કર્મના ક્ષયે બાકીનાં નામ, ગોત્ર અને વેદનીય મળી ચારે અઘાતી કર્મોને ક્ષય ચૌદમે ગુણઠાણે થતાં જીવ એક જ સમયમાં સિદ્ધ થાય છે.
તત્વાર્થ શ્રદ્ધાના સમ્યગ્દર્શનમ્ (ર) તત્વ અને તેના અર્થમાં રુચિ પ્રગટવી, શ્રદ્ધા થવી તેને સમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે. તનિસર્ગાદદ્ધિગમાઠા (૩) તે સમ્યગ્દર્શન નૈસર્ગિક (કુદરતી રીતે) અને ઉપદેશથી એમ બે પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય છે તે બન્નેમાં અનંતાનુબંધી ચાર કષાય, સમક્તિ મેહનીય, મિશ્રમેહનીય, મિથ્યાત્વ, મેહનીય એ દર્શન સપ્તકને ક્ષય, ઉપશમ કે ક્ષપશમ. અવશ્ય થાય છે. દર્શનસપ્તકના ક્ષયે જીવને ક્ષાયિક સમક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, તે આવેલું જતું નથી. દર્શનસપ્તકના ઉપશમે ઉપશમ સમતિ થાય છે. તે અંતર્મુહૂર્તથી, વધારે ટકતું નથી.
દર્શનસપ્તકના ક્ષપશમે ક્ષયે પશમ સમતિ થાય. છે. ઉપશમમાં કષાયોને દબાવતે જાય છે પણ ક્ષય કરતે નથી. જ્યારે ક્ષપશમમાં ઉદય આવેલ કર્મોને ક્ષય કરે છે અને અનુદિત કર્મોને ઉપશમ કરે છે. માટે થયેશમાં કહેવાય છે. તે વધુમાં વધુ એક ભવ આશ્રી તેત્રીસ સાગરેપમ અને અનેક ભવ આશ્રી છાસઠ સાગરોપમ સુધી ટકે છે. પશમ સમક્તિ અસંખ્યાતવાર આવે છે ને જાય
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. આવે ત્યારે ચોથા ગુણઠાણે હોય અને જાય ત્યારે પહેલા ગુણઠાણે હોય છતાં બીજ બંધાઈ ગયું હોવાથી તદ્દન નાશ પામતું નથી. ઉપશમ સમક્તિ આખા ભવચકમાં પાંચ જ વાર આવે છે. પહેલ વહેલું જીવ ઉપશમ સમતિ પામે છે. પછી ચાર વખત ઉપશમ શ્રેણીમાં આવે છે. એક ભવમાં બે વખત ઉપશમણું થઈ શકે છે.
જીવા જીવાવબંધ સંવર નિરામેક્ષા
(૪) જીવ અને અજીવ એ તત્ત્વા ય જાણવા યોગ્ય છે. આશ્રવ ને બંધ બે ત હોય એટલે તજવા યોગ્ય છે. સંવર નિર્જરા ને મોક્ષ એ ત્રણ ત ઉપાદેય એટલે આદરવા યોગ્ય છે. શુભાશ્રવ તે પુણ્ય છે અને અશુભાશ્રવ તે પાપ છે. પુણ્ય અમુક અંશે ઉપાદેય છે. પાપ સર્વથા હેય છે. એ સર્વનું વર્ણન આગળ કહેવાશે.
નામ-સ્થાપના-દ્રવ્ય-ભાવતસ્તન્યાસ : (૫) નામ સ્થાપના દ્રવ્ય અને ભાવથી તે તરવે જાણી શકાય છે. જ્ઞાન મેળવવાનું સાધન તેનિક્ષેપ કહેવાય. તે ચાર પ્રકારે છે. વસ્તુને ઓળખવાને સંકેત તે નામ. વસ્તુની ગેરહાજરીમાં તેનું આરોપણ પ્રતિબિંબ તે સ્થાપના. વસ્તુની ભૂત અને ભાવી અવસ્થા તે દ્રવ્ય અને વર્તમાન અવસ્થા તે ભવ કહેવાય. જેમ કે પ્રભુ મહાવીરનું નામ તે નામજિન. તેમની પ્રતિમા તે સ્થાપના જિન. તેમની કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ અગાઉની સ્થિતિ તેમજ મોક્ષે ગયા પછીની સ્થિતિ તે
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્રવ્યજિન અને કેવળજ્ઞાન પામી મેાક્ષે જાય ત્યાં સુધીની અવસ્થા તે ભાવજિન આ પ્રમાણે નિક્ષેપા વિચારવા.
પ્રમાણ-નથૈરધિગમઃ (૬) જીવાદિતત્ત્વનું જ્ઞાન પ્રમાણ અને નય દ્વારા થાય છે. અનંત ગુણપર્યાયવાળી દરેક વસ્તુને અનેકરૂપે અવલાકી તેના ધર્મોના સમન્વય કરી તેના સ્વીકાર કરવા તે પ્રમાણ છે. જુદી જુદી અપેક્ષાએ મુખ્યપણે સ્વીકારી બાકીના ગૌણુ માનવા તે નય છે.
(૭)
.
નિર્દેશસ્વામિત્વ સાધનાધિકરણ સ્થિતિવિધાનતઃ સત્સ’ખ્યાક્ષેત્રસ્પર્ધા નકાલાન્તરભાવાપબહુવૈશ્ર્વ (૮) અનુયાગદ્વાર એ પણ જ્ઞાનનાં સાધન છે. નિર્દેશ એટલે વસ્તુની વ્યાખ્યા. રૂપ, રંગ, સ્વરૂપ, સ્વભાવ, અંગેના પ્રશ્નો તેમાં આવે છે સ્વામિત્વ એટલે વસ્તુના માલીક અંગેના પ્રશ્નો, સાધન એટલે તેની ઉત્પત્તિના હેતુ, અધિકરણ એટલે વસ્તુને રહેવાના આધાર સ્થિતિ એટલે વસ્તુને ટકવાની કાળમર્યાદા, વિધાન એટલે જુદા જુદા પ્રકાર, સત્ એટલે વસ્તુનું અસ્તિત્વ સત્તા, સંખ્યા એટલે વસ્તુની ગણતરી, ક્ષેત્ર એટલે વસ્તુથી રોકાતી જગા, સ્પર્શીન આજુબાજુની દિશાને પતી જગા, કાળ–વસ્તુની કાળમર્યાદા, અંતર-વસ્તુની રૂપાન્તર અવસ્થા વચ્ચેના સમય, ભાવ એટલે વસ્તુની વર્તમાન અવસ્થા, અલ્પમહત્વ-વસ્તુની સંખ્યામાં ન્યૂનાધિકતા. સમ્યગ્દર્શનમાં આ અનુયાગ દ્વાર
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘટાવીએ તા . સમ્યદર્શીનની વ્યાખ્યા તત્ત્વાથ શ્રદ્ધાન સમ્યગ્દર્શનમ્ એ કહેવાય. સમ્યગ્દર્શનના માલીક જીવ છે, સમ્યગ્દર્શન નિસર્ગ અને અધિગમથી ઉત્પન્ન થાય છે. સમ્યગ્દર્શન જીવમાં રહેલું છે. સમ્યગ્દર્શનની સ્થિતિ અગાઉ જણાવી તે મુજબ છે. સમ્યગ્દર્શન ક્ષય, ઉપશમ અને ક્ષયેાપશમ એમ ત્રણ પ્રકારે છે. ચેાથાથી સાતમા ગુઠાણા સુધી જ સમ્યગ્દર્શન ગણાય છે. પણ સમક્તિની ગણતરી જુદી રીતે છે તે આગળ જણાવી છે. સત્સંખ્યાદિ નવદ્વારે મેાક્ષનું રવરૂપ આગળ જણાવીશું. એટલે આ ચૌદમાં એકબીજા સમાઈ જાય છે.
મતિશ્રુતાવધિ મને પર્યાયકેવલાનિ જ્ઞાનમ્. (૯) મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ એ જ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર છે. જ્ઞાન એ જ પ્રમાણ છે. પહેલાં એ જ્ઞાન પાક્ષ અને પછીનાં ત્રણ પ્રત્યક્ષ એટલે આત્માને ઇંદ્રિયની મદદ વિના સીધેસીધાં થાય છે. તત્પ્રમાણે (૧૦) આઘેપર ક્ષમ્ (૧૧) પ્રત્યક્ષમન્યત્(૧૨) મતિ; સ્મૃતિઃ સંજ્ઞાચિન્તાભિનિાધ ઈત્યનર્થાન્તરમ્ (૧૩) મતિ એટલે બુદ્ધિ વમાન કાલીન છે. સ્મૃતિ એટલે સ્મરણશક્તિ તે ભૂતકાલીન છે. સંજ્ઞા એટલે સંકેત. ચિન્તા ભૂતકાળના અનુભવની સાથે વર્તમાનકાળના અનુભવની તુલના રૂપ છે. મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્માંના ક્ષચાપરામથી મતિજ્ઞાન થાય છે. મતિ, સ્મૃતિ, સંજ્ઞા, ચિંતા, અભિનિષેધ એ બધા મતિજ્ઞાનના પર્યાય
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબ્દો જ છે. સિદ્ધાંતમાં મતિજ્ઞાનને અભિનિબોધ જ્ઞાન કહ્યું છે.
તદિન્દ્રિયાનિન્દ્રિયનિમિત્તમ્ (૧૪) અવગ્રહેતાપાય ધારણુઃ (૧૫) મતિ જ્ઞાન પાંચ ઈન્દ્રિય અને મનના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે. પણ આત્માને સીધેસીધું થતું નથી માટે તે પક્ષ કહેવાય છે. મતિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના ચાર પગથીયાં અનુક્રમે અવગ્રહ, ઈહા, અપાય ને ધારણા છે. કંઈક એવું અસ્પષ્ટ જ્ઞાન તે અવગ્રહ છે, પછી શું હશે તેવી ઇહા એટલે વિચારણા થાય. પછી આજ છે એમ નકકી થાય તે અપાય કહેવાય. અને મનમાં ધારી રાખે તે ધારણા કહેવાય. તે દરેકમાં પાંચ ઈન્દ્રિયને મન કામ કરતું હોવાથી ચાર ને એ ગુણતાં ચોવીસ ભેદ થાય. તેને નીચે મુજબ બાર પ્રકારે ગુણતાં બસો અડ્ડાસી ભેદ અર્થાવગ્રહથી ધારણ સુધીના થાય છે.
બહુ બહુ વિધક્ષિપ્રાનિશ્ચિતાસંદિગ્ધધવાણુંસેતરાણ (૧૬) બહુ, અબહુ, બહુવિધ, અબહુવિધક્ષિ, અક્ષિ, નિશ્રિત, અનિશ્રિત, સંદિગ્ધ, અસંદિગ્ધ ધવને અધવ એ બાર, પ્રકારે જ્ઞાન થાય છે. તેમાં પ્રથમના ચાર વિષયની વિવિધ તાના કારણ રૂપ છે. બાકીના આઠ ક્ષયે પશમની તીવ્રમં– દતાના કારણ રૂપ છે. એક ને અબહુ કહેવાય અનેકને બહુ કહેવાય, એકવિધ, અનેકવિધ જલદી જાણે તે ક્ષિક અને વિલ બથી જાણે તે અક્ષિક, હિતુદ્વારા સિદ્ધ તે નિશ્ચિત અને હેતુ દ્વારા
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
-અસિદ્ધ તે અનિશ્રિત, સંશયાત્મક તે સંદિગ્ધ અને સંશય સહિત તે અસંદિગ્ધ, અવશ્યભાવિ તે ધ્રુવ અને કદાચિત ભાવિ તે અધવ અર્થસ્થ. (૧૭) વ્યંજન સ્થાવગ્રહઃ (૧૮) ન ચક્ષુરનિક્રિયાલ્યામ (૧૯) ઈન્દ્રિય સાથે વસ્તુને સંગ તે વ્યંજન કહેવાય તે ઘણા સમય છે. ચક્ષુ અને મન, છેટેથી પશ થયા વિના જાણે છે માટે તેને વ્યંજના ગ્રહ થતો નથી. એટલે ચાર ઇન્દ્રિયને બારે ગુણતાં અડતાલીસ ભેદ વ્યંજનાવગ્રહના થાય. કુલ ત્રણસે છત્રીસભેદ શ્રુત નિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના થાય અને ચાર પ્રકારની બુદ્ધિના ચાર ભેદ અશ્રુત નિશ્ચિતના ઉમેરતાં ત્રણસો ચાલીસ ભેદ, મતિજ્ઞાનના છે. સ્વભાવ જન્ય બુદ્ધિ તે એત્પાતિકી, કર્મ, પરિણામજન્ય બુદ્ધિ તે કામિકી, વિનયના પરિણામજન્ય બુદ્ધિ તે નચિકી અને વયના પરિપાકથી અનુભવ યુક્ત બુદ્ધિ તે પારિણમિકી એ ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ શ્રત વિના થતી હોવાથી ભણ્યા વિનાની અશ્રુત નિશ્ચિત છે.
- શ્રત અતિપૂર્વ દ્રયનેક દ્વાદશ ભેદમ (૨૦)શ્રુતજ્ઞાન તે મતિપૂર્વક હોય છે. એ બે જ્ઞાન સાથે જ હોય છે.
કૃતજ્ઞાન બે પ્રકારે છે. અંગપ્રવિષ્ટ અને અંગ બાહ્ય. અંગ પ્રવિષ્ટના બાર પ્રકાર દ્વાદશાંગી કહેવાય છે. અંગબાહ્યમાં * ઉપાંગ પન્ના મૂળસૂત્ર વગેરે આવે છે. શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં અંતરંગ કારણ શુતજ્ઞાનાવરણીયન ક્ષપશમ છે અને બાહ્યકારણ મતિજ્ઞાન છે. શ્રુતજ્ઞાન ત્રિકાળ વિષયક છે. જ્યારે મતિજ્ઞાન વર્તમાનકાળ વિષયક છે મતિજ્ઞાન મુંશું છે તેની
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપલે થતી નથી જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન સ્વપર પ્રકાશક છે બીજાને શ્રુતજ્ઞાન ભણાવાય છે. શ્રુત તે અક્ષર રૂપ છે તેના ઉત્તરત્તર ચૌદ પૂર્વ સુધીના વિશ ભેદ થાય છે. બીજી રીતે શ્રુતજ્ઞાન ચૌદ પ્રકારે છે. તીર્થકર જે દેશના આપે છે. તેને વાણી વડે ગણધરો ગુંથે છે. તેની દ્વાદશાંગી બને છે. આચારાંગ સૂત્રકૃતાંગ, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિ યાને ભગવતી સૂત્ર, જ્ઞાતાધર્મકથા, ઉપાસકદશાંગ, અંતકૃદશાંગ, અનુત્તરે પપાતિકદશાંગ, પ્રશ્ન વ્યાકરણ, વિપાક સૂત્ર અને દૃષ્ટિવાદ એ બારસંગમાં દૃષ્ટિવાદ હાલ વિચછેદ ગયું હોવાથી અગ્યાર અંગ વિદ્યમાન છે. તે અંગ ઉપરથી બીજા આચાર્યોએ ઉપાંગ પયન્ના છેદસૂત્ર મૂળસૂત્ર નંદીને અનુગદ્વાર એમ ત્રીસ સૂત્ર રચેલાં મેજુદ છે એટલે પિસ્તાલીશ આગમ છે. પહેલાં ચોરાસી હતાં.
અક્ષરનું જ્ઞાન તે અક્ષરદ્ભુત. ઈશારાથી જાણે તે અક્ષર" શ્રુત. મનવાળાનું શ્રુત તે સંજ્ઞીશ્રુત મન. વગરનાનું તે અસંજ્ઞીશ્રુત. સાચું જાણે તે સમ્યગ્મત. સાચાને ખોટું માને તે મિથ્યાશ્રુત. ભરત અરવતમાં પ્રથમ તીર્થંકરનું તીર્થ સ્થપાયને છેલ્લા તીર્થકરનું તીર્થ વિટ થતાં સાદિસપર્યવસિતશ્રુત કહેવાય, મહાવિદેહમાં અનાદિ પર્યવસિતશ્રત કદિ વિનાશન પામે સદાકાળ કેવળીઓ વિચરતા હોય ત્યાં પણ તીર્થકરને વિરહ તે અવશ્ય પડે પણ તીર્થ વિરછેદ થાય નહિ. આલાવા સરખા હેય તે ગમિકશ્રુત અને સરખા ન હોય તે અગમિકશ્રુત. અંગપ્રવિષ્ટ ને અંગ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાહ્ય આગળ જણાવ્યાં છે. એ રીતે શ્રુતજ્ઞાનના ચૌદ ભેદ : થાય છે. અક્ષરને અનંતમે ભાગ અનાદિ નિગોદના જીવમાં પણ ઉઘાડે હોય છે. તે ન હોય તો જીવ કહેવાય નહિ. અક્ષરના એક પર્યાયનું જ્ઞાન તે પર્યાયશ્રુત અનેક પર્યાયનું જ્ઞાન તે પર્યાય સમાસશ્રુત.
એક અક્ષરનું જ્ઞાન તે અક્ષરદ્યુત ઘણું અક્ષરનું જ્ઞાન તે અક્ષર સમાસશ્રુત, એક પદનું જ્ઞાન તે પદદ્ભુત, ઘણું પદોનું જ્ઞાન તે પદ સમાસથુત, એક વાકય સંઘાતનું જ્ઞાન તે સંઘાતશ્રુત અનેક સંઘાતનું જ્ઞાન તે સંઘાત સમાસથુત, એક પ્રકરણ-પ્રતિપત્તિનું જ્ઞાન તે પ્રતિપત્તિશ્રુત અનેક પ્રતિ પત્તિનુંજ્ઞાન તે પ્રતિપત્તિ સમાચ્છત, એક અનુગનું જ્ઞાન તે અનુશ્રુત અનેક અનુયોગનું જ્ઞાન તે અનુયોગ સમાસશ્રુત.
એક વિભાગ-પ્રાભૃત પ્રાભૃતનું જ્ઞાન તે પ્રાભૃતપ્રાભૃત . શ્રુત અનેક પ્રાભૃત પ્રાભૂતનું જ્ઞાન તે પ્રાભૃત પ્રાભૃત સમાસ શ્રત એક ખંડ=પ્રાભૂતનું જ્ઞાન તે પ્રાભૃતશ્રુત અનેક પ્રાભૃત નું જ્ઞાન તે પ્રાભૃત રામાસક્ષુત, એક વસ્તુનું જ્ઞાન તે વસ્તુ શ્રુત અનેક વસ્તુનું જ્ઞાન તે વસ્તુ સમાસશ્રુત એક પૂર્વનું જ્ઞાન તે પૂર્વશ્રુત અને સંપૂર્ણ ચૌદ પૂર્વનું જ્ઞાનને પૂર્વ સમાસથુત એક એકથી ચઢીયાતા ક્રમે શ્રુતજ્ઞાનના વીશ ભેદ થાય છે.
દ્રિવિધવધિઃ (૨૧) તત્ર ભવ પ્રત્યે નારક દેવાનામ (૨૨) યથાક્ત નિમિત્તઃ ષડવિકલ્પ શેષા-- ગુમ (૨૩) અવધિ મર્યાદાવાળું જ્ઞાન બે પ્રકારનું છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવ પ્રત્યયિકને ગુણપ્રત્યયિક તેમાં નારકી અને દેવેને - ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન હોય છે. તેમાં પણ સમ્યગ્દષ્ટિને અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. અને મિથ્યાષ્ટિને વિભંગ જ્ઞાન એટલે અજ્ઞાન કહેવાય છેમનુષ્ય અને તિર્યને ગુણપ્રત્યાયિક અવધિજ્ઞાન થાય છે. તેમાં પણ અઠ્ઠમ અઠ્ઠમની તપસ્યાપૂર્વક સમ્યગદૃષ્ટિને અવધિજ્ઞાન થાય છે.
જ્યારે મિથ્યાષ્ટિને છ છઠ્ઠની તપસ્યાપૂર્વક વિલંગજ્ઞાન થાય છે. તેથી તે પુરૂં જાણતો નથી. અવધિજ્ઞાની રૂપી દ્રવ્યને જાણે પણ અરૂપી દ્રવ્યને જાણે નહિ. ઉપગ
મૂકે તો રૂપી દ્રવ્યના કેટલાક પર્યાયને જાણે પણ સર્વ પર્યાયને * જાણે નહિ. તેના છ ભેદ છે અનુગામી અનુગામી વર્ધમાનને હીયમાન, પ્રતિપાતિ અને અપ્રતિપાતિ. અનુગામી એટલે જ્યાં જાય ત્યાં સાથે આવે. અનુગામી, એટલે જે ક્ષેત્રમાં થયું હોય ત્યાંથી બીજે જાય તે ઉપગ મૂકવા છતાં જાણે નહિ.
જે જ્ઞાન આવેલું હોય તે વધતું જાય તેને વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય અને જે દિવસે દિવસે પડતા પરિણામથી ઘટતું જાય તે હીયમાન અવધિજ્ઞાન કહેવાય.
આવેલું બધું જ ચાલ્યું જાય તે પ્રતિપત્તિ અવધિજ્ઞાન અને આવેલું જાય નહિ મોક્ષ અપાવે તે અપ્રતિપાતિ અવધિજ્ઞાન પરમાવધિ અવધિજ્ઞાન આવું છે. લેકાવધિ અવધિજ્ઞાન પણ પ્રતિપાત્તિ છે. એટલે ચાલ્યું જાય છે.
વિપુલમતિ મન:પર્યાયઃ (૨૪) વિશુદ્ધ પ્રતિપાતાભ્યામ્ તદ્ધિશેષઃ (૨૫) મનઃ પર્યવજ્ઞાન બે પ્રકારે છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ઋજુમતિને વિપુલમતિ. ઋજુમતિ કરતાં વિપુલમતિમાં વિશુદ્ધિ. ઘણું હોય છે. જુમતિ આવેલું જાય છે. પણ વિપુલમતિ આવેલું જતું નથી.
અઢીદ્વીપમાં રહેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયના મનના ભાવને મન:પર્યવજ્ઞાની જાણે છે. ઋજુમતિ મનના ભાવોને સામાન્યપણે જાણે છે જ્યારે વિપુલમતિ વિશેષપણે જાણે છે. અઢી અંગુલ વિશેષ ક્ષેત્ર જાણે છે. વિશુદ્ધિક્ષેત્ર સ્વામિ વિષયેવાધિમનઃ પર્યાયઃ ૨૬.
અવધિ કરતાં મન:પર્યવમાં ચાર બાબતમાં વિશેષતા છે અવધિજ્ઞાન કરતાં મનઃ પર્યવજ્ઞાન ઘણું વિશુદ્ધ હોય છે. અવવિજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર ચૌદરાજ લેક છે. જ્યારે મન ૫ર્યાવનું ક્ષેત્ર ફક્ત અઢીદ્વીપ છે. અવધિજ્ઞાન ચારે ગતિના જીવને થઈ શકે છે જ્યારે મન:પર્યવ સંયમી મનુષ્યને જ થાય છે. અવધિ સર્વરૂપી દ્રવ્યને જાણે છે જ્યારે મનઃપર્યવ તેના અનંતમા ભાગે ફક્ત મનના પર્યાયને જ જાણે છે. પરંતુ વિશુદ્ધિ વિશેષ હોવાથી ચઢીઆનું છે. મશ્રિત નિબન્ધઃ સર્વદ્રવ્ય વસવ પર્યાપુ (૨૭)
મતિજ્ઞાનને શ્રુતજ્ઞાન સર્વ દ્રવ્યને કેટલાક પર્યાને જાણે છે રૂપિષ્યવધે. (૨૮). તદનન્ત ભાગે મન:પર્યા યસ્ય (૨૯)
અવધિજ્ઞાન રૂપીદ્રવ્ય અને તેના કેટલાક પર્યાને જાણે તેના અનંતમા ભાગના પર્યાયને મનઃ પર્યાવજ્ઞાની,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
-જાણે છતાં અવધિ કરતાં મન:પર્યવજ્ઞાની મનના પર્યાને વિશુદ્ધપણે જાણેને વિશેષ પ્રકારે જાણે. સામાન્યપણે જાણે તે દર્શન અને વિશેષપણે જાણે તે જ્ઞાન એટલે અવધિ દર્શન છે પણ મને પર્યવ દર્શન નથી. | સર્વ દ્રવ્ય પર્યાપુ કેવલમ્ય. (૩૦)
કેવળી સર્વ દ્રવ્યને રાવ પર્યાયને જાણે છે. કેવળજ્ઞાનમાં લેકા લેકનું ત્રણે કાળનું જ્ઞાન આવી જાય છે. પણ તેટલું બોલી શકાતું નથી. બેલિવું તે શ્રુતજ્ઞાન છે ચારે જ્ઞાન મુંગાં છે. સ્વપર પ્રકાશક ફક્ત શ્રુતજ્ઞાન જ છે. તેથી ચૌદ પૂર્વ અને કેવળજ્ઞાનીની દેશના સરખી જ હોય છે. એકાદીનિ ભાજ્યાનિ યુગપદેકસ્મિનાચતુર્ભ : (૩૧)
એક જીવને એક કાળે ચાર જ્ઞાન હોઈ શકે. પ્રથમનાં ચારે જ્ઞાન પશમિક છે જ્યારે કેવળજ્ઞાન ક્ષાયિક છે એટલે કેવળજ્ઞાન હોય ત્યારે બાકીનાં ચાર જ્ઞાન હોય નહિ. સૂર્યના તેજમાં ચંદ્રગ્રહ નક્ષત્ર તારાને પ્રકાશ ઢંકાઈ જાય છે. તેમ કેવળજ્ઞાનરૂપી સૂર્ય જળહળતું હોય ત્યારે ચારે જ્ઞાન તેમાં ઢંકાઈ જાય છે એટલે કેવળજ્ઞાન એલું હોય છે.
બે હોય તો મતિ અને શ્રુતજ્ઞાન હોય. કારણ કે જ્યાં મતિજ્ઞાન હોય ત્યાં શ્રુતજ્ઞાન પણ હોય એ બને સંલગ્ન જ હોય છે. ત્રણ હેાય ત્યારે તેમાં અવધિ કે મન- પર્યવ ભળે અને ચાર હોય ત્યાં અવધિ અને મન:પર્યવ અને હેય. મતિકૃતાવો વિપર્યયશ્ચ (૩૨)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદસર વિશેષાદ્દયદપલબ્ધોન્મત્તવત (૩૩) -મતિકૃત ને અવધિ એ ત્રણે અજ્ઞાનરૂપે પણ હોય છે. તેથી મતિઅજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનને વિર્ભાગજ્ઞાન કહેવાય છે. સાચા ખોટાના ભેદ વિના પિતાની મરજીમાં આવે તેમ ગાંડાની જેમ વગર વિચારે છેલે તે અજ્ઞાની કહેવાય, તેનું જ્ઞાન પણ અજ્ઞાન જ કહેવાય, તે મિથ્યાષ્ટિ હોય, તેથી વિપરીત સમ્યગ્દષ્ટિ હોય. તે વિતરાગને સાચા દેવ તરીકે મને, કિંચન કામિનીને ત્યાગી પંચ મહાવ્રત ધારીને સદ્ગુરૂ માને અને કેવળી ભાષિત ધર્મને સદ્ધર્મ માને. જિનાજ્ઞા વિનાનું બધું જુઠ માને. નૈગમ સંગ્રહ વ્યવહાર સૂત્ર શબ્દા નયાઃ (૩૪) આધ શબ્દ દ્વિરિ ભેદ (૩૫) નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, બાજુસૂત્ર ને શબ્દ એ પાંચ નય છે તેમાં નગમના સામાન્ય અને વિશેષગ્રાહી એમ બે ભેદ છે અને શબ્દના સાંપ્રત, સમભિરૂઢને એવભૂત એ ત્રણ ભેદ છે.
નય એ પ્રમાણને એક અંશ છે. વસ્તુ અનંત ધર્માત્મક હોવાથી ન પણ અનંતા છે. મુખ્યત્વે સાત નયના સાત ભેદ કર્યા છે. જુદી જુદી અપેક્ષાએ વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજાવવું પણ તેમાં બીજી અપેક્ષાઓને નિષેધ કરવામાં ન આવે તે નય સારો ગણાય અને એકાંત પકડે તે નય ખેટ કહેવાય. પ્રથમના ત્રણ દ્રવ્યાર્થિક નય છે અને પછીના ચાર પર્યાયાર્થિક નય છે.
જુદા જુદા વસ્તુનો સમન્વય કરનાર દષ્ટિ તે દ્રવ્યાર્થિક નય છે અને અસમાન ગુણનો સમન્વય સાધનાર પર્યાયા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર્થિક નય છે. લેક સંકેત અને સંસ્કારને અનુસરનાર વિચારધારા તે નિગમનાય છે. જેમ કે આસોવદને મહાવીર પ્રભુનું નિર્વાણ કલ્યાણક છે.
ભવિષ્યમાં જે બનવાનું હોય તેનું વર્તમાનમાં કહેવું જેમકે કઈ ભાઈ મુંબઈ જવા નિકળ્યા. હજુ તે સ્ટેશને પણ પહોંચ્યા નથી તેટલામાં બીજો કોઈ પૂછે તે તેનો સંબંધી કહે તે મુંબઈ ગયા. કોઈ સુતાર જંગલમાં લાકડું લેવા જતો હોય તેને કઈ પુછે કે કયાં જાઓ છે તે તે કહેશે ઘરના બારણું લેવા જાઉં છું. આ બધું નૈગમ નયના મતે કહેવાય છે. સંગ્રહ નય વિશેષ ધર્મને ગૌણ કરી સામાન્યને ગ્રહણ કરે છે. જેમકે સર્વ જીવ સિદ્ધ સમાન છે.
જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશમાં વચલા આઠ પ્રદેશને કર્મ લાગતાં નથી તેથી તે અપેક્ષાએ સિદ્ધ સમાન કહે છે વ્યવહાર નય સામાન્યને ગૌણ કરી વિશેષને રહે છે. વર્તમાનમાં જીવે કર્મ સહિત હેવાથી સિદ્ધ સમાન કહેવાય નહિ. પણ ચારે ગતિમાં રખડતાં સંસારી જીવે છે. નૈગમના બે ભેદમાંથી સંગ્રહ નય સામાન્યને ગ્રહણ કરે છે અને વ્યવહાર નય વિશેષને ગ્રહણ કરે છે. પણ એ ત્રણે નય. દ્રવ્યાર્થિક છે.
જુસૂત્ર નય વર્તમાન પર્યાય જુએ છે એટલે પાછું ભરેલા (ભરવાના) વાસણને ઘડો કહે છે. ખાલી ઘડાને ઘડે કહેતું નથી. શબ્દમાં સાંપ્રતનય એકાWવાચી જુદી
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ જુદા શબ્દોને ગ્રહણ કરે છે પરંતુ તેમાં કાળજાતિ સંખ્યા કારક પુરૂષ અને ઉપસર્ગના કારણે ભેદ પડે છે.
પાટલીપુત્ર નામે નગર હતું એ વાકય ભૂતકાળના અને આજના પાટલીપુત્ર વચ્ચે ભેદ દર્શાવે છે. ક્ર કુઈ એ લિંગ ભેદના અર્થ સ્પષ્ટ છે. રામે કર્યું અને રામ વડે કરાયું એ કર્તરિને કર્મણિના ભેદ છે હું તું ને તે એ પહેલો બીજોને ત્રીજો પુરૂષના ભેદ છે. શું ધાતુમાં ઉપસર્ગ લાગતાં સમાન ધાતુ છતાં તેના જુદા જુદા અર્થ થાય છે.
સંસ્કાર, વિકાર, પ્રકાર, ઉપકાર, આકાર, અધિકાર, અપકાર, વગેરે સમાનાર્થક શબ્દનો ભેદ કરી માત્ર બ્યુત્પત્તિ સિદ્ધ અર્થને સ્વીકારનાર દૃષ્ટિ તે સમભિરૂઢ નય છે. જેમકે રાજ્ય ચિન્હથી શેભે તે રાજા મનુષ્યનું રક્ષણ કરે તે નૃપ, પૃથ્વીનું પાલણ કરે તે ભૂપતિ વગેરે વ્યુત્પત્તિ સિદ્ધ પણ કાર્યકર અર્થ સ્વીકારનાર દષ્ટિ તે એવંભૂત નય છે. રાજ જ્યારે ચિન્હથી શોભતો હોય ત્યારે જ તેને રાજા કહે છે.
મનુષ્યનું રક્ષણ કરતા હોય ત્યારે નૃપ કહે મતલબ કે તે વખતે તે ક્રિયા થતી હેવી જોઈએ. જેમ પાણી ભરીને માથે ઘડો લઈ જતી બાઈને પણહારી કહે છે. પણ ખાલી ઘડે લઈ જતીને પણહારી ન કહે. તીર્થકર ભગવાન સમવસરણમાં બેસી ઉપદેશ આપતા હોય ત્યારે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકર કહે પણ દેવ દામાં બિરાજતા હોય કે વિચરતા હેય ત્યારે તીર્થકર ન કહે. આ શબ્દનય સમાનાર્થક શબ્દોને પર્યાયરૂપ માને છે
જ્યારે સમભિરૂઢ નય માત્ર વ્યુત્પત્તિ સિદ્ધ અર્થને સ્વીકારે છે. એવંભૂત નય તે તે મુજબ કિયા થતી હોય તે જ માને છે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાય બીજો પશમિક્ષાયિક ભાવ મિશ્રશ્ચ જીવસ્ય સ્વતત્વ મૌયિસ્પરિણામિ ૨ (૧)
ઔપથમિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિકમિશ એ ત્રણ જીવના મુખ્ય ભાવે છે.
બીજા બે ઔદયિકને પરિણામિક જીવ અને અજીવ બને છે. એટલે કુલ પાંચ ભાવે છે. દ્વિનવાટા દશેક વિંશતિ વિભેદા યથાકમમ્
પશમિકના બે ક્ષાયિકના નવ, મિશ્રના અઢાર, ઔદયિકના એકવીશ અને પરિણામિકના ત્રણ મળી કુલ પન ઉત્તર ભેદ છે.
સમ્યકત્વ ચારિત્રે
(૩) ઔપશમિકના ઔપશમીક સમ્યકત્વને પશમિક ચારિત્ર બે ભેદ છે. ફક્ત મોહનીય કર્મને જ ઉપશમ થાય છે. - જ્ઞાન-દર્શન-દાન-લાભ-ગેપભગ વીર્યા
ચિ (૪) કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શન પાંચ લબ્ધિ તે દાન લાભ ભેગઉપભેગને વીર્ય ક્ષાયિક સમ્યકત્વ અને ક્ષાયિક ચારિત્રએ નવભેદ ક્ષાયિક ભાવના છે. જ્ઞાના જ્ઞાન દશન દાનાદિલબ્ધ યશ્ચતુશ્વિત્રિ પંચ ભેદાઃ યથાક્રમ સમ્યકત્વ ચારિત્ર સંચમા સંયમાશ્ચ (૫)
ચાર જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન, દાનાદિ પાંચ લબ્ધિ, ત્રણ દર્શન, ક્ષયે પશમ સમ્યકત્વ, ક્ષયપશમ ચારિત્ર અને દેશ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરતિ એ અઢાર ભેદ ક્ષયપશમ=મિશ્રનાક છે.
ગતિક્ષાયલિંગ મિથ્યા દશનાણાના સંયતા સિદ્ધત્વ લેશ્યા ચતુ ઋતુ એકેકૈક ભેદાર (૬) ચાર ગતિ, ચાર કષાય, ત્રણ લિંગ, મિથ્યાદર્શન, અજ્ઞાન, અસંયમ અને અસિદ્ધત્વ તેમજ છ લેગ્યા મળી એકવીશ ભેદ ઔદયિક ભાવના છે.
જીવ ભવ્યભવ્યત્યાદીનિચ (૭) જીવવત્વ ભવ્યત્વ અને અભવ્યત્વ એ ત્રણ ભેદ પારિણમિક ભાવના છે.
અજીવના ફક્ત પુગલ સ્કોના ઔદયિકને પારિણમિક ભાવે છે. ગુણઠાણની અપેક્ષાએ વિચારીએ તે ઉપશમ સમ્યક્ત્વ ચારથી અગ્યાર સુધી અને ઉપશમ ચારિત્ર ૯ થી ૧૧ સુધી હોય છે.
ક્ષાયિક સમ્યકત્વ ૪ થી ૧૪ સુધી ક્ષાયિક ચારિત્ર ૧૨ થી ૧૪ સુધી હોય છે. ક્ષપશમ સમ્યકત્વ ૪ થી ૭ સુધીને ક્ષપશમ ચારિત્ર ૬ થી ૧૦ સુધી હોય છે.
ક્ષાયિક લબ્ધિ, કેવળજ્ઞાનને કેવળદર્શન તેરને ચૌદ ગુણઠાણે હોય છે. ક્ષપશમ લબ્ધિ ૧ થી ૧૨ સુધી ચાર જ્ઞાન અવધિ દર્શન ૪ થી ૧૨ સુધી ચક્ષુ અચક્ષુ દર્શન ૧ થી ૧૨ સુધી દેશ વિરતી પાંચમે ગુણઠાણે હેય.
મિથ્યાત્વ પહેલે ગુણઠાણે હોય, ત્રણ અજ્ઞાન ૧ થી ૩ ગુણઠાણું સુધી હોય. અવિરતિ ૧ થી ૪ સુધી હોય, અસિદ્ધત્વ ૧ થી ૧૩ સુધી હોય,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
પહેન્રી ત્રણ લેફ્યા ૧ થી ૬ સુધી, તે પદ્મ લેશ્યા ૧ થી ૭ સુધી અને શુકલ લેશ્યા ૧ થી ૧૩ સુધી હાય દેવ નારક ગતિમાં ૧ થી ૪, તિયાઁચમાં ૧ થી ૫, મનુષ્યમા ૧ થી ૧૪ ત્રણ કષાયને ત્રણ લિંગવેદ ૧ થી ૯, લેાભ ૧ થી ૧૦, સુધી હાય અજીવમાં પણ ષારિમિક ભાવ ડાય છે,
સિદ્ધમાં ક્ષાયિકને પારીણામિક એ હાય છે ઉપશમ શ્રેણીએ વતા ક્ષાયિક સમિતીને જ પાંચે ભાવે। હાય છે. બાકીનાને ત્રણ અગર ચાર ભાવા હોય છે. કેવળીને ક્ષાયિક પારિણામિક અને ઔદયિક એ ત્રણ ભાવા હેાય છે.
ઉપયોગો લક્ષણમ્ (૮) સદ્ધિવિધાૠચતુભેદઃ (૯) ઉપયાગ એ જીવનુ લક્ષણ છે. આત્મ જ્ઞેય છે અને ઉપયાગએ જાણવાના ઉપાય છે. વિશ્વ એ જડ અને ચેતન એ બેનું મિશ્રણ છે, તેમાંથી જડ અને ચેતનને, વિવેકપૂર્વક નિશ્ચય કરવાનું સાધન એ ઉપયાગ છે. આવો અશે દરેક જીવમાં ઉપયાગ રહેલા છે.
જ્ઞાનદર્શનની ચેતના એ ઉપયાગ છે, તે ખાર પ્રકારના છે. તેમાં સાકાર ઉપયાગ આઠ પ્રકારના અને નિરાકાર ઉપયાગ ચાર પ્રકારના છે. પાંચ જ્ઞાનને ત્રણ અજ્ઞાન એ સાકાર છે. ચાર દર્શન નિરાકાર છે. સંસારી અને સિદ્ધ મન્નેમાં ઉપયાગ રહેલા હેાવાથી તે જીવના અસાધારણ ગુણ છે. બીજા ગુણા તે કેટલાંકમાં હોય છે, અને નથી પણ હેાતા.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારિણે મુકતાશ્ચ (૧૦) સમનસ્કડમ નસ્કઃ (૧૧)
જીવે બે પ્રકારે છે સંસારી કર્મસહિત અને સિદ્ધ કર્મ રહિત સંસારી જી બે પ્રકારે છે. મનવાળાસંજ્ઞી અને મનવગરના અસંજ્ઞી. એકેન્દ્રિયથી ચૌરેન્દ્રિય સુધીના છો અસંજ્ઞી જ છે પંચેન્દ્રિયમાં નારક અને દેવે સંજ્ઞી છે. મનુષ્યમાં સંસી અને અસંજ્ઞી બે પ્રકાર છે. અસંજ્ઞી મનુષ્ય ચર્મચક્ષુથી દેખાતા નથી તેમજ તેઓનું આયુષ્ય ફક્ત અંતર્મુહૂર્તનું જ હોય છે. પ્રાણ પણ સાત કે આઠજ હોય છે.
પણ અસંજ્ઞી તિયાનું આયુષ્ય વધારે હોય છે. શરીર પણ મેટું જોઈ શકાય તેવું હોય છે અને નવા પ્રાણ હોય છે. સંજ્ઞી તિર્યંચ મનુષ્યનું ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યોપમ આયુષ્ય હોય છે.
સંસારિણસસસ્થાવરાટ (૧૨) પૃથિવ્યબુવનસ્પતય સ્થાવરા તેજોવાયૂ શ્રીન્દ્રિયોદયશ્ચવસા: (૧૪) સંસારી છે વળી બે પ્રકારે છે. ત્રસ અને સ્થાવર-હાલે ચાલે તે ત્રસ અને સ્થિર રહે તે સ્થાવર. પૃથ્વીકાય, અપકાયને વનસ્પતિકાય સ્થિર રહેતા હોવાથી સ્થાવર કહેવાય છે.
તેઉકાયને વાઉકાય ગતિગ્રસ છે. અગ્નિ ઉચે જાય છે અને વાયુ તી જાય છે. તે તેની સ્વાભાવિક ગતિ છે. પરંતુ ઈચ્છા મુજબની નથી. તેથી સ્થાવરમાં ગણત્રી જીવ વિચારમાં કરી છે. બેઈન્દ્રિય તેઈન્દ્રિય સેન્દ્રિયને પંચે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્દ્રિય જી ઈચ્છા મુજબ ગતિ કરતા હોવાથી લબ્ધિસ ગણાય છે.
- પંચેનિદ્રયાણિ (૧૫) દ્વિવિધાનિ (૧૬) નિર્ણત્યુપકરણે દ્રનિદ્રયમ (૧૭) લયુપગ ભાવેન્દ્રિયમ (૧૮) ઉપગઃ સ્પશદિપુ (૧૯) સ્પર્શ નરસનઘાણચક્ષક શ્રોત્રાણિ, (૨૯) સ્પર્શરસ ગંધવર્ણ શબ્દાતેવામર્થો (૨૧) શ્રુતમનિદ્રિયસ્થ, (૨૨) ઈન્દ્રિયે પાંચ છે. તે દ્રવ્ય અને ભાવ એમ બે પ્રકારે છે.
નિવૃત્તિ એટલે બાહ્યરચના અને ઉપકરણ એટલે જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરનાર પદગલિક શક્તિ એ બન્ને દ્રવ્યેન્દ્રિય છે. કર્મોને પશમ આત્મિક પરિણામ તે લબ્ધિ અને નિવૃત્તિ ઉપકરણ અને લબ્ધિ એ ત્રણેનો સમન્વય થતાં સામાન્ય અને વિશેષ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ તે ઉપયોગ. એમ લબ્ધિને ઉપગ બને ભાવેન્દ્રિય છે.
જ્ઞાન મેળવવાનું બાહ્ય સાધન ઈદ્રિય છે, મન અંતરંગ સાધન છે. ઈન્દ્રિયે માત્ર રૂપી પદાર્થ અને તેના મર્યાદિત પર્યાયે ગ્રહણ કરે છે. પરંતુ મન વિચારણા દ્વારા રૂપી અરૂપી પદાર્થ અને તેના મર્યાદિત પર્યાય ગ્રહણ કરે છે. અર્શાદિ વિષયમાં ઉપયોગ થાય છે.
છે ઈન્દ્રિયો પાંચ છે તેમાં સ્પર્શેન્દ્રિયના આઠ વિષય છે. શીતને ઉષ્ણુ, ગુરુ અને લઘુ, સ્નિગ્ધ ને રુક્ષ, મૃદુ અને ખર (ટાઢ, ઉને, હળ, ભારે, ચીકણોને લુ, કેળા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને કઠણ) સ્પશેન્દ્રિય એટલે ચામડી તે ઉપરના આઠ વિષયોને જાણે છે. રસનેન્દ્રિયના પાંચ વિષયે. તિક્ત એટલે કડવો, કટુ એટલે તીખા, કષાય એટલે તુર, આલ્ફ એટલે ખાટો, મધુર એટલે મીઠે. ધ્રાણેન્દ્રિયના બે વિષયે સુગંધ અને દુર્ગધ છે.
ચક્ષુરિન્દ્રયના પાંચ વિષયે કૃષ્ણ એટલે કાળે, નીલ એટલે લીલે, રક્ત એટલે રાતે, પીત એટલે પીળો અને શુકલ એટલો ધોળે-ઉજ્જવળ. આ સિવાય ચક્ષુથી આકારે પણ પારખી શકાય છે. શ્રોત્રેન્દ્રિયના ત્રણ વિષય છે સચિત અચિત અને મિશ્ર અથવા પ્રાગજ અને વૈઋસિક, જીવના પ્રયોગથી ઉદ્દભવે તે શબ્દના છ પ્રકાર છે. ભાષા, તત, એટલે ચામડાથી લપેટેલ વાદ્યનો અવાજ વિતત એટલે તારવાવાળા વાદ્યને અવાજ, ઘન એટલો ઘંટ વગેરેને અવાજ, શુષિર એટલો કુંક મારી વગાડાતા વાદ્યનો અવાજ, સંઘર્ષ એટલો એકબીજાની અથડામણથી થતે શબ્દ, વૈઋસિક એટલે કેઈપણ પ્રકારના પ્રયત્ન વિના થતે અવાજ, મેઘગર્જના વગેરે
વાવતા નામેકમ (૨૩) કૃમિપિપીલિકા શ્રમરમનુષ્યાદી નામે કંકવૃદ્ધાનિ (૨૪) સંઝિન સમનસ્કાર (૨૫)
વાયુકાય સુધીના એટલે પૃથ્વી, અપ, વનસ્પતિ, તેજે ને વાયુ એ પાંચને એક જ શરીર ઈન્દ્રિય હોય છે. શંખ, કોડા, કૃમિ, જળ અળશીયાં, લાળીયા જીવ વાશી અન્નમાં થતા, પોરા, લાકડામાં થતા, ઘુણ, પેટમાં થતા કરમીયા, વગેરે શરીરને જીભ એ બેઈન્દ્રિયવાળા છે. કાનખજુરા,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ માંકડ, મકડા, જુ, લીખ, કીડી, ઉધેઈ ઈયળ, ઘીમેલ, સાવા ગધેયાં, વિષ્ટાના કીડા, ધાન્યમાં થતા કીડા, કંથવા, ગોકળગાય વગેરેને શરીર જીભને નાક એ ત્રણ ઈન્દ્રિય હોય છે. વળી, બગાઈ, ભમરા, ભમરીઓ, માખી, મચ્છર, ડાંસ, પતંગીયાં, તીડ, કંસારી, ખડમાંકડી વગેરેને શરીર જીભ નાક અને આંખ એ ચાર ઈન્દ્રિયો હોય છે. મનુષ્ય પશુ, પક્ષી, દેવ નારક, માછલાં વગેરેને શરીર, જીભ, નાક, આંખ ને કાન એ પાંચ ઈનિદ્રા હોય છે. ભાવેન્દ્રિય તે સર્વજીવને પાંચ હોય છે. પણ દ્રવ્યેદ્રિયની મદદ વિના તે કાર્ય કરી શકતી નથી, ગર્ભજ સંસી જીવોને જ મન હોય છે, સંમૂર્ણિમ જીવો અસંજ્ઞી એટલે મન વગરના હોય છે. - વિગ્રહગત કર્મોગ (૨૬) અનુશ્રેણિગતિઃ (૨૭) અવિગ્રહ જીવસ્ય (૨૮) વિગ્રહવતી ચ સંસારિણુઃ પ્રાકચતુર્ભુ (૨૯) એકસમયેવિગ્રહઃ (૩૦) એક દ્વવાનાહારકઃ (૩૧) વિગ્રહગતિમાં કાર્મણગ હોય છે. જીવની ગતિ સરળ રેખાનુસાર થાય છે. મોક્ષે જતાં જીવની ગતિ સરળ રેખામાં હોય છે. સંસારી જીવની ગતિ વિગ્રહ એટલે વળાંકવાળી અને હજુ એટલે સરળ એમ બે પ્રકારની હેય.
વકગતિમાં વધારેમાં વધારે ચાર સમય સુધીના ત્રણ વળાંક હોય છે. જુગતિવાળા જીવને પરભવમાં જન્મ લેતાં એક સમય લાગે છે. જીવની અનાહારક દશા એકથી બે સમયની હોય છે. જુગતિવાળાને અનાહારક
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશા હતી નથી, કાગતિવાળા બીજા ત્રીજા સમયે અનાહારક હોય છે એકવિગડને પાણી મુકા બે વિગ્રહને લાંગલિકા ત્રણવિગ્રહને ગોમુત્રિકા કહેવાય છે. પાંચસમયની વિગ્રહગતિમાં ત્રણસમય અનાહારક છે. - સંમૂઈન ગર્ભપપાતા જન્મ (૩ર) સચિત્તશીનસંવૃતાકતરા મિશ્રાદ્ઘકશસ્તોનઃ (૩૩) જરાડતજાનાં ગર્ભઃ(૩૪)નારદેવનામુપાતઃ (૩૫) શેષાણ સં ઈ ન (૩૬)
જન્મના ત્રણ પ્રકાર છે. દેવનારકને જન્મ ઉ૫પાતથી થાય છે ગર્ભનંછ ત્રણ પ્રકારે ગર્ભથી ઉત્પન્ન થાય છે. જરાયુજ એટલે લોહીમાંસથી ભરેલું જાળી જેવું પડે તે ઓળ કહેવાય. તેમાં મનુષ્ય, ગાય, ભેંસ, બકરી વગેરેને જન્મ થાય પક્ષીઓ ઈંડામાંથી નીકળતા હોવાથી અંડજ કહેવાય અને પડ વગર ઉત્પન્ન થતા હાથી, સસલું, નળીઓ, ઉદર, વગેરે પિતજ કહેવાય દેવશય્યામાં દેવ દિવ્ય વસ્ત્રથી ઢંકાયેલ ભાગમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
જ્યારે નારકે કુંભી વજય ગોખલામાં ઉત્પન્ન થાય છે, માતાપિતાના સાગ વિના ઉત્પન્ન થતા જ સંમૂઈિમ હોય છે. નિ કુલ નવ પ્રકારની છે. નિ આધાર છે ને જન્મ આધેય છે. ગર્ભજ જીવ કાર્મણ શરીર લઈને પરભવમાં જાય છે. ત્યાં માતાનું લોહી અને પિતાનું વીર્ય રૂપ આહાર ગ્રહણ કરી શરીર બનાવે છે. સંમૂર્ણિમ જીવો ઔદારિક શરીર યોગ્ય પુદ્ગલને આહાર લઈ શરીરરૂપે બનાવે છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ જીવપ્રદેશથી ભરેલી ચેનિ તે સચિત ની છે. કેટલાક ભાગ જીવથી ભરેલો અને કેટલોક જીવ વિનાને તે મિશ્રયેનિ છે.
ગર્ભજ મનુષ્ય તિર્યંચનીનિ આવી છે. નારક ને દેવની નિ અચિત છે. સંમૂછિમની નિ ત્રણે પ્રકારની છે. અગ્નિકાયની ઉષ્ણ નિ છે. ગર્ભજ તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવની નિ શીતોષ્ણ છે. બાકીનાની ચેનિ ત્રણે પ્રકારની છે. નારકદેવ અને એકેન્દ્રિય જીવોની નિ સંવૃત ઢંકાયેલી છે. ગર્ભજ તિર્યંચ અને મનુષ્યની યોનિ સંવૃતવિવૃત છે. વિકલેન્દ્રિય સંમૂછિમપંચેન્દ્રિય જનીનિ વિવૃત એટલા ખુલ્લી છે.
દારિક ક્રિયાહારિક તેજસ કાર્માનિ શરીરાણિ (૩૭) તેષા પરંપરા સૂમનું (૩૮) પ્રદેશ સંખ્યયગુણું પ્રાક તૈજસા (૩૯) અનત ગુણે પરે (૪૦) અપ્રતિઘાતે (૪૧) અનાદિસંબંધેચ (૪૨) સર્વસ્ય (૪૩) તદાદીનિ વિભાજ્યાનિ યુગોદેકસ્યા અતુલ્ય : શરીર પાંચ પ્રકારે છે દારિક, વિકિય, આહારક, તેજસ અને કાર્મણ, કામણું શરીર કર્મ રૂપે છે. તેજસ શરીર જઠરમાં છે. આહારક કરતાં વૈક્રિય અને વૈકિય કરતાં ઔદારિક સ્થળ છે. દારિક કરતાં વૈકિય અસંખ્ય ગુણ પ્રદેશવાળા છે અને વૈકિય કરતાં અસંખ્યગુણ આહારક છે તેથી અનંતગુણ રજસ તેથી અનંતગુણ કામણું છે. છેલ્લાં બે શરીર પ્રતિઘાત વિના ગમનાગમન કરવાના સ્વભાવવાળા છે.
આત્મા સાથે તેને સંબંધ અનાદિનો છે. એક સાથે વધારેમાં વધારે ચાર શરીર હોય છે. વૈકિય ને આહારક સાથે
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
હોતાં નથી. કાણુ શરીરમાં સુખ દુઃખના ઉપભેગ નથી. ગજ અને સમુ િમ જન્મથી ઔદ્યારિક શરીર હાય છે. દેવનારકને તથા લબ્ધિવાળા તિયાઁચ મનુષ્યને વૈક્રિય શરીર હાય અને ચૌદ પૂર્વી મુનિને લબ્ધિથી શુભ શુદ્ધ અભ્યાઘાતી આહારક શરીર હેાય છે. વૈક્રિયલબ્ધિના પ્રયાગ સમયે અને વ્યવહાર સમયે પ્રમત્ત દશા હૈાય છે. પરંતુ આહારક લખ્ખી ના પ્રયાગ સમયે જ પ્રમાદ હોય છે. પણ આહારક શરીર અન્યા પછી શુદ્ધ અદ્ધવસાયને કારણે અપ્રમત્ત દશા હોય છે. લબ્ધિ એ તપેાજન્ય શક્તિ છે.
તેથી તે ગજ તિય ચ મનુષ્ય ઉત્તર વૈક્રિય કરી શકે છે. બાદર વાઉકાયને તપેાજન્ય શક્તિ ન હોવા છતાં કેટલાક ઉત્તર વૈક્રિય કરી શકે છે. ચૌદ પૂર્વધર મુનિએ કેવળીને સંદેહ પૂછવા નાનું એક હાથ પ્રમાણુ આહારક શરીર અનાવી મોકલે છે તે સદેહ પૂછીને અંતર્મુહમાં પાછું આવી જાય છે, તેજસ શરીરના ઉપયાગ લબ્ધિધર તેજલેશ્યા મૂકવા કરે છે.
નિરૂપèાગમન્ત્યમ્ (૪૫)ગલ સમ્છનજમાદ્યમ્ (૪૬) વૈક્રિયઔપપાતિકમ (૪૭) લબ્ધિપ્રત્યય ચ (૪૮) શુભ’ વિશુદ્ધમવ્યાઘાતિ ચાહારક ચતુદર્શીપૃધરીવ. (૪૯) નારકસમૂનિ નપુસકાનિ (૫૦) ન દેવાઃ (૫૧) ઔપપાતિચરમદેહાત્તમ પુરૂષાસ ખ્યપાયુષાર્ડનપવાંચુષઃ (પર)
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
નારક અને સંમૂછિમ નપુંસક વેદવાળા હોય છે. દેવામાં સ્ત્રી અને પુરુષ બે વેદ હોય છે. બાકીના જીવને ત્રણે વેદ હોય છે. દ્રવ્ય વેદ તે લિંગચિન્હ છે અને ભાવવેદ તે અભિલાષા છે. દ્રવ્યવેદ પૌગલિક આકૃતિરૂપ હેવાથી નામકર્મના ઉદયથી હોય છે જ્યારે ભાવવેદ અને વિકાર રૂપ હેવાથી મેહનીય કર્મના ઉદયથી થાય છે.
પુરુષને સ્ત્રી ભેગવવાની ઈચ્છા તે પુરુષવેદ ઘાસના અગ્નિ જે તરત શાન્ત થઈ જાય છે. સ્ત્રીને પુરુષ ભેગવવાની ઈચ્છા તે સ્ત્રી વેદ. ભારેલા અગ્નિ જે જેમ ભેગવાય તેમ ટીપ્ત થાય છે તેથી પુરુષ કરતાં સ્ત્રીને આઠ ઘણે વિકાર માનવામાં આવે છે. કેટલાંક ચિન્હ પુરુષનાં અને કેટલાંક સ્ત્રીનાં હોય તે દ્રવ્ય નપુંસક વેદ છે. તેને સ્ત્રી અને પુરુષ બને ભોગવવાની ઈચછા તે નગરના દાહ જેવી ચિરસ્થાયી હોય છે. - સી કમળને પુરુષ કઠોર ભાવી છે. શરીરના સંગ કાળને આયુષ્ય કહે છે. જે આયુષ્ય ઘટી શકે તે અપવર્તનીય અને ન ઘટે તે અનપવર્તનીય કહેવાય છે. બંધ સમયે ઢીલા પરિણામ હોય તે આયુષ્યની સ્થિતિ ટુંકાય છે. પણ પરિણામ દઢ હોય તો કાળ મર્યાદા ઘટતી નથી. દેવનારક ચરમ દેહી ઉત્તમ શલાકા પુરુષ અને યુગલિકેનું આયુષ્ય ઘટતું નથી. બન્ને પ્રકારના આયુષ્યો પ્રદેશથી અને વિપાકથી પૂરેપૂરાં ભેગવાય છે.
શીલા!
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાય ત્રીજો નારકનું વર્ણન
જીનું વર્ણન રત્ન શર્કરાવાલુકા પંકધૂમતમે મહાતમઃ પ્રભા ભૂમયે ધનાંબુવાતાકાશ પ્રતિષ્ઠા સમાધેધઃ પૃથુતરાઃ (૧) તામુનરકા (૨) નિત્યાશુભતર લેશ્યા પરિણુમ દેહ વેદના વિકિયાઃ (૩) પરસ્પર દીરિતદુખાઃ (૪) સંકિલષ્ટા સુરેદીરિત દુઃખા કાપાકચતુલ્ય (૫) તે વેકત્રિ સહદશ સંસદશ દ્વાવિંશતિ યત્રિશત્ સાગરેપમા સત્યાનાં પરા સ્થિતિ (૬)
રત્નપ્રભા, શર્કરા પ્રભા, વાલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા તમ પ્રભા અને મહાતમપ્રભા એ સાત નરકભૂમિ છે તે દરેક અનુક્રમે ઘને દધિ ઘનવાત તનવાત અને આકાશ પર પ્રતિષ્ઠિત છે. દરેક નરકભૂમિ એકબીજાની નરો પહોળી પહોળી આવેલી છે. આ નારકભૂમિમાં નારક જીને રહેવાનાં
સ્થાન ચોરાશી લાખ નરકાવાસા છે. પ્રતર ઓગણપચાસ છે. નિરંતર અશુભ લેશ્યા, પરિણામ, દેવેદના અને વિકિયા તે જીને હોય છે. પ્રમાણમાં ઉત્તરોત્તર વધુ હોય છે. પરસ્પર વૈરભાવે દુઃખની ઉદીરણા કરે છે. ઉપરાંત કૃષ્ણ લેફ્સાવાળા અસુરનિકાયના પરમાધામી દેવે પહેલી ત્રણ નરક સુધીના જીવને દુઃખ આપે છે પહેલેથી સાતમી નરક સુધીના દેવેનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય એક, ત્રણ, સાત, દશ, સત્તર, બાવીશ અને તેત્રીશ સાગરોપમનું હોય છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
આ લેાક ત્રણ વિભાગમાં વહેંચાયેલુ છે. અધેલાકમાં નારકા અને ભવનપતિ દેવા રહે છે. ત્રસનાડી એક રાજ પહેાળી અને ચૌદ રાજ લાંખી છે.
સાત રાજ
તેમાં ત્રસ જીવેા રહે છે. સાતમી નરક પહેાની છે. પણ તેમાં એક રાજમાં જ નારક જીવે છે બાકીના છ રાજમાં કેવળ પૃથ્વીકાયના જ જીવા છે. એકેક રાજ ઓછી કરતાં પહેલી નરક એક રાજ પહેાની છે.
તેમાં ભવનપતિના ભવનેા છે. વચ્ચે વચ્ચે તેર પ્રતા છે. તેમાં નારક રહે છે. મેરુપર્વતની સમભૂતલા પૃથ્વીની નીચે અને ઉપર નવસા યાજન મળી અઢારસો ચેાજન તીર્છાક્ષેત્ર છે. તે પણ એક રાજ પહેાળું છે.
તેની ઉપર અસંખ્યાતા ચેાજને ઉત્તર દક્ષિણ પહેલ ખીજુ દેવલોક છે તે ખેરાજ પહેાળુ છે. તેની ઉપર ત્રીજુ ચેાથું દેવલોક પણ ઉત્તર દક્ષિણ છે અને ચાર રાજ પહેાળું છે. પાંચમું દેવલોક પાંચ રાજ પહેાળું છે. તેના ઉપર છઠ્ઠું તેના ઉપર સાતમું તેના ઉપર આઠમું એ ત્રણે ચાર રાજ પહેાળાં છે.
**
તેના ઉપર નવસુ દશમ ઉત્તર દક્ષિણ છે તેના ઉપર અગ્યારમું ખારમુ* ઉત્તર દક્ષિણ છે તે ત્રણ રાજ પહેાળાં છે. તેના ઉપર નવ ચૈવેયક ઉપરાઉપરી છે. તે બેરાજ પહેાળાં છે તેના ઉપર પાંચ અનુત્તર વિમાન છે તે એક રાજ પહેાળુ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
છે. તેના ઉપર સીદ્ધશીલા આવેલી છે. તે અઢીદ્વીપ જેટલી એટલે પીસ્તાલીશ લાખ ચેાજન પહેાળી બીજનાચંદ્ર જેવી આકારવાળી છે, તેમાં 'ચાઈમાં સિદ્ધના જીવેા એક ચેાજનના છઠ્ઠા ભાગમાં રહ્યા છે.
અધાલોક ઉધા પાડેલ કાડીયા જેવા ઉપર સાંકડાને નીચે પહેાળા છે. મધ્યલોક ઝાલરની જેમ સરખી લખાઈ પહેાળાઈવાળા છે. ઉર્ધ્વલોક પખાજ જેવા એટલે ચત્તા શરાવ ઉપર ઉલ્લું સરાવ મુકતાં જે આકાર થાય તેવા છે એટલે તેની ટોચ અને તળીયાં સરખાં એકરાજ પ્રમાણ છે.
પછી બન્ને બાજુ વિસ્તાર પામતાં પાંચમે દેવલોક પાંચરાજ પ્રમાણ થાય છે. દરેક નરકભૂમિના વચ્ચેના આંતરામાં ઘનેદિય ઘનવાત તનવાત અને આકાશ રહેલાં છે. પહેલી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રણ ભાગ છે. ઉપર સેાળ હજાર ચેાજન રત્નપ્રધાન કાંડ છે.
મધ્યમાં ચારાશી હજાર ચેાજન પક બહુલ કાંડ છે અને નીચે એંશી હજાર ચેાજન જળ ખડુલકાંડ છે બાકીની છ નરક ભૂમિમાં વિભાગા નથી.
પહેલી નરકની જાડાઈ એક લાખ એ શી હજાર બીજી એક લાખ ખત્રીસ હજાર, ત્રીજી એક લાખ અઠ્ઠાવીશ હજાર, ચેાથી એક લાખ વીશ હજાર, પાંચમી એક લાખ અઢાર હજાર, છઠ્ઠી એક લાખ સોળ હજાર અને સાતમી એક લાખ આઠ હજાર યાજન છે,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૩૩
દરેક પૃથ્વીની નીચે વીશ હજાર યોજન ઘનોદધિવલય છે તેની નીચે ઘનવાત ને તનવાત વલયે છે તેની નીચે અસંખ્યાત જન પ્રમાણુ આકાશવલય છે. આકાશ સ્વયં પ્રતિષ્ઠિત છે. નિરાધાર છે સાતે નરકભૂમિમાં ઉપર નીચે એકેક હજારે છેડતાં બાકીના ભાગમાં ગરકાવાસ છે. દેવલોકની જેમ ગોળ ત્રિકોણ ચોરસ ને હાંડલા જેવા લોખંડના ઘડા જેવા જુદા જુદા આકારના છે.
પ્રતર અનુક્રમે તેર, અગ્યાર, નવ, સાત, પાંચ, ત્રણને એક મળી કુલ એગણપચાસ છે નરકાવાસ અનુક્રમે ત્રીશ લાખ, પચીસ લાખ, પંદર લાખ, દશ લાખ, ત્રણ લાખ ૯૯૯૫, ને પાંચ છે.
રત્નપ્રભામાં કાપત લેશ્યા બીજીમાં અશુભતરકાપિત, ત્રીજીમાં કાપત અને નીલ, ચેથીમાં અશુભતરનીલ, પાંચમીમાં નીલ અને કૃષ્ણ, છઠ્ઠીમાં કૃષ્ણ અને સાતમીમાં અશુભતર કૃષ્ણ લેશ્યાના પરિણામ છે. પહેલી ત્રણ નરકમાં ઉત્તર ત્તર તીવ્ર ઉષ્ણવેદના છે જેથીમાં શીતેણ, પાંચમીમાં તીવ્રતર શીતેoણ, છઠ્ઠીમાં શીત અને સાતમીમાં શીતતર ને શીતતમ વેદના છે.
: દુઃખમાંથી છુટવા પ્રયત્ન-વિકિયા કરતાં અધિક દુઃખમાં પડે છે. એક ક્ષણ પણ સુખ નથી ફક્ત તીર્થકરોના કલ્યાણક વખતે કંઈક શાંતિ હોય છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
પહેલી ત્રણ નરક ભૂમિ સુધી ક્ષેત્ર વેદના, પરસ્પર વેદના અને પરમાધામી કૃત વેદના હોય છે. પરમાધામી ત્યાંથી આગળ જઈ શકતા નથી બાકીનામાં ક્ષેત્ર વેદના, પરસ્પર કૃત વેદના છે.
મનુષ્ય અને તિર્યંચે મરીને નરકમાં જઈ શકે છે. પરંતુ સાતમી નરકમાંથી નીકળેલા મનુષ્ય થતા નથી. બાકીની નરકમાંથી નીકળેલા મનુષ્ય થઈ શકે છે.
તિર્યોમાં અસંસી પહેલી નરક સુધી જાય છે. ભુજપરિસર્પ બીજી સુધી, પક્ષી ત્રીજી સુધી, ચતુષ્પદ ચોથી સુધી, ઉર પરિસર્ષ પાંચમી સુધી, સ્ત્રી છઠ્ઠી સુધી, અને જળચર મસ્યને મનુષ્ય સાતમી સુધી મરીને જાય છે.
પહેલીમાંથી નીકળેલ ચકવતિ થઈ શકે છે. બીજીમાંથી બળદેવ, ત્રીજીમાંથી વાસુદેવ કે તીર્થંકર થઈ શકે છે ચેથીમાંથી મેશે જઈ શકે છે. પાંચમાંથી સર્વ વિરતી થઈ શકે છે છઠ્ઠીમાંથી દેશ વિરતી થઈ શકે છે.
આ સાતે નરકભૂમિમાંથી નીકળેલ સમ્યકત્વ પામી શકે છે ઉપર ઉપરના લાભે નીચેના નારકે પામતા નથી. દેવે મિત્ર ભાવે ચોથી નરક સુધી ગયાના દાખલા છે. સીતેન્દ્ર પરસ્પર લડતા રાવણને લક્ષ્મણને છોડાવવા ગયા છે.
મનુષ્ય લોકનું વર્ણન - જબુદ્વીપ લવણદયઃ શુભનામાનો દ્વીપસમુદ્રઃ
દ્વિ દ્વિ વિકભાર પૂર્વ પૂર્વપરિક્ષેપિવલયાકૃતઃ (૮) તન્મયે મેસનાભિવૃત્તો જનશતસહ
ભાવતા રાવળ ભાવિ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ ઋવિભે જંબુદ્વીપને
તત્ર ભરત હૈમવત હરિવિદેહ રમ્યëરણ્યવતિરાવતવર્ષા ક્ષેત્રાણિ તદ્વિભાજિનઃ પૂર્વાપરાયતા હિમવન મહાહિમવનું નિષધ નીલકિમ શિખરિણે વર્ષધર પર્વતાઃ (૧૧) દ્વિર્ધાતકીખંડે (૧૨) પુષ્કરરાધે ૨ (૧૩) પ્રાફ માનુષત્તરાનું મનુષ્યાઃ (૧૪) આર્યામ્લેચ્છા (૧૫) ભરતૈરાવત વિદેહાદ કર્મભૂમડન્યત્ર દેવકુરૂત્તરકુરભ્યઃ (૧૬) સ્થિતી પરાપરે ત્રિપલ પમાન્ત મુહૂર્ત (૧૭) તિર્યંગનીનાંચ
જંબુદ્વીપને લવણસમુદ્ર આદિ શુભ નામવાળા અસંખ્ય દ્વીપ અને સમુદ્રો એકબીજાને વીંટળાઈને રહેલા છે. પહેલો જંબુદ્વિપ થાળીના આકારને ગોળ છે બાકીના બંગડીના આકારે છે એક એકથી બમણું વિસ્તારવાળા છે.
જંબુદ્વિપ એક લાખ જન વિસ્તારવાળો છે તેની મધ્યમાં મેરુપર્વત એક લાખ જન ઉંચે છે અને વિસ્તારમાં દશ હજાર યોજન સમભૂતળે છે. ગપુચ્છના આકારે છે. તેથી ઉપર વિસ્તાર એકદશાંશ ભાગ ઘટતું જાય છે. છેક ઉપર વિસ્તાર એક હજાર એજન છે.
ઉચાઈમાં એક હજાર જન મૂળમાં છે. ઉપર ભદ્રશાળવન છે તેની ઉપર પાંચ યોજને નંદનવન છે તેની ઉપર સાડી બાસઠ હજાર યેજને સેમનસવન છે. તેની ઉપર છત્રીસ હજાર જને પાંડકવન છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાં ઉત્તરદક્ષિણ એકેક શિલા પર તીર્થકરને જન્મ મહત્સવ કરવા એકેક સિંહાસન છે. પૂર્વ પશ્ચિમ એકેક શિલા પર બબ્બે સિંહાસન છે, ઉત્તરે અરાવત ક્ષેત્રના તીર્થકરને જન્માભિષેક થાય છે.
દક્ષિણે ભરતક્ષેત્રના તીર્થકરનો જન્માભિષેક થાય છે, પૂર્વે પૂર્વ વિદેહના બે તીર્થકરોના જન્માભિષેક થાય છે. પશ્ચિમે પશ્ચિમ વિદેહના બે તીર્થકરોના જન્માભિષેક થાય છે.
અઢીદ્વીપમાં પાંચ મેરુપર્વત છે ભરત ઐરાવતના દશ તીર્થકરને સાથે જન્માભિષેક થાય છે. મહાવિદેહના વીશ તીર્થકરનાં સાથે જન્માભિષેક થાય છે.
મેરુપર્વતના શિખર પર ચાલીશ જન ઉંચી ચૂલિકા છે તે મૂળમાં બાર એજન, વચ્ચે આઠ જન અને ઉપર ચાર જન વિસ્તારે છે.
જંબુદ્વીપમાં દક્ષિણે ભરત અને ઉતરે અરાવત ક્ષેત્ર છે. મધ્યમાં પૂર્વ પશ્ચિમ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર છે. એ ત્રણે ક્ષેત્ર કર્મ ભૂમિ છે. ધાતકી ખંડમાં અને અર્ધપુષ્કરમાં બળે છે તેથી કુલ પંદર કર્મ ભૂમિ થાય છે. ભારતની ઉપર લઘુ હિમવંત પર્વત ને અરાવતની ઉપર શિખરી પર્વત છે.
તે બને પર્વતની ઉપર હિમવંતને હિરણ્યવંત નામે યુગલિક ક્ષેત્રે ભેગ ભૂમિનાં છે. તે બે ક્ષેત્રોની ઉપર મહા હિમવંત અને રુકમી પર્વતે રહેલા છે. તેની ઉપર હરિવર્ષ અને રમ્યક નામે યુગલિક ક્ષેત્રો છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
તેની ઉપર નિષધ અને નીલ નામે બે પર્વો રહેલા છે. તેની ઉપર મહાવિદેહ ક્ષેત્ર આવેલું છે. એટલે જ બુદ્ધીપમાં સાત ક્ષેત્ર છ વર્ષધર પર્વત છે. ધાતકીખંડમાં તેથી બમણી છે અને અર્ધપુષ્કરમાં પણ તેટલા છે.
એ અઢીદ્વીપની બહાર મનુષ્યનાં જન્મ મરણ થતાં નથી તેથી અઢીદ્વીપ મનુષ્ય ક્ષેત્ર ગણાય છે તેની બહાર તિર્ય જ છે. અહીદીપને ફરતે માનુષત્તર પર્વત રહે છે. અઢીદ્વીપમાં પંદર કર્મ ભૂમિ, ત્રીશ અકર્મ ભૂમિ, અને છપન અંતદ્વીપ મળી એક એક ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય છે. અંતદ્વીપ લવણ સમુદ્રમાં હિમવંત અને શિખરી પર્વતની પૂર્વ પશ્ચિમ બબે દાઢાએ ગઈ છે. તેમાં સાત સાત યુગલિકના ક્ષેત્રો છે. તે છપન અંતદ્વીપના મનુષ્યનું શરીર આઠસે ધનુષ્યનું અને પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગનું આયુષ્ય છે. તે મરીને ભવનપતિ વ્યંતરમાં ઉપજે છે.
વિદ્યાધરે કે જે વૈતાઢય પર્વત પર રહે છે તે અહીદ્વીપની બહાર જઈ શકે છે. પણ તેમના જન્મ મરણ તે અઢીદ્વીપમાં જ થાય છે. અઢીદ્વીપમાં દરેક પર્વત, નદી, સરોવર, વન, વૃક્ષો ઉપર શાશ્વત મંદિરે કુલ ૩૧૮૩ રહેલાં છે અઢીદ્વીપની બહાર નંદીશ્વરમાં બાવન ચકમાં ચાર કુંડલમાં ચાર અને સેળ નંદીશ્વરની રાજધાનીમાં મળી છે તે છે. તે ઉમેરતાં–૩૨૫૯ દેરાસર તાછલકમાં છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ બુદ્વીપમાં પર્વત નીકુંડ સરાવર વ્રુક્ષા તરુકૂટ કરીકૂટ વન
૬૩૫
૨૬૯- ૯૦- ૧૬- ૨૧૮-૧૬
૮–૧૬
દેવકુરુ ઉત્તરકુરુ ૧- ૧
૩૮
૧૨૭૦ ધાતકી ખંડમાં ૧૨૭૦ અર્ધ પુષ્કરમાં
૩૧૭૫+૮ -૩૧૮૩
W
ચારઈકારપર – ૪ • માનુષાત્તર પર - ૪ (ચાર દિશાએ)
1
८
મનુષ્યની એ જાતિ છે. આય અને મ્લેચ્છ. આ માં ધમ હોય છે. અનાય એટલે મ્લેચ્છમાં ધમ હાતે! નથી. ભરત, અરાવત ને મહાવિદેહ એ ત્રણ કમ ભૂમિ છે. દેવકુરુ ઉત્તરકુરુ, હિમવંત, હિરણ્યવત, હરિવષ, ને રમ્યક્ એ છ અકમ ભૂમિ છે ભાગભૂમિ છે.
મનુષ્ય તિય ઇંચનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય ત્રણ પત્યેાપમનુ અને જઘન્ય આયુ અંતર્મુહૂત નું છે. આર્ચી છ પ્રકારના છે.
૧ આય ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થનાર ક્ષેત્રઆય કહેવાય. (પછી ભલે વન મ્લેચ્છ જેવુ' હાય)
૨ ઇક્ષ્વાકુ, હરિ, ઉગ્ર ભાગ, રાજન્યવ’શમાં ઉપજનારજાતિ આય છે.
૩ કુલકર, ચક્રવત, વાસુદેવ, અળદેવ, આદિ કુલય છે ૪ યજનયોજન, પાનપાન, કૃષિ, લિપિ, વાણિજ્ય કરનાર ક આય છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
આય છે.
।
૫ કુંભકાર, વણકર, હજામ, ચિત્રકાર, સુતારાદિ શિલ્પ
૬ સંસ્કૃત, માગધી આદિ શિષ્ટ ભાષામાં વ્યવહાર કરનાર ભાષાઆય છે
યુગલિક ભાગભૂમિમાં વસતા આય નથી, પણ સરળ પરિણામી છે
જ્યાં અસિમસિકસિથી જીવનવ્યવહાર પ્રવર્તે છે. અને જ્યાં તી કર આદિ ઉત્તમ પુરુષો ઉત્પન્ન થાય છે તે કમ ભૂમિમાં જ ધર્મ પ્રવર્તે છે. દેવકુરુ ઉત્તરકુરુ મહા વિદેહમાં હેવા છતાં યુગલિક ભૂમિ છે તેમનું ત્રણ પહ્યાપમનું આયુષ્ય ને ત્રણ્ ગાઉનુ શરીર છે. નિત્ય પહેલા આરા છે, હિરવ રમ્યક્ ક્ષેત્રમાં નિત્ય બીજો આરે છે. તેમાં બે ગાઉનુ' શરીર ને એ પત્યેાપમનું આયુષ્ય છે હિમવતને હિરણ્યવત ક્ષેત્રમાં નિત્ય ત્રીજો આરા વતે છે. તેમાં એક ગાઉનું શરીર ને એક પત્યેાપમનુ આયુષ્ય છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં નિત્ય ચાથેા આરા વતે છે, ત્યાં પાંચસા ધનુષ્યનું શરીર તે પૂવક્રાડ વર્ષનું આયુષ્ય છે.
ભરત ભૈરવતમાં પરાવતા નકાળ હાવાથી હાલ પાંચમો આરે વર્તે છે. તેમાં ઉત્કૃષ્ટ સાત હાથનું શરીરને ૧૩૦ વર્ષનું આયુ છે. છઠ્ઠા આરામાં ઉત્કૃષ્ટ એ હાથનુ શરીરને વીશ વર્ષનું આયુષ્ય છે.
ભરત અરાવતને પહેલો આરા ચારકોડકોડી સાગરપમના છે. બીજો આરેા ત્રણ કોડાકોડી સાગરાપમના છે,
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
ત્રીજે આરે બે કોડાકોડી સાગરોપમને છે. એથે આરો એક કોડાકડી સાગરોપમમાં બેતાલીસ હજાર વર્ષ જૂન છે. પાંચમે આરે એકવીશ હજાર વર્ષ છે. છઠ્ઠો આજે પણ એકવીશ હજાર વર્ષનો છે.
અત્યારે અવસર્પિણી કાળ ચાલે છે તેમાં દિવસે દિવસે સંઘયણ, બળ, બુદ્ધિ, આયુને શરીરની હાનિ થાય છે.
ઉત્સર્પિણી કાળમાં દિવસે દિવસે બળ, બુદ્ધિ, આયુને શરીરની વૃદ્ધિ થાય છે. અવસર્પિણીના પહેલા ત્રણ આરામાં સુગલિક કાળ હોવાથી ધર્મ હોતો નથી. ચોથા આરામાં જ ધર્મ અને મોક્ષ થાય છે.
પાંચમા આરામાં ધર્મ તે છે. પણ સંઘયણના અભાવે મેક્ષ થતો નથી. છઠ્ઠા આરામાં ધર્મને વિચ્છેદ થાય છે. ઉત્સર્પિણમાં પહેલા આરામાં ધર્મ હેતે નથી. બીજા આરામાં ક્વચિત ધર્મ હોય છે પણ મેક્ષ થતું નથી ત્રીજા આરામાં ધર્મ અને મોક્ષ થાય છે.
ચોથા પાંચમાને છઠ્ઠા આરામાં યુગલિક કાળ હોવાથી ધર્મ હોતું નથી. યુગલિકોને કલ્પવૃક્ષ દેવાધિષ્ઠિત હોવાથી બધી વસ્તુ આપે છે. તેઓ સરળ પરિણામી પાપરહિત હોવાથી મરીને પિતાના સરખા કે ઓછા આયુષ્ય દેવ થાય છે. કારણ કે યુગલિકપણામાં દેવ કરતાં અધિક સુખ છે. દેવેમાં સ્વામી સેવક ભાવ છે. પણ યુગલિકે બધા સ્વતંત્ર હોય છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
6
e
જીવના પાંચ ગ્રેસઠ ભેદમાં ઉત્કૃષ્ટ ભવસ્થિતિ
કાયસ્થિતિ, શરીરમાન પ્રાણુનીનું કોષ્ટક નંબર જાતિ શરીર આયુ સ્વાય સ્થિતિ પ્રાણ યોની પ્રમાણ ૧ બાદર પર્યાપ્ત અંગુલનો ૨૨૦૦૦ અસંખ્યાત ઉત્સપીશું
પૃથ્વીકાય. અસંખ્ય ભાગ વર્ષ અવસર પાણું ૪ ૭ ૧ અપકાય
છે ૭૦૦૦ , ૧ વાઉકાય ૩૦૦૦ છે.
૪૭ , ૧ પ્રત્યેક વનસ્પતિ એક હજાર ૧૦૦૦૦ ,
૪ ૧૦ ) જન અધિક ૧ સાધારણ અંગુલનો અંતમુહુર્ત અનંતી ઉત્સપીણું ૪ ૧૪ ,,
વનસ્પતિ અસંખ્ય ભાગ અવસરપીણી ૧ તેઉકાય
j ત્રણ અહો અસંખ્યાત ,
- રાત્રી ૧ બે ઈન્દ્રિય ૧૨, જન ૧૨, વર્ષ સંખ્યાતા વર્ષ ૧ તે ઈદ્રિય ૩, ગાઉ ૪૯ દિવસ સંખ્યાતા દિવસ ૧ ચૌરેન્દ્રિય
- ૪ ૬, માસ સંખ્યાતા માસ . ૮ ૨.
*
૦
6 *
૦ ૦ ૦
K
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
૧૦
૪ લાખ
22
23
૨ ૧
૧ ગર્ભજ જળચર એક હજાર પૂર્વક્રોડ સાત આઠભવ
જન . ૧ ઉરપરિસર્પ » ૧ ભુજ પરિસર્પ , ૨ થી ૯ગાઉ , ૧ ખેચર , રથી ધનુષ પાયમને
અસંખ્ય ભાગ ૧ ચતુષ્પદ , છગાઉ ત્રણ પત્યે પમ ૧ સમુધીમ જળચર હજાર જન પૂર્વકોડ ૧ ચતુષ્પદ ,, રથી૯ ગાઉ ૮૪૦૦૦ વર્ષ ૧ ઉર પરિસર્પ ,, , યેાજન પ૩૦૦૦ , ૧ ભુજ પરિસર્પ , રથી૯ ધનુષ ૪૨૦૦૦ ,, ૧ ખેચર , , ૭૨૦૦૦ ) ૩૩૨ અપર્યાપ્તા , અંગુલ અંતમુહુર્ત
૫ સુમ, પ.અ. અસંખ્યભાગ ૩૫૬
૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૪
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૬ નંબર જાતિ
૧૦ કુરૂક્ષેત્રના યુગલીક
૧૦ હરિવષ રમ્યક બે ગાઉ
એક ગાઉ
પ મડાવિદેહુ મનુષ્ય
૧૦ ભરત
૧૦ હીમવત હિરહણ્યવત
૫૬ અંતદ્વીપ ,, ૮૦૦ ધનુષ પળ્યેાપમના અસંખ્યા
,,
૪૬૦
ܕܐ
' આરે
૧ પહેલી નરક ૧ બીજી
૧ ત્રીજી
શરીર
ત્રણ ગાઉ
અરવત પાંચમા
''
,,
આયુ ત્રણ પક્ષેપમ
એ પલ્યાપમ
એક
,,
તમે ભાગ
૫૦૦ ધનુષ પૂર્વ ફ્રોડ
સાત હાથ ૧૩૦ વર્ષ
સ્વકાય સ્થિતિ પ્રાણુ ચૈાની ૬૨ લાખ
એક ભવ
૧૦
૧૪
""
99
,,
39
??
સાત આઠ ભવ
ઘ’.૭૬ ૧ સાગરોપમ એક ભવ
૧૫ા૧૨
૩
૩૧૦ ધનુષ ૭
''
""
""
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
૧૦
2)
33
,
39
,,
,,
૪
39
66
૮૦
,,
,,
',
36
,,
34
,,
,,
""
૪૩
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ની
પ્રાણ ૧૦ ૧૦
-
૪૬૦ જાતિ શરીર આયુ સ્વકીય સ્થિતિ ૧ થી , ૬૨ ) ૧૦ સાગરોપા ૧ પાંચમી ,, ૧૨૫ કે ૧૭ ૧ છઠ્ઠી , ૨૫૦ + ૨૨ , ૧ સાતમી , ૫૦૦ , ૩૩ , ૧ અસુરકુમાર સાત હાથ એક સાગરે
પિમ અધીક ૯ નાગાદિનવા
દેશેÉણ બે
પલ્યોપમ ૧૫ પરમાધામી
એક પલ્યોપમાં ૨૬ વ્યંતર ૧ પહેલા કીર્ઘીસક , ત્રણ પર્ઘાયમ ૧ બીજા છ હાથ ત્રણ સાગરોપમ ૧ ત્રીજે , પાંચ હાથ તેર સાગરોપમાં ૫૧૮.
*
*
*
૮૪ લાખ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર જાતિ
શરીર
આયુ
સ્વકીય સ્થિતિ પ્રાણ
ચાનિ
૫૧૮
૧૦
૪ લાખ
5 .
ચૌદ
hA
૧ પહેલો દેવલોક સાત હાથ ૧ બીજે ૧ ત્રીજો , છ હાથ ૧ ચોથો ૧ પાંચમે પાંચ હાથ ૧ છછું
- ૧ સાતમે , ચાર હાથ ૧ આઠમે , ૧ નવમે , ત્રણ હાથ ૧ દશમે ૧ અગ્યારમે ,, ૧ બારમે , ૯ લોકાંતિક પાંચ હાથ ૯ રૈવેયક બે હાથ
બે સાગરોપમ એક ભવ , અધીક સાતસાગરોપય સાતથી અધીક દશ સાગરોપમ ચૌદ છે. સત્તર છે અઢાર , ઓગણુશ વીશ , એકવીશ બાવીશ આઠ સાગરોપમ ૨૩ થી ૩૧
૫૪૮
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયુ
સ્વકીય સ્થિતિ પ્રાણ
ની
: નબર જાતિ શરીર ૫૪૮ ૫ અનુત્તર વિમાન એક હાથ ૨ સૂર્યચરને સ્થિર સાત હાથ
,, ,
? ?
૩૧ થી ૩૩ એક પલ્યને લાખ વર્ષ > ઉંજાર વર્ષ
>
2
(
૨ ચંદ્ર ૨ ગ્રહ ૨ નક્ષત્ર ૨ તારા પ૬૩
? ? ? ?
અર્ધ પાપમ પા પલ્યોપમ
*
૮૪ લાખ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેાથા અધ્યાય
દેવાનુ. વર્ણન
દેવાતુનિ કાયા ઃ (૧) તૃતીયઃ પીતલેશ્યઃ (૨) દશાબ્દ પંચ દ્વાદશ વિકલ્પા કલ્પાપપન્ન પન્તા: (૩) ઈન્દ્રસામા નિકત્રાયસ્ત્રિ શ પારિષદ્યાત્મરક્ષલોકપાલાનીક પ્રકીણું કા ભિયાગ્ય કિલ્બિષિકાŽકશઃ (૪) ત્રાયશ્રિંશ લોકપાલવ વ્યંતર જયાતિષ્ઠા (૫) પૂયાદ્રીન્દ્રાઃ (૬) પીતાન્ત લશ્યાઃ (૭) કાયપ્રવીચારા આ ઐશાનાત્ (૮) શેષાઃ સ્પરૂપ શબ્દ મનઃપ્રવીચારા યાચે!! (૯) પરે પ્રવીચારાઃ (૧૦)
દેવાચાર પ્રકારના છે ભવનપતિ, બ્યંતર, જ્યાતિષી ને વૈમાનિક ત્રીજા ન્યાતિષી દેવાને પીત લેફ્યા છે. ભવનપતિના દશ ભેદ છે. વ્યંતરના આભેદ છે જ્યેાતિષિના પાંચ ભેદ છે અને કપાપપન્ન વૈમાનિકના માર ભેદ છે. દેવાને દ્રવ્ય લેડ્યા અવસ્થિત છે. ભાવ લેસ્યા છ એ હાય છે. ઇન્દ્ર, સામાનિક, ત્રાયશ્રિંસ, પારિષદ્ય, આત્મરક્ષક, લોકપાલ, અનીક પ્રકી, આભિયાગિક, અને કલ્પિષક એ દશ જાતિ દરેક હોય છે, પણ વ્યંતરને જ્યેાતિષિમાં ત્રાયસ્ત્રિ સને લોકપાલ નથી. દેશ ભવનપતિના વીશ ઇન્દ્રો છે આઠ વ્યંતર ને આઠ વાણવ્યંતરના મળી ખત્રીસ ઈન્દ્રો છે પાંચ ચરને પાંચ સ્થિર જ્યાતિષિના અસંખ્યાત ઇન્દ્રો છે. પણ જાતિની અપેક્ષાએ સૂર્ય અને ચંદ્ર એજ ગણ્યા છે, ખારદેવલોકમાં નવમા
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૪૮
દશમાને એક ઈદ્ર ને અગ્યારમાં બારમાને એક ઈન્દ્ર મળી દશ ઈન્દ્ર છે એ રીતે કુલ ચોસઠ ઈન્દ્રો છે. તેની ઉપર નૈવેયક અને અનુત્તર વિમાનના દેવે અહમિન્દ્ર છે. એટલે તેઓ બધા સરખા છે. ત્યાં સ્વામી સેવક ભાવ ન હોવાથી કલ્પાતીત કહેવાય છે.
ઈન્દ્ર રાજાની જેમ મુકુટધારી છે, સામાનિક ભાયાતની જેમ પૂજ્ય છે ત્રાયસ્ત્રિશ ગેર પુરહિત જેવા છે, પર્ષદાના દે ત્રણ પ્રકારના છે બાહ્યપર્ષદો, અત્યંતરપર્ષદા અને મધ્યમપર્ષદા. ઈન્દ્ર તેઓની સલાહ લે છે. આત્મરક્ષક દેવ ઈન્દ્રના બેડીગાર્ડ-શરીરની રક્ષા કરનાર છે. લોકપાલ ચારે દિશાના કેટવાલ છે. અનેક સેનાધિપતિ છે. પ્રકીર્ણક સામાન્ય પ્રજાજન છે, આભિગિક ચાકર દે છે અને કિલ્વીપક ચંડાળ દે છે. નિંદા કરનારા, પણ આરાધકો તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
ભવનપતિ અને વ્યંતર દે ને પહેલી ચાર વેશ્યા છે. લેશ્યા મુજબ તેઓના શરીરને વર્ણ હોય છે. ભવનપતિ
વ્યંતર તિષી અને વૈમાનિકમાં પહેલા બીજા દેવલોકના દેવે મનુષ્યની માફક શરીરથી વિષય સુખ દેવાંગનાની સાથે ભગવે છે. ત્રીજાને ચેથા દેવલોકના દેવે સ્પર્શ માત્રથી સુખ ભોગવે છે. પાંચમા અને છઠ્ઠા દેવકના દે રૂપ જેવા માત્રથી સુખ ભોગવે છે. સાતમા ને આઠમા દેવકના દેવે દેવાંગના ના શબ્દ ગીત ગાનથી સુખ ભોગવે છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
xe
નવમાથી ખારમા સુધીના દેવા સંકલ્પ માત્રથી વિષય સુખની તૃપ્તિ પામે છે દેવીએ બીજા દેવલાક સુધી ઉપજે છે. સૌ ધમ દેવલે કમાં અપરિગ્રહિતા દેવીઓનાં છ લાખ વિમાન છે અને ઇશાન દેવલેકમાં ચાર લાખ વિમાન છે. તે ઉપરના દેવાને ભાગ્ય હાવાથી ઉપરના દેવા તેમને લઈ જાય છે. એટલે દેવીએ આઠમા દેવલાક સુધી જઈ શકે છે તેઓના સ્પ, રૂપ, શબ્દ સાંભળી ઉપરના દેવા ખુશ થાય છે.
નવમથી ખારમા દેવલેાકને ભાગ્ય દેવીએ પેાતાને સ્થાને રહીને તે દેવાને સંકલ્પ માત્રથી સુખ આપે છે. નવ ગ્રેવયકને પાંચઅનુત્તરના ધ્રુવે વિષય વિકારથી રહિત અપ્રવિચારી છે.
ભવનવાસિનેડસુરનાગવિદ્યુત સુપર્ણાગ્નિવાત સ્ત નિતાદધિ દ્વીપકુમારા (૧૧) વ્યંતરાઃ કિન્નર કિપુરૂષ મહેારગ ગંધ યક્ષ રાક્ષસભૂત પિશાચાઃ (૧૨) યાતિષ્ઠાઃ સૂર્ય ન્દ્રકાન્ત મસેા ગ્રહનક્ષત્રપ્રકીણ તારકાલકા (૧૩) મેરૂપ્રદક્ષિણા નિત્ય ગતયા નલેાક (૧૪) તત્કૃતઃકાલ વિભાગ: (૧૫) અહિર વસ્થિતા: (૧૬) વૈમાનિકાઃ (૧૭) કલ્પાપપન્નાઃ કલ્પાતીતાલકા (૧૮) સૌધમે શાન સનત્કુમાર મહેન્દ્ર બ્રહ્મલેઃકલાન્તક મહાશુક સહસ્ત્રારેશ્વાનત પ્રાણતયેારારણાચ્યુતયેા વ સુપ્રૈવેયકેષુ વિજય વૈજયન્ત જયન્તા પરાજિતેષુ સર્વાં સિદ્ધચ (૧૯) ઉપયું પરિ (૨૦)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫o
ભવનપતિના દશ પ્રકાર છે અસુરકુમાર, નાગકુમાર, વિઘતકુમાર, સુવર્ણકુમાર, અગ્નિકુમાર, વાયુકુમાર, સ્વનિતકુમાર, ઉદધિકુમાર, દ્વીપકુમારને દિશીકુમાર એ દશ જાતિ મનહર સુકુમાર મૃદુ મધુર ગતિશીલ અને કીડાશીલ હેવાથી કુમાર કહેવાય છે તેઓ મેરૂ પર્વતની દક્ષિણ ઉત્તર દિશામાં અસંખ્યાત કેડા કેડી જન વિસ્તારમાં અને હજાર જન નીચેથી માંડી એક લાખ અઠ્ઠોતેર હજાર
જન સુધીમાં આવેલ શાશ્વત ભવનમાં રહે છે.
અસુરકુમારે કઈ વખત આવાસમાં રહે છે તે અવાસ મંડપ જેવા અને ભવન નગર જેવા બહારથી ગળ અંદરથી સમરસ અને તળીએ પુષ્કર કર્ણકા સમાન હોય છે. તેમના આભરણમાં અનુક્રમે નીચે મુજબ ચિન્હ હોવાથી તેઓ ઓળખી શકાય છે.
ચુડામણ, નાગ, વજ, ગરૂડ, ઘડે, અધ કે મગર, વર્ધમાન, મગર કે અશ્વ, સિંહને હાથી. દરેક નિકાયમાં ઉત્તર દક્ષિણ બબ્બે ઈન્દ્રો હોય છે.
તેઓનાં નામ અનુક્રમે ચમર, બલી, ધરણ, ભુતાનંદ, હરિ, હરિસ્સહ, વેણુદેવ, વેણુદારિ, અગ્નિશીખ, અગ્નિમાનવ, વલંબ, પ્રભંજન, સુષ મહાઘેષ, જલકત, જલપ્રભુ, પૂર્ણ, વશિષ્ઠ, અમિતગતિ અને અમિત વાહનવ્યંતરના આઠ પ્રકાર અનુક્રમે કિન્નર કિ પુરૂષ, મહેરગ, ગંધર્વ,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૧
યક્ષ, રાક્ષસ, ભૂત અને પીશાચ છે. તેઓ ગુદા અને વનાન્તરમાં વસતા હોવાથી વ્યંતર કહેવાય છે.
કિન્નર ક્રિપુરૂષ અને મહારગ દશ દશ પ્રકારના છે. મહારગ બાર પ્રકારના યક્ષ તેર પ્રકારના, રાક્ષસ સાત પ્રકારના, ભૂત નવ પ્રકારના, અને પિશાચ પંદર પ્રકારે છે. ભવનપતિમાં પંદર પરમાધામી નારકને દુઃખ આપે છે. તે અસુર નિકાયના છે.
વાણવ્યંતર પણ આઠ પ્રકારના છે. વ્યંતર અને વાણવ્યંતર દરેકમાં બબ્બે ઈદ્રો મળી કુલ બત્રીસ ઈન્દ્રો છે કિન્નર, કિપુરૂષ, સપુરૂષ, મહાપુરૂષ, અતિકાય મહાકાય, ગીતરતી ગીતરસ, પૂર્ણભદુમણિભદુ, ભીમ, મહાભીમ, પ્રતિરૂપ, અતિરૂપ કાળ, મહાકાળ, સંનિહિત, સામાન, ધાતા વિધાતા, ઋષિ, ઋષિપાબેન્ક, ઈશ્વર મહેધર, સુવત્સ, વિશાલ, હાસ્ય, હાસ્યરતિ,વેત, મહાત, પતંગને પતંગપતિ, તેમનાં ચિન્હ અનુક્રમે અશક, ચંપક, નાગ, તુંબરૂ, વડ, ખટવાંગ, સુલસને કંદબક જાણવા ખટવાંગ સિવાયનાં બધાં વૃક્ષે છે.
તિર્યગંજાભક દેવે પણ અંતર જાતિમાં ગણાય છે તેમની જાતિ દશ અને અંતરવાણવ્યંતરની સેળ મળી છવીસ પ્રકાર છે. ભવનપતિના પચીસ પ્રકાર છે તિષિ દેવે પાંચ પ્રકારે છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્રને તારા એ સર્વ અઢીદ્વિીપમાં ફરતા છે મેરૂ પર્વતની પ્રદક્ષિણ આપતા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
તેમના વિમાના નિર'તર ફર્યો કરે છે અઢીદ્વીપની મહાર સ્થિર અસંખ્યાત ચંદ્ર સૂર્યના વિમાને છે. તે બન્ને ઈન્દ્રો છે.
બન્નેના પરિવાર એક જ છે. સમભુતલની નીચે અને ઉપર નવસા યેાજન મળી અઢારસા ચાજન તી ક્ષેત્ર છે. લંબાઈમાં અને પહેાળાઈમાં એક રાજ પ્રમાણ છે. નીચે પહેલા સા યેાજનમાં ઉપર નીચે દશ દશ યાજન મુકતાં એશી ચેાજનમાં વાણવ્યંતરનાં નગરે છે.
તે પછી આડસે. ચેાજન સુધી વ્યંતર દેવાનાં નગરાં છે. તે પછી સે યાજન ખાલી છે. એક હજાર યેાજન નીચે ભવન પતિના ભવના અને નારકોના પ્રતરા શરૂ થાય છે— ઉપર સાતસેા નેવુ' યેાજનથી નવસેા ચેાજન સુધીમાં જ્યેાતિષિ દેવાનાં વિમાન રહેલાં છે.
આઠસા ચેાજને સૂર્ય છે. આઠસો એશી યેાજને ચંદ્ર છે. ૮૮૪ ચેાજને નક્ષત્ર, ૮૮૮ યેાજને ગ્રહ બુધ, ૮૯૧ ચેાજને શુક્ર, ૮૪ યાજને ગુરૂ, ૮૯૭ યાજને મગળ અને ૯૦૦ ચેાજને શનીના ગ્રહ આવેલા છે. તારાએ અનિયતચારી છે. ૨૮ નક્ષત્ર, ૮૮ ગ્રહ, અને ૬૬૯૭૫ ક્રાડાડી તારાના પરિવાર એક ચંદ્રના છે. જે ચંદ્રના તેજ સૂના પિરવાર છે.
જંબુદ્વીપમાં એ, લવણ સમુદ્રમાં ચાર, ઘાતકી ખ’ડમાં ખર, કાળાધિમાં બેતાલીશને અપુષ્કરમાં તેર સૂર્ય ચંદ્ર છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
પૂર્વ પશ્ચિમ છાસઠ છાસડની પક્તિ સૂર્ય ચંદ્રની છે, એ સૂર્યને બે ચંદ્ર મળી જાંબુદ્રીપનું વર્તુળ પુરૂ કરે છે.
એટલે ભરત ઐરાવતમાં જુદા જુદા સૂર્ય પ્રકાશતા હાવાથી દિવસ હાય અને મહાવિદેહક્ષેત્રની પૂર્વ પશ્ચિમ વિયેામાં તે વખતે જુદા જુદા ચંદ્ર પ્રકાશતા હાવાથી ત્યાં રાત્રિ હાય છે.
અઢીદ્વીપમાં સૂર્ય ચંદ્રના ભ્રમણથી કાળની ગણતરી કરાય છે. સૌથી નાના કાળને સમય કહેવાય છે. તેવા અસખ્યાત સમયે એક આવલી થાય છે. ખસેા છપન આવલીકાના એક ક્ષુલ્લકુભવ ગણાય છે.
એક શ્વાસેાચ્છશ્વાસમાં આવા સાડા સત્તર ભવ થાય છે, સાત પ્રાણને એક સ્તાક થાય સાત સ્તાકને! એકલવ થાય સીતાતેર લવના એક મુર્હુત થાય. એક મુહુર્તીમાં એક ક્રાડ સડસઠ લાખ સીતેાત્તેર હજાર ખસે સોળ આવતીકા થાય છે.
ત્રીસ મુહુર્ત્તના એક રાત્રિ દિવસ થાય. પંદર દિવસનું પક્ષ એ પક્ષના માસ ખાર માસના સંવત્સર પાંચ સંવત્સરના યુગ અસંખ્યાત વર્ષના એક પળ્યેાપમ દશ કોડ ક્રેડી પલ્યાપમના એક સાગરોપમ વીશ ક્રેડા ક્રોડી સાગરોપમનુ એક કાળચક્ર અન’તાકાળ ચઢે એક પુદ્ગલ પરાવનકાળ થાય એવા અનંતાનંત પુદ્ગલ પરાવત આ જીવને રખડતાં થઈ ગયાં હજુ આર આવ્યા નથી.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
સમક્તિ પામે જીવના ભવની ગણતરી શરૂ થાય છે. નિકટભવી થાડા ભવમાં મેક્ષ પામે છે. દૂભવી ઘણા કાળે માથે જાય છે, પણ અભિવ જીવા કઢી પણ મેક્ષ પામતા નથી. જાતિ ભવ્યે અનાદિ નિગેાદમાંથી બહાર આવતા જ નથી. તેથી તેએ પણ મોક્ષ પામતા નથી. અભયે તે નવમા ગ્રેવયકનાં સુખ ભેગવી પાછા રખડે છે.
જ્યાતિષિનાં વિમાને અહીદ્વીપમાં નિત્ય ગતિશીલ છે છતાં અભિયાગી દેવા તે વિમાનાની નીચે સિદ્ધ, ગંજ, વૃષભને અશ્વરૂપે વહન કરતા હેાય છે. ચંદ્ર સૂર્યના પ્રકાશ લાખ ચેાજન પ્રમાણ છે. વૈમાનિક દેવા બે પ્રકારે છે. કર્લીપપન્ન અને કલ્પાતિત સ્વામી. સેવક ભાવવાળા કલ્પાપપન્ન દેવા ખાર પ્રકારે બાર દેવલેાકમાં છે અને કપાતીત અહમિ દેવા નવથૈવયકને પાંચ અનુત્તરમાં છે.
તે બધા દેવે એક એકની ઉપર સાતરાજ સુધીમાં રહેલા છે. નીચે કઇક ઉણાસાત રાજમાં નારકા રહેલા છે. લાકનુ પ્રમાણ ચૌદ રાજ છે, અલાક અનંતા છે, તેમાં આકાશ દ્રવ્ય સિવાય બીજું કાંઈ નથી. લોકમાંજ જીવ, પુદ્ગલ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, વગેરે રહેલાં છે. જીવ અને પુદ્ગલને ગતિ કરવામાં સહાયભુતધર્માસ્તિકાય છે અને સ્થિર રાખવામાં સહાયભૂત અધર્માસ્તિકાય છે,
અવકાશ આપવામાં સહાયભૂત આકાશાસ્તિકાય છે. તે ત્રણે અરૂપી છે કર્રરહિત શુદ્ધજીવ પણ અરૂપી છે અને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
રૂપી
કાળ દ્રવ્ય પણ અરૂપી છે ફક્ત પુદ્ગલ જ રૂપી છે. દ્રવ્યમાં વર્ષે ગધ રસ સ્પર્શ રહેલાં છે. ખાર દેવલોકમાં પહેલો સુધમ અને ખીજા ઈશાન એ એ દેવલોક ઉત્તર દક્ષિણ સામ સામે રહેલાં છે તેના ઉપર ત્રીજુ સનતકુમાર અને ચેાથું માહેન્દ્ર એ બન્ને દેવલોક પણ સામ સામે આવેલાં છે. તેના ઉપર પાંચમુ બ્રહ્મલોક છઠ્ઠું લાંતક સાતમુ મહાશુક્ર અને આઠમુ સહસ્ત્રાર એ ઉપરા ઉપરી આવેલાં છે. તેના ઉપર નવમુ આનત અને દશમું પ્રાણત એ એ દેવલોક સામ સામે આવેલાં છે.
તેનેા એક જ ઈન્દ્ર છે. તેના ઉપર અગ્યારમુ આરણ્ય અને ખારમું અચ્યુત એ એ દેવલેાક પણ સામ સામે આવેલાં છે. તેના પણ એક જ ઈન્દ્ર છે એટલે ખારદેવલાકના દશ ઈન્દ્ર છે, ભવનપતિના વીશ વ્યંતરના મંત્રીશ, જ્યાતિષીના જાતિની અપેક્ષાએ બે અને વૈમાનીકના દશ મળી ચેસઠ ઈન્દ્રો થાય છે, તે બધા તીર્થંકરાના કલ્યાણકામાં ભેગા થઈ મહેાત્સવ કરે છે.
બાર દેવલાકની ઉપર નવ ચૈવેયક અને પાંચ અનુત્તરનાં વિમાના છે, તેમાં રહેલા દેવા અમિદા હૈાવાથી સ્વામીસેવક ભાવ નથી, નવત્રૈવેયકમાં કેટલાક મિથ્યાષ્ટિદેવા પણ છે. પરંતુ અનુત્તરના દેવા બધા સભ્યષ્ટિ છે. નવથૈવયક એક ખીજાની ઉપર છે. તેનાં નામ અનુક્રમે સુદર્શન, સુપ્રતિષદ્ધ મનારમ, સ તાભમ્ સુવિશાલ સુમનસ, સામનસ, પ્રિયકર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
અને નંદિકર છે. તેની ઉપર વિજય 'વૈજ્યંત. યંત, ને અપરાજિત એ ચાર વિમાને ચારે દિશાએ છે અને પાંચમુ સર્વા સિદ્ધ વિમાન વચમાં આવેલુ છે. સર્વાર્થસિદ્ધના દેવા એકાવતારી છે. બીજાચાર દેવલાકના દવા દ્વિચરમાં એટલે એ, અવતારી છે. તે દેવા કાંઈ જતા આવતા નથી શય્યામાં પાઢયા રહે છે. પાંચમા દેવલોકમાં આઠ કૃષ્ણરાજી આવેલી છે. તેમાં લોકાંતિક દેવા રહે છે. તેનાં નામ સારરવત, આદિત્ય, વહિન, અરૂણ ગાય, તુષિત, અવ્યા આધ, મરૂત અને આરિષ્ઠ છે. આઠ દિશામાં આઠ વિમાનામાં અને વચમાં એકમળી નવ લોકાંતિક દેવા છે. તે તીથ - કરાને તી પ્રવર્તાવાના અવસર જણાવે છે.
કીલ્વીશક એટલો ચંડાળ જાતના દેવે ત્રણ પ્રકારના છે. તેમાં પહેલા દેવલેાકની નીચે ત્રીજા દેવલાકની નીચે અને છઠ્ઠા દેવલાકની નીચે રહેનારા છે તેમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પત્યેાપમ ત્રણ સાગાપમ ને તેર સાગરાપમ અનુક્રમે છે. ખારદેવલાક નવલેાકાંતિક નવ જૈવેયક પાંચ અનુત્તરને ત્રણકિલ્પિશક વળી વૈમાનિકદેવ આડત્રીસ પ્રકારે છે. કુલ ચારે નિકાયના મળી નવાણુ પ્રકારે દવા છે.
સ્થિતિપ્રભાવ સુખયુતિ લેશ્યા વિશુધિઈન્દ્રિયાવધિ વિષ યાડધિકાઃ (૨૧) ગતિશરીરપરિગ્રહાભિમાનતા હીના (૨૨) પીતપઃશુકલ લેશ્યાક્રિત્રીશેષેષ (૨૩) પ્રાગ ત્રૈવેયકેભ્ય કલ્પાઃ (૨૪) બ્રહ્મ લેાકાલયા લેાકાન્તિકા (૨૫)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારસ્વાદિત્યવહયણે ગર્દયતુષિતાવ્યાબા ધમરૂડરિષ્ટાકા (૨૬) વિજ્યાદિષ દ્વિચરમા (૨૭) પપાતિક મનુષમ્યઃ શેષાસ્તિયંગુનયા (૨૮) આયુ સ્થિતિ, નિગ્રહ અનુગ્રહ કરવાની શક્તિ તે પ્રભાવ, ઈન્દ્રિય સુખ તેજ કાતિ, તોડ્યા વિશુદ્ધિ અવધિને વિષય ઉપર ઉપરના દેશમાં વિશેષ હોય છે. ગતિ શરીર પ્રમાણુ પરિગ્રહ અને અભિમાન ઓછાં ઓછાં હોય છે.
પહેલા બે દેવલોકે પતલેશ્યા ત્રીજાથી પાંચમા સુધી પદ્મશ્યા અને છઠ્ઠાથી ઉપર બધે શુકલેશ્યા હોય છે. લેશ્યાની જેમ દેહ વળું છે. બાર દેવક-સુધીના દેકપો પપન્ન છે. પાંચમા દેવલોકમાં નવ લોકાંતિક દેવ સારસ્વતાદિ રહે છે. વિજ્યાદિચાર અનુત્તરના દેવે બે મનુષ્યજન્મ પામી મેક્ષે જાય છે સર્વાર્થસિદ્ધના દેવે એકાવતારી એટલે એકજવાર મનુષ્ય થઈને મોક્ષે જાય છે.
ઔષપાતીક દેવનારક અને મનુષ્ય સિવાયના બધા તિર્યો છે. બેઈન્દ્રિયાદિ ત્રસ જીવે ફકત ત્રસનાડી કે જે એકરાજ પહોળી અને ચૈદરાજ લાંબી છે તેમાં જ રહ્યા છે બાકીનામાં એકેન્દ્રિય જીવે છે તેમાં પણ બાદરઅગ્નિ અઢીદ્વીપમાં જ છે. અપકાયને વનસ્પતિકાચ બારદેવલોક સુધી છે. પૃથ્વીકાયને વાઉકાય ચૌદરાજલોકમાં છે. સ્થિતિઃ (૨૯) ભવનેષુ દક્ષિણાર્ધાધિપતિનાં પપમ મધ્યયર્ધમ્ (૩૦) શેષાણ પાદોને (૩૧) અસુરેન્દ્રઃ સાગરોપમધિમંચ (૩૨)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
સૌધર્માદિષ યથાક્રમમ (૩૩) સાગરેપમે (૩૪) અધિકેચ (૩૫) સપ્તસાનકુમારે (૩૬) વિશેષ ત્રિસદ્ધદશકાદશદ્વાદશ ત્રવેદશ પંચદર્શ ત્રયે દશ ભિરધિભ રધિકાનિચ (૩૭) આરણા
યુતાદુર્વમેકેકેન નવસુ રૈવેયકેવું વિજ્યાદિષુ સર્વાર્થસિધ્ધચ (૩૮) અપરા પપમ મધિમંચ (૩૯) સાગરોપમે (૪૦) અધિકેચ (૪૧) પરતઃપરતપૂર્વ પૂર્વાડનતરા (૪૨) નારકાણાંચ દ્વિતીયાદિષ (૪૩) દશવર્ષસહસ્ત્રાણિપ્રથમાયામ (૪૪) ભવને પુચ (૪૫) વ્યંતરાણી (૪૬) પરાપલ્યોપમમ (૪૭) તિકાણમધિકમ્ (૪૮) ગ્રહણામેકમ (૪૯)નક્ષત્રાણામધૂમ પ૦) તારકાણાં ચતુર્ભાગઃ (૫૧) જઘન્યાત્વષ્ટભાગઃ (પર) ચતુર્ભાગ શેષણમ (૫૩)
દેવનું જઘન્યને ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય કેટલું હોય તે જણાવે છે. ઉત્કૃષ્ટ ભવનપતિમાં દક્ષિણદિશાના ઈન્દ્રનું એક સાગરોપમને ઉત્તરદિશાના ઈન્દ્રનું એક સાગરેપમથી કાંઈક અધિક હોય છે. બાકીના નવ નિકાયમાં દક્ષિણના ઈન્દ્રોનું દોઢ પલ્યોપમને ઉત્તરના ઈન્દ્રોનું પણુબેએપમનું હોય છે. સૌધર્મદેવલોકનું બે સાગરોપમ અને ઈશાનનું તેથી કાંઈક અધિક હોય છે. સનસ્કુમારનું સાતસાગરેપમને માહેન્દ્રનું તેથી કઈક અધિક હોય છે.
બ્રન્દ્રનું દશ સાગરોપમ લાંતકનું ચૌદસાગરેપમ મહાશુકનું સત્તર સાગરોપમ સહસારનું અઢાર આનતનું ઓગણીશ, પ્રાણતનું વીશ, આરણ્યનું એકવીસને અય્યતે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
ન્દ્રનું બાવીશ સાગરોપમ હોય છે. નવેરૈવયકમાં એકકે સાગરોપમ વધતાં ત્રેવશથી એકત્રીસ થાય, પહેલા ચાર અનુત્તરનું બત્રીસ અને સર્વાર્થસિદ્ધનું તેત્રીસ સાગરોપમનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યને જઘન્ય સૌધર્મનું એકપલેપમ ને ઈશાનનું તેથી કંઈક અધિક હોય છે. સનસ્કુમારનું બે સાગરેપમને માહેન્દ્રનું તેથી કંઈક અધિક હોય છે, બ્રહ્મનું સાત લાંકનું દશ, મહાશુકનું ચૌદ, સહસ્ત્રારનું સત્તર આનતનું, અઢાર પ્રાણતનું એગણીશ, આરામ્યનું વિશ અને અય્યતનું એકવીશ તેથી ઉપર ચૈવેયકમાં એકકે સાગરોપમ વધારતાં નવમા રૈવેયકનું ત્રીશ, ચાર અનુત્તરનું એકત્રીશ સાગરોપમ જઘન્યથી છે સર્વાર્થસિદ્ધનું જઘન્યથી પણ તેત્રીશ સાગરેપમજ છે.
પહેલી નરકનું દશહજાર વર્ષનું બીજીનું એક સાગરેપમ ત્રીજીનું ત્રણ ચેથીનું સાત, પાંચમીનું દશ, છઠ્ઠીનું સત્તર, અને સાતમીનું બાવીસ સાગરોપમ જઘન્ય આયુષ્ય છે. ભવનપતિને વ્યંતરનું જઘન્ય દશહજારવર્ષનું છે. ઉત્કૃષ્ટ વ્યંતરનું એકપલ્યોપમ છે. તિષમાં ચંદ્રનું એકપલ્યોપમને લાખ વર્ષ, સૂર્યનું એકપલ્યોપમને હજારવર્ષ ગ્રહનું એપલેપમ નક્ષત્રનું અર્ધપપમા અને તારાનું પા પલ્યોપમ ઉત્કૃષ્ટ આયુ છે. જઘન્ય સ્થિતિ તારાની પલ્યોપમના આઠમા ભાગની છે. બાકીની ચારેની પા પલ્યોપમની છે. ઈન્દ્રોનું આ મણિ છે. તેમના પરિવારમાં જઘન્ય પણ હૈયે છે
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવલે કે વિમાનસંખ્યા પ્રતર લેડ્યા શરીર આહોચ્છશ્વાસ સીધમેં ૩ર લાખ ૧૩ પીત ૭,હાથે ૨૦૦૦વર્ષે બે પક્ષે ઈશાને ૨૮ ; y
$ * * સનકુમારે ૧૨ , ૧૨ પ ,હાથે ૭૦૦૦ , સાતપણે માહે ૮ ,
,
, , બ્રહ્મલોકે ૪ ૬ ,, ૫, હાથ ૧૦૦૦૦, દશ,પક્ષે લાંતકે ૫૦હજાર ૫ શુકલ , ૧૪૦૦૦ ૧૪,પક્ષે મહાશુકે ૪૦ ,, ૪, ૪,હાથ ૧૭૦૦૦ ) સહસ્ત્રારે ૬ ૪ ,, ,, ૧૮૦૦૦ , ૧૮ ) આણુતપ્રાણતા ૪૦૦ ૪ ,, હાથ ૧૯૦૦૦ ,,
૨૦૦૦૦ , ૨૦ » આરણ્યાશ્રુતે ૧૦૦ ૪ ,, , , ૨૧૦૦૦
રર૦૦૦ , નવરૈવેયકે ૩૧૮ ૯, રહાથ ૨૩થી
૨૩૦૦૦ , અનુત્તરે ૫ ૧ , ૧, હાથ ૩૩૦૦૦ ,, ૩૩ , ૮૪૯૭૦૨૩ દર
લોકાંતિકમાં ઈશાને સારશ્વત, પૂર્વે આદિત્ય, અગ્નિકેણે અગ્નિ, દક્ષિણે અરૂણ નિરૂયે ગતય, પશ્ચિમે દુષિત, વાયવ્ય અવ્યાબાધ, ઉત્તરમાં મરૂત મધ્યમાં અરિષ્ટ રહે છે. તેઓ દેવર્ષિગણાય છે. અરિષ્ઠના દેવે એકાવતારી છે. બીજા નિકટ ભવી છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાય—૫
અજીવદ્રવ્ય
અજીવકાયા ધાંધાંકારા પુદ્દગલા: (૧) દ્રવ્યાણિ જીવાકા (૨) નિત્યાવસ્થિતા ન્યરૂપાણિકા (૩) રૂપિણ્ પુદ્ગલાઃ (૪) આકાશાદેકદ્રાણિ (૫) નિષ્ક્રિયાણિચ (૬) ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય એ ચાર અજીવકાય છે.
તેમાં જીવ ઉમેરતાં પાંચ દ્રવ્ય થાય છે. સદ્રવ્યે નિત્ય અવસ્થિત. અને અરૂપી છે. ફક્ત પુદ્ગલ દ્રવ્યરૂપી છે. પહેલાં ત્રણ દ્રવ્ય એકેક અને નિષ્ક્રિય છે. જીવ અને પુદ્ગલ અનંત વ્યક્તિ રૂપ અને ગતિશીલ છે. અસભ્યેયાઃ પ્રદેશા ધર્માંધ યેઃ (૭) જીવસ્યચ, (૮) આકાશસ્યાનન્તાઃ (૯) સંધ્યેયાસ ધ્યેયાકા પુદ્દગલાનામ (૧૦) નાણાઃ (૧૧) લાકાકાશેડવગાહ (૧૨) ધમેધાઃ કૃત્ને (૧૩) એકપ્ર દેશાદિ ભાજ્યઃ પુગલાનામ્ (૧૪) અસભ્યેયભાગાદ્વિ પુજીવાનામ્ (૧૫) પ્રદેશસહાર વિસર્ગાજ્યાં પ્રદીપવત્ (૧૬) ગતિસ્થિત્યુપગ્રહા ધર્માંધ યારૂપકારઃ (૧૭)
ધમ અધમ અને જીવ એ દરેકના અસ`ખ્ય પ્રદેશ છે. લોકાલોક વ્યાપી આકાશના અનંતપ્રદેશ છે. લોકાકાશના અસખ્ય પ્રદેશ છે. પુદ્ગલના સખ્યાત અસંખ્યાત અને અનંતપ્રદેશ છે, પરમાણુના પ્રદેશ નથી પરમાણુ' અગેાચર છતાં
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
રૂપી છે. તે સ્કધમાંથી છુટા પડે છે. જેના બે ભાગ થઈ ન શકે તેને પરમાણુ કહેવાય છે. છુટા પડવુ'ને ભેગા થવુ' એ પુદ્દગલને સ્વભાવ છે તે રૂપી હાવાથી તેમાં વણુ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ હેાય છે. પ્રદેશને પરમાણુ સરખા છે પણ સ્કંધ સાથે જોડાએલ ને પ્રદેશ કહેવાય અને છુટા પડે તેને પરમાણુ કહેવાય, ધ અધમ ને આકાશના પ્રદેશે। છુટા પડતા નથી તેથી તેના સ્ક ંધ દેશને પ્રદેશ ત્રણ ત્રણ ભેદ છે. પરમાણુ છુટા પડે છે માટે પુદ્ગલના પરમાણુ સહિત ચાર ભેદ છે આકાશમાં સર્વ દ્રબ્યા રહેલાં છે એટલે આકાશનુ કાર્ય જગા આપવાનુ છે. અનંતાન તપુદ્ગલની અવગાહના પણ લોકાકાશના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે.
ધર્માસ્તિકાયને અધર્માસ્તિકાય એ દ્રબ્યાસ પૂર્ણ લોકાકાશમાં રહેલા છે. જીવની અવગાહના પણ લોકના અસંખ્યાતમા પ્રદેશમાં છે. અનંતપુદ્ગલ દ્રવ્ય અન’તજીવાની અપેક્ષાએ દરેકનું અવગાહનાક્ષેત્ર સંપૂર્ણ લોકાકાશ છે. જીવનાપ્રદેશ દેહ વ્યાપી અને દીપકની માફક સકોચ વિકાસ શીલ છે. જીવ અને પુદ્ગલની ગતિમાં ધર્માસ્તિકાય મદદગાર છે અને સ્થિરતામાં અધર્માસ્તિકાય મદદગાર છે.
એક જીવનું અવગાહનક્ષેત્ર સમગ્ર લોકાકાશ જેટલુ કેવળી સમુદૂધાત વખતે હાય છે અનંતાનંત પુદ્દગલ અસખ્યાત પ્રદેશી લોકાકાશમાં સમાઈ શકે છે અનંતજીવાનુ એક સાધારણ શરીર અ'ગુલના અસ`ખ્યભાગમાં રહી શકે છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનુષ્યાદિના ઔદારિક શરીરની અંદર અને બહાર પણ અનેક સમું છમ જ હોય છે. આ કારણે અસંખ્યાત પ્રદેશી એવા લોકો કાશમાં અનંતાનંતજીવની અવગાહના સંભવીત બને છે, તેમજ એક જીવના અસંખ્યાતપ્રદેશ લોકાકાશના અસંખ્યાતપ્રદેશ બન્ને સરખા છે તેથી કેવળી સમુઘાત વખતે લેકવ્યાપી થાય છે.
આકાશસ્યાવગાહ (૧૮) શરીરવાડુ-મનઃપ્રાણાપાના પુદ્ગલાનામ્ (૧૯) સુખ દુખ જીવિતમરણોપગ્રહાકા (૨૦) પરોપગ્રહજીવાનામ્ (૨૧)વર્તના પરિણામ કિયાપરવાપરત્વે ચાલશ્ય (૨૨) સ્પરસગંધવર્ણવન્તઃ પુદગલ (૨૩) શબ્દધન્ય સૌમ્યસ્થૌલ્યસંસ્થાનભેદતમરછાયાપદ્યોતવન્તષ્કા (૨૪)અણુવલ્કન્ધાકા (૨૫) સંધાતભેદભ્યઉત્પદ્યતે (૨૬) ભેદ દાણુ (૨૭) ભેદ સંધાતા ભ્યામચાક્ષુષાર (૨૮) અવગાહના આપવી તે આકાશનું કાર્ય છે. શરીર વચન, મન વાસોચ્છવાસ, સુખ દુઃખ, જીવન, મરણ, અને ઉપગ્રહ ઉપકાર એ પુદુગલના કાર્યો છે. પરસ્પર ઉપકારએ જીવનું કાય છે વર્તના પરિણામ ક્રિયા પરત્વ અને અપરત્વ તેના પ્રભેદ સહિત કાળને ઉપકાર છે. દ્રવ્યના પિતાના પર્યાયની ઉત્પત્તિમાં નિમિત્તરૂપે પ્રેરણું કરનાર વના છે. મૂળ દ્રવ્ય રૂપનો ત્યાગ કર્યા વિના પૂર્વપર્યાયને ત્યાગ અને ઉત્તર પર્યાયની ઉત્પત્તિરૂપ સ્થિતિ તે પરિણામ છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
હલનચલનરૂપ પરિસ્પંદ તે ક્રિયા છે. જયેષ્ઠત્વ યા પ્રાચીનતા અને કનિષ્ઠત્વ વ અર્વાચીનતાએ અનુક્રમે પરત્વ અને અપર છે આ સર્વ પર્યાયાંતર કાળના કારણે થાય છે, પુગલ સ્પરસ ગંધ અને વર્ણ યુક્ત છે તે ઉપરાંત શબ્દ બંધ સૂફમત્વ સ્થૂલત્વ સંસ્થાન અંધકાર, છાયાપ્રતિબિંબ, આ તપ ઉષ્ણ પ્રકાશ ઉદ્યોતશીત પ્રકાશ, યુક્ત પણે પુદ્ગલ હોય છે. પુદ્ગલ, પરમાણુરૂપ અને સ્કંધ એમ બે પ્રકારે છે. સંઘાત ભેદ અને સંધાતભેદ એ ત્રણ પ્રકારે સ્કધ થાય. ભેદથી અણુ થાય છે. આ ત્રણ કારણથી બનતા સ્કંધ ચક્ષુગ્રાહ-ઇંદ્રિય ગ્રાહ્ય છે જુદા જુદા બે પરમાણ મળતાં દ્વયાગ્રુક બને છે. એમ એકેક પરમાણુ વધતાં સંખ્યાત અસંખ્યાત અને અનંત પ્રદેશી સ્કંધ સંઘાતથી બને છે.
મેટા સ્કંધમાંથી છુટા પડવાથી નાના સ્કર્ધ બને છે તે પણ દ્વિપ્રદેશથી માંડી અનંતાનંત પ્રદેશી હેય છે. છેવટે દ્ધિપ્રદેશી છુટા પડતાં અણ બને છે. કઈ કઈ વાર એક સ્કધ તૂટે છે તે જ સમયે તેના જુદા જુદા ભાગમાં કેઈ નવું દ્રવ્ય સંમિલિત થાય છે. આ રીતે બનતા સ્કંધ સંધાતભેદથી થાય છે. આ સ્ક પણ દ્વિપ્રદેશથી માંડી અનંતાનંત પ્રદેશી હોય છે. શુદ્ધ પરમાણુ નિત્ય હોઈ તેની ઉત્પત્તિમાં ભેદ કે સંધાત કારણરૂપ નથી
પુગલ સ્કંધ બે પ્રકારના છે, ઇંદ્રિયગ્રાહ્ય અને અગ્રાહ્ય. સૂમ એ ઇંદ્રિય અગાહ્ય, અચાક્ષુષ સ્કંધ નિમિત્તના
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
કારણે સૂક્ષ્મતા તજી ખાદરચાક્ષુષ સ્કંધ પણ બની શકે છે. અચાક્ષુષ સ્કંધને ચાક્ષુષ બનવામાં ચાર કારણ હોય છે સ્કંધના ભેદ નવા વિશિષ્ઠ પરિણામનુ મિલન સૂક્ષ્મ રિણામની નિવૃત્તિ અને ખાદર પરિણામની પ્રાપ્તિ-પૌદ્દગલીક પરિણામની વિચિત્રતાને કારણે માદર ઇંદ્રિયગાહ્ય સ્કંધ સૂક્ષ્મ અતિન્દ્રિય પણ અને છે, કેટલાક સ્કંધ અધિક કે અલ્પ ઇંદ્રિયગાહ્ય પણ અને છે. મીઠુ હિંગ વગેરે ઇંદ્રિયગાહ્ય છે પરંતુ તે પાણીમાં મિશ્રિત થતાં રસન અને ઘ્રાણુ એ બે ઇંદ્રિયગાહ્ય બને છે, ચક્ષુ ગ્રાહ્યથતા નથી ઉત્પાદદ્ભય કોન્ય યુક્ત' સત્ (૨૯) તદ્દાવાન્વય'નિત્યમ્ (૩૦) અર્પિતાનપિતા સિધ્ધે: (૩૧) સ્નિગ્ધરૂક્ષામન્યઃ (૩૨) ન જઘન્યગુણાનામ (૩૩) ગુણસામ્બેસદશાનામ્ (૩૪) દ્વચધિકાદ્વિગુણાનાંનું (૩૫) અન્ધે સમાધિકૌપારિાપિકો (૩૬) ગુણુપર્યાયવત્ દ્રવ્યમ (૩૭) કાલકૌત્યેકે (૩૮) સાઽનન્તરામય; (૩૯) દ્રવ્યાશ્રયા નિશું ગાગુણાઃ (૪૦) તદ્વંતšભાપરિણામઃ (૪૧) અનાદિરાદિમાંકા (૪૨) દુષ્વિાદિમાન્ (૪૩) યાપયેાત્રૌ જીવે (૪૪)
હું ઉત્પાદ વ્યયનેધૃવ એ ત્રણ લક્ષણ જેમાં હેાય તે સત્ કહેવાય પેાતાના સ્વરૂપના નાશ ન થવા તેનું નામ નિત્ય છે. એક વસ્તુમાં પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધમ ને! સમાવેશ અર્પિત અને અર્પિત નયથી સિદ્ધ થાય છે. દરેક પદાર્થમાં એ અંશ રહેલા હાય છે એક શાશ્વત ને બીજો અશાશ્વત
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
શાશ્વતના કારણે નિત્ય અને અશાશ્વતના કારણે ઉત્પાદવ્યય શીલ અનિત્ય ગણાય છે.
જૈન દર્શન દરેક વસ્તુને પરિણામી નિત્ય માને છે, નિમિત્ત મળતાં પરિવર્તન પામે છે પણ મૂળ દ્રવ્યરૂપે કાયમ રહે છે. પદામાં પ્રત્યેક સમયે ઉત્પાદ ઉત્પન્ન થવુ વ્યય નાશ થવા અને દ્રવ્યરૂપે નિત્ય ધ્રુવ રહે છે. એ દ્રવ્ય પેાતાના સ્વભાવને ત્યજતા નથી, પ્રત્યેક વસ્તુ અનંતધર્મોત્મક છે અપેક્ષા અને અપેક્ષાંતર એ એ વધુ વિરાધના સમન્વય થાય છે સાનુ સ્વ સ્વરૂપે સત્ છે.
પરસ્વરૂપે એટલે ચાંદી રૂપે અસત્ છે જીવ, જીવ સ્વરૂપે સત્ છે. પણ અજીવ સ્વરૂપે અસત્ છે. તેના સાત પ્રકાર છે. સ્યાદસ્તિ, સ્યાગ્નાસ્તિ, સ્યાદસ્તિનાસ્તિ, સ્યાદ વક્તવ્ય, સ્યાદ્રસ્તિ અવક્તવ્ય સ્વાન્તાસ્તિ અવક્તવ્ય સ્માઇસ્તિ નાસ્તિ યુગપદવકતવ્ય એ સપ્તભંગી છે,
તેના સાત નથી વિચાર કરવા પદાર્થમાં રહેલ સ્નિગ્ધત્વ અને રૂક્ષત્વગુણની સ્કંધ ખનવામાં આવશ્યક્તા છે બે અંશ સ્નિગ્ધ સાથેયાવત્ અનંતાન‘તરૂક્ષના અનંતાનંત સ્નિગ્ધ સાથે મધ થાય છે, આવા પ્રસંગે એમાંના કેઈ એક સમઅશ બીજા સમઅ'શને પેાતાનામાં સમાવી લે છે અર્થાત્ દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળ ભાવઅનુસાર સ્નિગ્ધત્વને રૂક્ષત્વ અથવા રૂક્ષત્વ સ્નિગ્ધત્વને પાતાના રૂપમાં પિરણમાવે છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
અધિકાંશ અને હીનાંશ પ્રદેશ આદિ ખાખતમાં હિનાંશનુ પરિવન અધીકાંશમાં જાય છે. પાંચ અંશ સ્નિગ્ધત્વ બે અંશ રૂક્ષત્વને પાતાનામાં પરિવર્તન કરે છે. પાંચ અંશ રૂક્ષષ એ અશ સ્નિગ્ધત્વને પોતાનામાં પરિવર્તન કરે છે. જધન્ય ગુણવાળા ખે પરમાણુ પ્રદેશ કે અવચયના અધના નિષેધ કરે છે. તદ્નુસાર જઘન્ય ગુણુ પરમાણુના જધન્યેતર પરમાણુ સાથે મધ થાય છે.
માત્ર એક અંશ અધિકમાં ખંધ સ્વીકારાતા નથી પરમાણુમાં એક વધુ એક ગધ એક રસ અને સ્પર્શીમાં સ્નિગ્ધ કે ઉષ્ણુ, સ્નિગ્ધકે શીત, રૂક્ષ કે ઉષ્ણ અને રૂક્ષકે શીત એમાંથી કોઈપણ હાય છે કથીમાંડી અન’તાનતશુકમાં આઠે સ્પર્શ હોય છે.
અનંતાનંત સૂક્ષ્મ પરમાણુ ના બનેલા સ્કંધ પણ સૂક્ષ્મ હોય છે બાદર પરમાણુના સ્કંધ ખાદર હોય છે. સૂક્ષ્મ સ્કંધા દેખાતા નથી. બાદર દેખાય છે સ્નિગ્ધતા રૂક્ષતાના જઘન્ય અશામાં સદેશ કે વિસદેશ ખ'ધનથી સ્નિગ્ધતા રૂક્ષતાના સમાન અશામાં સદૃશખ ધનથી પણ વિસદેશ બધ છે બે કે તેથી વધારે અંશની તરતમતામાં સખ્શ અને વિસર્દેશ એ એ ખંધ છે, સમાન અંશના વિસદેશ મધમાં ગમે તે એક ખીજાનું પરિણમન કરે છે. પરંતુ હિનાધિક અધ અધીકઅશ હિનાંશનુ પેાતાનામાં પરિણમન કરે છે.
ગુણ અને પર્યાય જેમાં છે તે દ્રવ્ય, દ્રવ્યમાં જે ગુણ ાય છે, તેના સ્વભાવ અનુસાર જે પસ્ચ્યુિમન થાય છે તે
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
પર્યાય છે. દ્રવ્યની પરિણમન શક્તિ તે ગુણુ છે તે કારણ અને પર્યાય તે કાં છે. દ્રવ્યમાં શક્તિ રૂપે અન'તગુણુ છે જે આશ્રયભૂત દ્રવ્યથી અવિભાજય છે દ્રવ્યના પ્રત્યેક ગુણમાં સમયે સમયે પરિણમતા વૈકાલિક પાંચા પણઅન તા છે. દ્રશ્ય અને તેની અશભૂત શક્તિ અનાદિ અનંત છે.
કારણ કે તેની ઉત્પત્તિ કે નાશ નથી. કારણભૂત એક શક્તિ દ્વારા દ્રવ્યમાં થતા વૈકાલિક પર્યાય સજાતીય છે. દ્રવ્યની અનંત શક્તિના કારણે તજજન્ય પ્રવાહ પણ અનંત છૅ, ભિન્ન ભિન્ન શક્તિ જન્ય પર્યાય વિજાતિય છે. તે એક સમયમાં દ્રવ્યમાં જુદા જુદા રૂપે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, પરંતુ સજાતિય પર્યાય તા એક સમયમાં એક જ હોઈ શકે છે.
અને ભિન્ન ભિન્ન સમયમાં જુદા જુદા હાઈ શકે છે. ચેતન અને જડ એ દ્રવ્ય છે. એકમાં ચેતના આદિ અને ખીજામાં રૂપ આદિ અન`ત ગુણ છે. જીવ ચેતન શક્તિ દ્વારા ભિન્ન ભિન્ન ઉપયાગ રૂપે અને પુદ્ગલ રૂપ શક્તિ દ્વારા ભિન્ન ભિન્ન ઉપયેાગ રૂપે પરિણત થયા કરે છે. ચેતના શક્તિ આત્મદ્રવ્યથી અને આત્મગત અન્ય શક્તિએથી વિભક્ત કરી શકાતી નથી. જ્ઞાન દન આદિ ભિન્ન ભિન્ન સમયવતી વિવિધ ઉપયેાગના વૈકાલિક પ્રવાહના કારણભૂત એકલી ચેતન શક્તિ છે. અને તે શક્તિના કાર્ય ભૂત પ્રવાહ તે ઉપયાગાત્માક પુદ્ગલની રૂપ શક્તિ અને તેની અન્ય શક્તિઓને પણ પુદ્ગલથી વિભક્ત કરી શકાતી નથી.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
પુદ્ગલની રૂપશક્તિનુ કાર્ય નીલપીત આદિ પરિણમન છે. આત્મામાં સુખદુઃખાદિ વેદનાત્મક પર્યાય પ્રવાહ પ્રયત્યાત્મક પર્યાય પ્રવાહ આદિ અન ત પર્યાંય પ્રવાહ એકી સાથે કાય કરી રહ્યા છે. આત્મામાં ચેતન આનદ વીય આદિ શક્તિના ભિન્નભિન્ન પર્યાય એકી સમયે પ્રવર્તે છે, પરંતુ તે દરેકના ભિન્ન ભિન્ન પર્યાય એકી સમયે હાઈ શકતા નથી કારણ કે પ્રત્યેક શક્તિના એકજ પર્યાય એકી સમયે હાઈ શકે છે. પુદ્દગલના રૂપ રસ ગધ સ્પર્શીના ભિન્ન ભિન્ન પર્યાય એક સમયે હાઈ શકે છે.
પરંતુ તે પ્રત્યેકના ભિન્ન ભિન્ન પર્યાય એક સમયે હાઈ શકતા નથી જેમ આત્મા અને પુદ્ગલ એ બે નિત્ય તેમ આત્માની ચેતન આદિ શક્તિ અને પુદ્ગલની રૂપ આદિ શક્તિ પણ નિત્ય છે, પરંતુ ચેતનજન્ય ઉપયાગ પર્યાચ અને રૂપશક્તિ જન્ય નીલપીત આદિ પર્યાય સદૈવ ઉત્પાદ વ્યયશીલ કે શબ્દ ખંધ ભેદ સૂક્ષ્મતા સ્થૂલતા, સંસ્થાન અંધકાર પ્રતિબિંબ પાડવાની છાયાશક્તિ આતપૌત આદિ પુદ્ગલના ગુણા વ્યક્ત કે અવ્યક્ત હાય છે.
પુદ્દગલ દ્રવ્ય મૂત હોવાથી તેના ગુણુ ગુરૂલઘુ હાઈ તેના પર્યાય પણ ગુરૂલઘુ હોયછે. બાકીના દ્રવ્યા અરૂપી હાઈ તેના ગુણ પર્યાય. અશુરૂલ હાય છે, વમાનકાલીન પર્યાય એક સમયના અને ભૂતકાળના પર્યાય અને ભવિષ્યકાળના પર્યોચ અનંત સમયના છે. કાળના સમયરૂપ પર્યાય
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
સ્વતંત્ર
છે. તે અનંત સમયી છે. કાળને કેઈ આચાર્ય દ્રવ્ય તરીકે માને છે.
દ્રવ્યનો આશ્રય કરનાર ગુણ નિર્ગુણ છે. અર્થાત ગુણમાં ગુણ હોતું નથી. ગુણ એ છએ દ્રવ્યને ભાવવત પરિણામ છે. પરિણામ આદિ અને અનાદિ બે પ્રકારના છે. રૂ પી અરૂપી વસ્તુમાં આદિ અનાદિ ભાવરૂપે તે પરિણામ હોય છે. ઉપગ અને જીવના મન વચન કાય એ ત્રણ યોગ તે જીવના પરિણામ છે તેની શાસ્ત્ર સાક્ષી પુરે છે યેગે પગ જીવેષ એ સૂત્રના એકાગ્રતાથી અર્થ કરતાં કામના સિદ્ધ થાય છે.
ગુણ એ દ્રવ્યમાં નિત્ય વર્તમાન શક્તિ છે જે પર્યાય જનની છે. ગુણ નિત્ય હેઈ દ્રવ્યાશ્રિત છે. જ્યારે પર્યાય અનિત્ય હેઈ ઉત્પાદન વ્યયશીલ છે. ગુણયા શક્તિમાં ગુણતરયા શકિત અંતર માનતાં અનવસ્થા દોષ આવે છે તેથી દ્રવ્યાશ્રીતગુણ ગુણ વિનાને મનાય છે. આત્માના ચેતન વીર્ય આરિત્ર આનંદ સમ્યકત્વ આદિ અને પુગલમાં રૂપ રસ ગંધ સ્પર્શાદિ દરેક ગુણ નિર્ગુણ છે. દ્રવ્યમાં મૂળ રૂપે ટકી રહી ઉત્પન્નને નષ્ટ થયું તે ગુણને પરિણામ છે. કેઈ દ્રવ્ય કે કઈ ગુણ એ નથી કે સર્વથા અવિકારી હેય. પર્યાયાંતર અવસ્થાંતર થવા છતાં કેઈ દ્રવ્ય કે કઈ ગુણ પિતાનું મૂળ રૂપ તજતાં નથી દ્રવ્ય કે ગુણ પિતાનું સ્વરૂપ ગુમાવ્યા વિના પ્રતિ સમય નિમિત્ત અનુસાર પર્યાય બદલી
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે. તેજ દ્રવ્ય અને ગુણને પરિણામ છે.
જીવ પોતે મનુષ્ય પક્ષી પશુ ગમે તે સ્વરૂપ ધારણ કરે પરંતુ તેનામાં ચેતના કાયમ રહે છે તે જ રીતે જ્ઞાનેપયોગ કે દર્શનોપયોગ ગમે તે હોય તે પણ જીવનું ચેતનત્વ ટકી રહે છે. દ્વણયુક ત્રણયુક અનેક અવસ્થા હોવા છતાં પુગલ તેનું નથી. તેમજ નીલપીત આદિ પર્યાય બદલાતાં છતાં રૂ૫ત્વ આદિગુણ પુગલ તજતા નથી આ જ રીતે તે પ્રત્યેક દ્રવ્ય તેના મુળ ગુણને પરિણામની ઘટના સમજવાની છે. - પરિણામ બે પ્રકારના છે. આદિમાનને અનાદિમાન જે કાળની પૂર્વ મર્યાદા જાણી શકાય તે આદિમાન છે અને જેની પૂર્વ મર્યાદા જાણી શકાતી નથી તે અનાદિમાન છે. સર્વ દ્રવ્યમાં બન્ને પ્રકારના પરિણામ છે. પ્રવાહની અપેક્ષાએ અનાદિ અને વ્યક્તિની અપેક્ષાએ આદિ એ પ્રમાણે એ બે પરિણામ ધટાવવાના છે.
' અરૂપી દ્રવ્યના પરિણામ અનાદિ હેઈ આગમ પ્રમાણ ગ્રાહ્ય છે અને પુગલના પરિણામ આદિમાન હેઈ ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય છે. જીવ અરૂપી હોવા છતાં તેના પેગ ઉપયોગ આદિ પરિણામ આદિમાન હાઈ ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્ય છે. જ્યારે બાકીના પરિણામ અનાદિ લેઈ આગમ ચાા છે તત્વ કેવળી જાણે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાય છઠ્ઠી
આશ્રવનું સ્વરૂપ કાયવાણમન કર્મચાગઃ ૧. સ આશ્રવ ૨ શુભઃ પુણ્યસ્ય ૩ અશુભ પાપસ્ય ૪ સકાયાકવાયો સાંપરાચિકેર્યાપથ ૫ અવતકષાયેન્દ્રિય ક્રિયાઃ પંચચતુ પંચપંચવિંશતિસંખ્યા પૂર્વશ્યમેદાઃ ૬ તીવ્રમન્દજ્ઞાતાજ્ઞાતાભાવવધ્યધિકરણ વિશેવ્યસ્તઢિશેષ: ૭
મનવચનકાયા દ્વારા થતી કિયા તે ચોગ છે, તેજ આશ્રવ છે પુણ્યને આશ્રવ શુભ અને પાપને આશ્રવ અશુભ છે, સકષાયી વેગના સાંપરાયિક અને અકષાયી યોગના ઈધિકને આશ્રવ છે, સાંપરાવિકના ઓગણચાલીશ અને ઈધિકને એક તેના ભેદ છે. આ દરેકના તીવ્રમંદ ભાવ જ્ઞાત અજ્ઞાત ભાવ વીર્ય અને અધિક રણના કારણે કર્મબંધમાં તરતમતા રહે છે.
વીતરાય કર્મના ઉપશમથી પુદગલના આલંબનથી આત્મપ્રદેશનાં થતાં બેપર પરિસ્પદ તે યોગ છે. હિંસા જૂઠ ચોરી અબ્રહ્માને પરિગહ એ પાંચ અવત છે. હિંસા ચોરી મૈિથુનએ અશુભ કાય એમ છે, દાન દયા બ્રહ્મચર્ય એ શુભ કાર્ય યોગ છે, સત્યનિરવદ્ય મૃદુ અને સભ્ય વચન તે શુભ વચન છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
ભચા અને
અસત્ય સાવધ વચન, મિથ્યા વચન કઠોર વચન એ બધા અશુભ વચન યોગ છે. બીજાના અનિષ્ટનું ચિંતન તે અશુભ મનગ છે. બીજાના હિતનું ચિંતન તે શુભ મનોવેગ છે શુભયોગથી પ્રવૃત્તિથી પુણ્યને બંધ થાય છે અશુભ ગની પ્રવૃત્તિથી પાપ બંધાય છે શુભાગની તીવ્રતા સમયે પુણ્યનો રસ અધીક અને પાપને રસ ઓછો હોય છે. અશુભ યોગની તીવ્રતા સમયે પાપને રસ અધિક પુણ્યનો રસ ઓછો હોય છે પહેલા દશ ગુણ ઠાણા સુધી સકષાયી છે અગ્યારથી ચૌદ ગુણઠાણ સુધી અકષાયી જીવ હોય છે. જીવને સંસાર વધારનાર કર્મ સાપરાયીક છે.
ગદ્વારા આકૃષ્ટ કર્મ કષાયદયના કારણે આત્મા સાથે એકમેક બને છે તે સાંપરાયીક કર્મ છે. કષાયના અભાવે માત્ર ગમનાગમન પ્રવૃત્તિથી એક સમયનું શુભ શાતાદનીય કર્મ બંધાય છે. ક્રોધમાન માયા લોભ એ ચાર કષાય છે સ્પર્શન રસન ધાણચક્ષુ અને શ્રેત એ પાંચ ઈન્દ્રિયો છે. ઈદ્રિયની રાગદ્વેષ યુકત કર્મ બંધનું કારણ છે. પચીશ ક્રિયા નીચે મુજબ છે.
૧ દેવગુરૂ અને શ્રુતનો વિનય તે સમ્યકત્વ ક્રિયા છે.
૨ સરાગી દેવ ગુરુ અને શાસ્ત્રને વિનય તે મિથ્યાત્વ ક્રિયા છે.
૩ શરીરની પ્રવૃત્તિ તે પ્રવેગ ક્રિયા છે. ૪ ત્યાગીની ભેગ આકાંક્ષા તે સમાદાન ક્રિયા છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
૫ અષાયીની ગમનાગમન રૂપ પ્રવૃત્તિ તે ઇર્યાપથીકી ક્રિયા છે.
૬ દુષ્ટ હેતુથી કાયાની પ્રવૃત્તિ તે કાધિક ક્રિયા છે. ( ૭ હિંસકશસ્ત્ર આદિને સંગ્રહ તે અધિકરણુકી કિયા છે.
૮ ક્રોધના આવેશથી થતી કિયા તે પ્રાદોષિકી ક્રિયા છે ૯ પ્રાણીને સતાવવારૂપ પારિતાપનિકી ક્યિા છે. ૧૦ દશ પૈકી કોઈપણ એક કે બધા પ્રાણની નાશની પ્રવૃત્તિ તે પ્રાણાતિ પતિકી કિયા છે.
૧૧ રમણીક રૂપ દર્શનની રાગવશ પ્રવત્તિ તે દર્શન કિયા છે.
૧૨ અનુકૂળ સ્પર્શની રાગવશ પ્રવૃત્તિ તે સ્પર્શન કિયા છે.
૧૩ નવા શસ્ત્રો ઘડાવવાં તે પ્રત્યાપીકી ક્રિયા છે. '
૧૪ રાજમાર્ગ ઉપર મળમૂત્ર નાખવા તે સામતે પનિપાતિકી કિયા છે.
૧૫ અવલોકન કે પ્રમાજના વિના આસન શય્યા કરવી તે અનાભેગીકી
૧૬ બીજાને કરવા યોગ્ય પ્રવૃત્તિ પિતે કરવી તે સ્વસ્તિકી કિયા.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ પાપરૂપ પ્રવૃત્તિમાં અનુમતિ તે નિસર્ગ કિયા છે. ૧૮ બીજાના પાપ ઉઘાડા પાડવા તે વિદ્યારણ ક્રિયા છે.
૧ સંયમ પાલન શક્તિના અભાવ આજ્ઞા વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિ તે આજ્ઞાનિકિ ક્રિયા છે. - ૨૦ આળસમાં દંભથી શાસ્ત્રોક્ત વિધિપ્રતિ અનાદાર અનવકાંક્ષા ક્રિયા છે.
૨૧ તાડન તજે નવધ આદિ પ્રવૃત્તિમાં રક્ત બનવું તે આરંભ કિયા.
૨૨ પરિગ્રહનો ત્યાગ ન કરે તે પરિગ્રહી કી ક્રિયા છે.
૨૩ જ્ઞાનદર્શનાદિ વિષયમાં અન્યને છેતરવા તે માયા કિયા છે. - ૨૪ મિથ્યા દષ્ટિની પ્રવૃત્તિની અનુમોદના તે મિથ્યા દર્શનીકી ક્રિયા છે. - ૨૫ પાપ વ્યાપારથી નિવૃત્ત ન થવું તે અપ્રત્યાખ્યાની ક્રિયા છે.
કવાયના કારણે આત્મ પરિણામની તીવ્રતા મંદતા, ઈરાદાપૂર્વક કે અજાણમાં થતી જ્ઞાત અજ્ઞાત પ્રવૃતિ, પ્રવૃત્તિમાં ફેરવાતા વીય વ્યયની ન્યૂનાધિકતા, જીવ અવરૂપ અધિકરણની ન્યૂનાધિકતા આ જુદા કારણેની તીવ્રતા મંદતા અને ન્યુનાધિક્તાના કારણે કર્મબંધની સ્થિતિ અને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
રસમાં તીવ્ર મંદતા થાય છે. આમ છતાં પણ કર્મ બંધ ન્યૂનાધિકનું કારણ મૂળ કાષાયીક ભાવની તીવ્રતા મંદતા છે કે જેના પરિણામે પ્રવૃત્તિ થાય છે અને જે કર્મબંધનું મૂળ નિમિત્ત છે. અધિકારણું જીવા જીવા. '
(૮) આદ્ય સંરંભસમારંભારંભ યોગ કૃતિકારિતાનુમત કષાય વિશેષે સ્ત્રિ સ્ત્રિ સ્ત્રિ ઋતુકૌશઃ (૯) નિવતના નિક્ષેપ સાગ નિસર્ગી દ્વિચતુદ્વિત્રિ ભેદા ૫રમ (૧૦) અધિકરણના બે ભેદ છે જીવ ને અજીવ. જીવ અધિકરણના એક આઠ ભેદ છે.
સંરંભ સમારંભને આરંભ, મન, વચન, કાય, કૃતકારિતને અનમેદન, કાધમાન, માયા, લોભ, ૩ ૪૩ ૪ ૩૮૪=૧૦૮ અજીવ અધિકરણના ચાર ભેદ છે તેમાં નિક્ષેપના ચાર સંગ નાખે અને નિસર્ગના ત્રણ પ્રતિ ભેદ વિચારવા યોગ્ય છે. વસ્તુની રચના આકાર તે નિર્વતના, રાખવા તે નિક્ષેપ, મેળવવા તે સંયોગ અને પ્રવર્તન તે, નિસર્ગ–નિર્વતનાં બે પ્રકારે છે. વસ્તુની બાહ્યરચના તે મૂળ ગુણ નિર્વતમા, સાધનાની કાર્ય કરશક્તિરૂપ ગુણ ઉત્તર ગુણ નિર્વતના નિક્ષેપના ચાર ભેદ છે.
વિચાર વિના એકદમ મૂકવું તે સહસા નિક્ષેપ જોયા વિના મુકવું તે અપ્રત્યવેક્ષિત બરાબર પ્રમાર્જન કર્યા વિના મુકવું તે દુષ્પમાન નિક્ષેપ ઉપગ વિના વસ્તુ મુકવી તે અનાગ નિક્ષેપ અને સંગ બે પ્રકારના છે. આહાર
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
પાણનાં સાધન તે ભક્ત પાન અને અન્ય સાધન સંગ મન, વચન, કાયાની પ્રવૃત્તિરૂપ ત્રણ નિસર્ગ છે.
ત~દેશનિહર માત્સર્યાનેતરાયા જ્ઞાદનેપધાતા જ્ઞાનદર્શન વરણઃ (૧૧) જ્ઞાન જ્ઞાની અને જ્ઞાનના સાધન પર દ્વેષ, ગુરૂને છુપાવવા, જ્ઞાન આપવામાં દીલ ચેરી તે માત્સર્ય જ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં અંતરાય પાડ જ્ઞાનીને અવિનય તેનો ગુણ છુપાવવા, જ્ઞાન જ્ઞાનીને ઉપઘાત આ બને જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણયના આશ્રવ છે. * દર્શન દર્શની અને દર્શનના સાધને પ્રત્યે દર્શનાવરણયના આશ્રવ છે દુઃખ શેક તાપ કંદન વધપરિદેવનાન્યાત્મ પરભય સ્થાન્ય સદ્ધવસ્વ (૧૨)ભૂતવૃત્યનુકંપાદાન સરાગસંય માદિયેગ: ક્ષતિઃ શૌચમિતિ સદસ્ય. (૧૩) કેવલિશ્રુતસંધધર્મ દવા વર્ણવાદ દર્શનમેહસ્ય (૧૪) કષાદયા તીવ્રાત્મ પરિણમકાચારિત્ર મેહશ્ય અનેકારિત દુખ શેકતા પાકંદનવઘ પરિદેવન પરિદેવન, (૧૫) બેફાટ રૂદન આદિ અશાતા વેદનીય આશ્રવ બને છે. જીવ અને વિરતીધર પર વિશેષ અનુકંપા, દાન, સરાગ સંયમ, ક્ષમા અને શુચિ આદિ શાતા. વેદનીયના આશ્રવ છે. કેવલીકૃત સંઘ અને દેવ આદિના અવર્ણવાદ દર્શન મેહનીય કર્મના આશ્રવ છે.
: તીવ્ર ભાવ કષાયને ઉદય ચારિત્ર મેહનીય કર્મને આશ્રવ છે. મોહનીય કર્મ બધા કર્મમાં મુખ્ય છે સ્વેચ્છાએ વ્રત નિયમાદિમાં આવી પડતા દુઃખ અશાતા વેદનીયના હેતુ નથી. ગુણની ઉપેક્ષા કરવી ગુણના દોષ કાઢવા તે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીવ્ર કષાય છે. હાસ્યરતિ અરતિ ભયશેક જુગુપ્સ અને વેદોદય તે પણ ચારિત્ર મેહનીયના આશ્રવ છે.
બહ્મારંભ પરિગ્રહવં ચનારકસ્થાયુષઃ (૧૬) માયા ૌર્ય નસ્ય (૧૭) અલ્પારંભ પરિચહત્વસ્વભાવમાંજવાર્જવંચ માનુષસ્ય (૧૮) નિશીલવતત્વચ સર્વે પામ (૧૯) બહુ આરંભને પરિગ્રહ નરકનું આયુષ્ય બંધાવે માયા કપટ તિયચ આયુષ્યબંધાવે. આ૫ આરંભ પરિગ્રહ મૃદુતા સરળતાથી મનુષ્ય આયુષ્યબંધાય શીલવ્રત રહિતથી એ ત્રણે આયુષ્ય બંધાય છે.
સરાગ સંયમા સંચમા સંયમા કામ નિજેરા બાલતપસિ દેવસ્ય (૨૦) રોગ વકતા વિસંવાદન ચા શુભસ્ય નાસ્ના (૨૧) વિપરીતં શુભસ્ય (૨૨) દર્શનવિશુદ્ધિ વિનય સંપન્નતાશીલ વ્રતધ્વતિચારેભીકણું જ્ઞાન પગ સવેગ શક્તિ તપસ્યા ગ તપાસીસંઘ સાધુસમાધિ વૈયાવૃત્ય કરણ મહેંદાચાર્ય બહુશ્રુત પ્રવચના ભકિત રાવશ્યક પરિહાણિ માગ પ્રભાવના પ્રવચન વત્સલ વમિતિ તીર્થકવસ્ય. (૨૩)
સરાગ સંયમ, દેશવિરતિ, અસંયમ, અકામનિજેરા બાલતપદિ દેવ આયુષ્ય બંધાવે છે તેમાં પણ સરાગ સંયમથી અનુત્તર સુધીનાં દેવલેક મળે છે. દેશ વિરતી બારમા દેવલોક સુધી પહોંચાડે છે, અસંચમ સમ્યગ્દષ્ટિ વિમાનીકનું આયુ બંધાવે છે, અકામ નિર્જરા ભવનપતિ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યંતરનું આયુષ્ય બંધાવે છે બાળપ જ્યોતિષી દેવેનું આયુ બંધાવે છે. વિરાધક આત્માઓ નીચેના દેવામાં અને આરાધક આત્માઓ ઉપરના દેવામાં ઉત્પન્ન થાય છે. મન વચન કાયાની કુટીલતા, અને દંભથી અશુભ નામ કર્મ બંધાય છે. સરળતા અને મન વચન કાયાની એકતાથી શુભ નામકર્મ બંધાય છે. તીર્થકર નામકર્મ વિશસ્થાનકની આરાધનાથી બંધાય છે. દર્શન વિશુદ્ધિ વિનય, નિરતિ ચાર શીલ વતત્વ તત્વજ્ઞાનમાં સદા જાગૃતિ ઉપયોગ, સંવેગ, ત્યાગ તપ સંઘ સાધુને સમાધિકરણ વૈયાવચ્ચ અરિહંત આચાર્ય બહુશ્રુતની ભક્તિ શાસનભક્તિ ઉભયક આવશ્યક કિયા મેક્ષ માર્ગની પ્રભાવના પ્રવચન વાત્સલ્ય એ બધા તીર્થંકર નામ કર્મના આશ્રવ છે પરાત્મનિંદા પ્રશસે સગુણા ચ્છાદને દભાવનેચ નીર્ગોત્રસ્ય (૨) તવિપર્યયેનીવૃત્વ નુત્યનુત્સુકી ચત્તરસ્ય (૨૫) વિન કરણમન્તરાયસ્ય (૨૬).
પર નિંદા, આત્મલાધા, પરનાગુણનું આચ્છાદન પિતાના ગુણોનું પ્રકાશન આદિ નીચ ગોત્ર બંધાવે છે તેથી વિપરીત સ્વનિંદા પરગુણ પ્રશંસા પિતાના અવગુણનું પ્રકાશન એ ઉચ્ચ ગેત્ર બંધાવે છે. દાન લાભ ભાગ ઉપભેગ અને વીર્યના ગુણમાં વિદન કરવાથી અંતરાયકર્મ બંધાય છે.
આશ્રવતે એકી સમયે એકેક પ્રવૃત્તિને થાય છે પણ બંધ તે એક પ્રકૃતિને મુખ્ય અને બાકીની છ પ્રકૃતિને ગૌણ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
થાય છે સમયે સમયે જીત્રકમ પુદ્ગલ ગ્રહણ કરે છે તેમાં તેના સાત ભાગ પાડીયથા સંભવ સાતેકર્માને વહેંચી આપે છે. સૌથી વધારે ભાગ વેદનીયને મળે છે શુભ હાય તા શતા ખંધાવે છે અશુભ હોય તે અશાતા બંધાવે છે ઉપર જે જે કર્મોના જે આશ્રવે બતાવ્યા તે તે કમે મુખ્યતાએ બંધાય છે બાકીના કર્મો ગૌણુતા એ બંધાય છે. આયુષ્ય ક`ભવમાં એક જ વાર બધાય છે. તે પછીના ભવમાં અવશ્ય ઉદયમાં આપે છે. એટલે આયુકમ નિકાચીત છે જ્યારે બાકીના કર્મો પછીના કોઈપણ ભવમાં ઉદયમાં આવી શકે છે. અતિ ઉગ્ર પુણ્ય કે પાપનું ફળ આજ ભવમાં ભાગવવુ પડે છે.
ப
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાય સાતમો
પાંચેતના અતિચાર હિંસાડનૃતસ્તેયા બ્રહ્મપરિગ્રહત્ર્ય વિરતિર્વતમૂ (૧) દેશ સર્વતેણુમહતી (૨) તથ્થર્યાર્થ ભાવનાપંચ પંચ (૩) હિંસા જુઠ ચોરી મૈથુનને પરિગ્રહને ત્યાગ કરે તે વ્રત કહેવાય છે. અહિંસા મુખ્ય છે, બાકીનાં તેની રક્ષા માટે વાડ સમાન છે તે વ્રત અસત્ કાર્યમાં નિવૃતિ અને સત્કાર્ય પ્રવૃત્તિ રૂપ છે પાંચ મહાવ્રતને પુષ્ટ કરનાર છઠું રાત્રી ભજન વિરમણ વત છે દેશ વિરતી અને સર્વ વિરતી બે પ્રકારનાં વ્રત છે. - દરેક વતની સ્થિરતા માટે પાંચ પાંચ ભાવનાઓ મળી પચીસ ભાવના થાય છે. ઈર્ધા સમિતિ મને ગુપ્તિ, એષણ આદાન નિક્ષેપ સમિતિ અને આલોક્તિપાન જન એ પાંચ પહેલા વતની ભાવનાઓ છે, વિચારપૂર્વક બેલવું કૈધ લોભ ભયને હાસ્યથી જુઠું બેલાય છે, માટે તે ચારેને ત્યાગ કરવા રૂપ બીજા વ્રતની ભાવનાએ છે, અવગ્રહની યાચના, વારવાર યાચના, અવગ્રહનું પરિમાણ ધારવું, સાધમી પાસે અવગ્રહની માગણી અને ગુરૂની આજ્ઞાપૂર્વક અનપાન વાપરવું એ ત્રીજા વ્રતની ભાવનાઓ છે, - સ્ત્રી પશુનપુંશક રહિત સ્થાને રહેવું ઢીનાં અંગોપાંગ જેવાને ત્યાગ, પૂર્વે કરેલી કામ ક્રીડા સંભાળવાને ત્યાગ, કામદીપક રસ પાનને ત્યાગ, મનેઝને અમનેઝ સ્પર્શ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
રસ, ગંધ, વણુ અને શબ્દ ઉપર સમભાવ એ ચેાથા વ્રતની ભાવનાએ છે. રાગદ્વેષ ઉત્પન્ન કરનાર સ્પર્શે રસ, ગંધ, વ, શબ્દ ઉપર સમભાવ કેળવવા એ પાંચમા વ્રતની ભાવનાઓ છે કુલ પાંચે વતની પચીસ ભાવના છે. હિંસા દિવિહા મુત્રચાપાયા વધ દર્શનમ્ (૪) દુઃખમેવવા (૫) મૈત્રી પ્રમાદ કારૂણ્ય માધ્યસ્થ્યાનિ સત્વ ગુણાધિક કિલશ્ય માના વનેચેષુ દે જગત્કાયસ્વભાવૌ ચ સવેગ વૈરાગ્યમ્ (૭) હિંસા આદિ દ્વેષથી આ ભવ અને પરભવમાં આવી પડેલી આપત્તિ અને અનિષ્ટનુ દર્શન કરવું મૈત્રી પ્રમાદ કારૂણ્ય અને માધ્યસ્થ્ય એ ચાર ભાવના અનુક્રમે સર્વ જીવપ્રતિ અધીક ગુણપ્રતિ, દુઃખી પ્રતિ અને પાત્રપ્રતિ ભાવવી.
જગતની અને કાયાની ક્ષણભંગુરતાના વિચાર કરી સવેગ અને વૈરાગ્યનું ચિંતન કરવું. પ્રાણી માત્ર દુઃખ અનુભવે છે . જીવન ઝાકળના બિન્દુની માફક અશાશ્વત છે. પ્રત્યેક પદાર્થ નાશવંત છે, આ પ્રકારની વિચારણાથી સંસારમાં આ શક્તિ ઘટે છે અને દૂર પણ થાય છે. સંસાર ભયજનક જણાતાં સંવેગ ઉદ્ભવે છે. પ્રમત્ત યાગાત પ્રાણાપાપણું હિંસા (૮) અશભિધાનમન્ તમ્ (૯) અદ્યત્તાદાનસ્તેયમ્ (૧૦) મૈથુનમબ્રહ્મ (૧૧) મૂર્છા પરિગહ: (૧૨) નિઃશલ્યેાવતી (૧૩) અગાય નગારાકા (૧૪) અણુવ્રતા,ગારી (૧૫) પાંચ પ્રમાદને વશ ખની જીવના પ્રાણના વિયાગ કરવા તેહિંસા છે, પ્રમાદથી જીવને અજીવ ખેલવુ તે અસહ્ય
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, પ્રમત્તયોગે આપ્યા વિના ગ્રહણ કરવું તે ચેરી છે, મિથુનસેવન તે અબ્રહ્મ છે. સાધનઆદિમાં મૂછ તે પરિગત છે. આ પાંચ દેષ વશ જીવ અવિરત છે. શલ્ય દૂર કરી પાંચ વત સ્વિકારનાર વિરત જીવ બે પ્રકારે છે. ઘર બારવાળા શ્રાવક શ્રાવકા અગારી છે. પાંચ મહાવ્રત પાળનાર અણગારી છે. અમારી પાંચ અણુવ્રત ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રતનું એમ પાંચ વ્રત તથા સાત શીલનું યથા શક્તિ પાલન કરે છે. પ્રમત્ત યોગને ત્યાગ અને તે સાથે પ્રાણુ વધને ત્યાગ કરવા ઉપગ રાખવો તે અહિંસા છે, અસત્ ચિંતન અસત્ વચન અને અસત્ આચરણ તે અસત્ય છે સત્વસ્તુને નિષેધ, સવસ્તુને વિપરિત રીતે અજ્ઞાનતરિકે રજુ કરવી આદિ અસત્ય છે. બીજાના મનને દુઃખ કરવાના હેતુથી દુભાષી બલવું તે નિંદારૂપ અસત્ય છે. તૃણ સમાન તુચ્છ વસ્તુ પણ તેના માલીકની રજા લીધા સિવાય પ્રમાદના યોગથી લેવી તે ચારી છે. લાલ દૂર કરી ન્યાય પૂર્વક વસ્તુ મેળવવી તે અચૌર્ય છે. કામરાગના આવેશથી ઉત્પન્ન થતી માનસીક વાંચીકને કાયીક પ્રવૃત્તિ તે મૈથુન છે. અપ્રમત્ત દશામાં મૈથુન પ્રવૃત્તિ થતી નથી એકલા પણ મૈથુન પ્રવૃત્તિ આચરી શકે છે. મૂચ્છમમત્વ તે પરિગહ છે. વસ્તુમાં આશક્તિ તે મૂચ્છ છે. આ શક્તિથી વિવેક ભ્રષ્ટ થવાય છે. કોઈપણ પ્રવૃત્તિ રાગદ્વેષને મેહથી થાય છે. સત્ય ત્રણ છે. ઠગવાની વૃત્તિ તે માયા શલ્ય, ભેગની લાલસા તે નિયાણ શલ્ય અને સત્યની ઉપેક્ષા અને અસત્યને આગહ તે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
મિથ્યાત્વ શલ્ય છે. શલ્યને ત્યાગ કરવાથી આત્મા નિળ અને છે વ્રતી એ પ્રકારના ઘરબારી અને ઘર વગરના મુનિ મહાત્મા અણુગાર કહેવાય છે. જ્યારે ખરવત ધરનાર શ્રાવક આગારી છે. દિગ્વેશન દડ વિરતિ સામાયિક પૌષધેાપયા શેષભાગ પરભાગા તિથિસ વિભાગ વ્રતસ પન્નકા (૧૬) મારણાન્તિકી સલેષનાં જોષિતા શંકાકાંક્ષા વિચિકિત્સાન્ય દૃષ્ટિ પ્રશંસા સંસ્તવાઃ સમ્યગ્દષ્ટ રતિચારા (૧૭) હુતિચારા (૧૮) ત્રનશીલેષ પંચ પંચ યથાક્રમમ (૧૯)
પાંચ મહાવ્રત કે પાંચ અણુકન્નત પછી ત્રણ ન્નત અને ચાર શિક્ષાવ્રતનેશીલ કે ઉત્તરન્નત કહેવાય છે. દીશા પરિમાણ ને શિપરિમાણુન્નત કહેવાય છે. તે ઉપરાંત દેશ વિરમણુ, અને દડવિરમણ, સામાયિક, પૌષધ, ઉપભાગે પરિભાગને અતિથિ સંવિભાગ એ જુદા જુદા વ્રત છે. શંકા કાંક્ષા, વિચિકિત્સા, પ્રશંસા અને સસ્તવ એ પાંચ સભ્યગ્દર્શનના અતિચાર છે. અતિયારે જાણવાના છે પશુ આદરવાના નથી અતિચારવાર વાર કરાય તે અનાચાર થઈ જાય માટે અતિચાર ન સેવાય તેની કાળજી રાખવી. સમક્તિ મૂળ ખાર વ્રતમાં દરેકના પાંચ પાંચ અતિચાર છે, અતીન્દ્રિય પદાર્થોને તર્કની દૃષ્ટિએ કસવાને પ્રયત્ન ઈષ્ટ નથી તેવી શંકા કરવી તે પહેલેા અતિચાર છે, અન્યમતની ઈચ્છા તે કાંક્ષા નામના ખીજો અતિચાર છે. ધ કરણીના ફળની ઈચ્છા અથવા સાધુસાધ્વીના મલીન અંગવસ્ત્ર જોઈ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુગંછા કરવી તે વિચિકિત્સા નામે ત્રીજે અતિચાર છે. મિથ્યા દષ્ટિની પ્રશંસા કરવી તે ચોથો અતિચાર છે. અને તેને પરિચય તે પાંચમે અતિચાર છે. દશે દિશામાં ગમના ગમનને નિયમ, પરિમાણ કરવું તે દિગ પરિમાણ વ્રત છે. ચૌદ નિયમ ધારવાને સંક્ષેપવાતે દિશ વિરમણ વ્રત છે. પ્રયેાજન વગર દંડાવું તે અનથદંડ છે. તેની વિરતિ તે અનર્થ દંડ વિરમણ વ્રત છે. બેઘડી સમભાવ કેળવવો તે સામાયિક વ્રત છે પર્યતિથિએ ઉપવાસ સહિત શરીરની વિભુષા, વ્યાપારને અબ્રહ્મના ત્યાગ કરવારૂપ પૌષધ રાત્રિ દિવસ કરે તે પૌષધવત છે ભેગ અને ઉપભાગનું પરિમાણ કરવું તે ભેગે પગ પરિણામવત છે.
અતિચાર બન્ધ વધછવિચ્છેદાતિ ભારાપણ ન પાન નિરાધાર (૨૦) મિથ્યપદેશ, રહશ્યાભ્યાખ્યાન લેખક્રિયા ન્યાસાપહાર સાત્કાર મંત્ર ભેદાઃ (૨૧) સ્તન પ્રાગ તદાતા દાન વિરૂદ્ધ રાજ્યોતિક્રમ હિનાધિકમાન્માન પ્રતિરૂપ કવ્યવહારઃ (૨૨) પર વિવાહ કરણે ત્વર પરિગ્રહીતા પરિગૃહિતા જમનાનંગ કીડા તીરકામાભિનિવેશ (ર૩) ક્ષેત્રવાસ્તુહિરણ્ય સુવર્ણ ધન ધાન્ય દાસી દાસ કુખ્ય પ્રમાણુ તિક્રમા (૨૪) બંધ વધ, છવિ છેદ અતિભાર આરે પણ, અન્નપાન વિરોધ એ પહેલા અણુવ્રતના પાંચ અતીચાર ત્યજવા. અસત્ય ઉપદેશ, આળ મુકવી, ખોટા લેખ લખવા, થાપણ ઓળ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
વવી અને ગુપ્ત વાત પ્રકટ કરવી એ ખીજા વ્રતના અતિ ચાર છે. ચારને મદદ કરવી, તેની વસ્તુ લેવી, દાણચારી, ખાટાં તાલમાપ રાખવાં, વસ્તુમાં ભેળસેળ કરવી, એ ત્રીજા વ્રતના અતિયારા છે, પારકા વિવાહ કરવા, પરિગૃહિતાગમન અપરિગૃહિતા વિધવા, વેશ્યા, કુમારી સાથે ગમન, અનંગક્રીડા, તીવ્ર કામેચ્છા તે ચેાથા વ્રતના અતિચાર છે. ક્ષેત્રપાતુ; સેાનું રૂપુ, ધાન્ય, દાસદાસી, વાસણાદિનુ પરિમાણ ઉપરાંત રાખવું તે પાંચમા વ્રતના અતિચાર છે. ઉર્વાધસ્તિય વ્યતિક્રમ ક્ષેત્ર વૃદ્ધિ મૃત્યન્તČનાનિ. (૨૫) આ નયન પ્રેષ્ય પ્રયાગ શબ્દ રૂપાનુપાત પુદ્ગલક્ષેપાઃ (૨૬) કદ્રુપ કૌત્તુચ્છ મૌખડસમીયાધિકરણાપક્ષે ગધિકત્યાનિ (૨૭) યાગ દુપ્રણિધાનાનાદર સ્મૃત્યનુપ સ્થાપના વિ (૨૮) અપ્રત્યવેક્ષિતા પ્રમાર્જિતાત્સર્ગાદાન નિક્ષેપ સસ્તારીપક્રમણા નાદર સ્મૃત્યનુપસ્થાપનાનિ (૨૯) સચિત સ`બદ્ધ સંમિશ્રા ભિષવ દુષ્પકવાહારાઃ (૩૦) સચિત નિક્ષેપપિધાન પરપદેશમાત્સર્ય કાલાતિક્રમા (૩૧) જીવિત મરણાઽશંસા મિત્રાનુરાગ સુખાનુબંધ નિદાન કરણાનિ (૩૨) અનુગ્રહા” સ્વસ્યાતિસĪદાનમ્ (૩૩) વિધિ દ્રશ્ય દાતૃપાત્ર વિશેષત દ્વિશેષ: (૩૪)
ઉર્ધ્વ વ્યતિક્રમ અધેા વ્યતિક્રમ, તિર્યંગ વ્યતિક્રમ, ક્ષેત્ર વૃદ્ધિ અને મૃત્ય અંતર્ધાન એ પાંચ દિગવિરમણ વ્રતના અતિ ચારે છે ચે નીચે તીર્છા જવાનું પરમાણુ કરતાં વધારે ગયા હૈાય. એક દિશાનુ` ઘટાડી ખીજી દિશાનુ` વધારવુ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને પરિમાણ કરેલ ભૂલી જવું. તે અતિચાર છે. આ નયન પ્રવેગ પ્રેગ્યપ્રાગ, શબ્દાનુપાત રૂપાનુપાત પુદ્ગલ પ્રક્ષેપ એ પાંચ દેશા વિરમણ વ્રતના અતિચાર છે. નિયમિત ભૂમિથી બહાર વસ્તુ મંગાવવી કે મેકલવી. શબ્દ કરી રૂપ દેખાડી કે કાંકરે ફેકી પિતાની જાત દેખાડવી તે દેશાવગાસિકવ્રતના અતિચાર છે. આમાં ચોદ નિયમ ધારવાના હેય છે. અથવા દશ સામાયીક કરવાના હોય છે. કંદર્પ કીકુ મૌખર્ચ અસમીક્ષ્યાધિકરણ અને ઉપભેગાધિકત્વ એ પાંચ અનર્થદંડ વિરમણ વતના અતિચાર છે. રાગવશ અસભ્ય પરિહાસ, દુષ્ટ ચેષ્ટા, સંબંધ રહિત બકવાદા પાપવાળા સાધને બીજાને આપવી બીન જરૂરી વસ્તુઓ હદ ઉપરાંત રાખવી તે અનર્થ દંડના અતિચાર છે. મન વચન કાયાથી છેટું કાર્ય કરવું આદર વગર કરવું, અને પારવાને ટાઈમ ભુલી જ એ સામાયક વ્રતના પાંચ અતિચાર છે.
જોયા અને પ્રમાર્યા વિના મળમૂત્ર પરઠવવાં, વસ્તુ લેવી મુકવી, સંથારાને આસન પાથર, પર્વતિથીએ પૌષધ ન કરે અગર ગમે તેમ કરો અને પૌષધમાં દિવસે સુઈ જવું કિયા ભુલી જવી તે પૌષધ વ્રતના અતિ ચાર છે. સચિત્ત આહાર કરે બીજવાળાં ફળખાવાં. ખસ ખસકે જીવ મિશ્રીત આહાર કર. કાચું પાકું વાપરવું અને માદક દ્રવ્ય વાપરવું એ ભેગપભોગ વ્રતના
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
અત્તિચારો છે. આમાં પંદર કર્માદાનના અતિચારે વિશેષગણવા વહેરવાની વસ્તુની દેવી પડે માટે સચિતમાં ઢાંકીને મુકવી સચિત વસ્તુ ઉપર ઢાંકવી. બીજાની કહી ન આપવી. ઈર્ષાપૂર્વક દાન દેવું, આદર વિના આપવું. ગોચરીને કાળ વિતી ગયા પછી બોલાવવા જવું એ અતિથિ સંવિભાગ અતિચારો છે. બધામાં ન આપવાની બુદ્ધિ છે સુખ આવે જીવતની ઈરછા, દુખ આવે મરણની ઈચ્છા, મિત્રાદિ ઉપર નેહબંધન, અનુભવેલ સુખનું સ્મરણ તપ કરી તેને ફળમાં ભેગની ઈચ્છા કરવી એ સંલેખના વતના પાંચ અતિચાર છે. સર્વ સદ્ગુણનું મૂળ દાન છે. ચાર પ્રકારના ધર્મ માં દાન પ્રથમ છે. ન્યાયપાજિત વસ્તુ બીજાને આપવી તે દાન બનેને ઉપકારક બને છે. દેનારની મૂછ ઘટે છે અને લેનારને સંતોષ થાય છે.
દ્રવ્યક્ષેત્ર કાળ ભાવ વિચારી વિવેકપૂર્વક જિનાજ્ઞા મુજબ આપવું તે વિધિ વિશેષ છે, લેનારને જીવનયાત્રામાં પિષક તે દ્રવ્ય વિશેષ છે, લેનાર પર શ્રદ્ધા આદરભાવ રાખે અને આપ્યા પછી ખેદ ન કરે તે દાતાની વિશેષતા છે પુરૂષાર્થ માટે ઉદ્યમશીલ થવું તે પાત્રની વિશેષતા છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯
અધ્યાય આઠમો
બંધ હેતુને બંધના પ્રકાર મિથ્યા દર્શનાવિરતિ પ્રમાદ કષાય ગા બંધ હેતવઃ (૧) સકષાય વાજુવઃ કર્મણે ગ્યાન પગલાના દરે (૨) સબન્ધઃ (૩) પ્રકૃતિ સ્થિત્યનુભાગ પ્રદેશાસ્તદ્વિધયઃ (૪) આ જ્ઞાન દર્શનાવરણ વેદનીય મોહની આયુષ્યનામત્રાન્તરાયા (૫) પ ચ નવ દ્વષ્ટા વિશતિ ચતુદ્ધિચત્વારિકદ્ધિ પંચ ભેદા યથાક્રમમ (૬) મત્યાદીનામ (૭) ચક્ષુરચક્ષુરવધિ કેવલાનાં નિદ્રા નિદ્રા નિદ્રા પ્રચલા પ્રચલા પ્રચલાસ્યાનગૃદ્ધિ વેદનીયાનિચ (૮) સદસદવેલ્થ (૯) દર્શન ચારિત્ર મેહનીય કષાયને કષાય વેદનીયાખ્યા સ્ત્રિ કિષડસ નવ ભેદાઃ સમ્યકત્વ મિથ્યાત્વતદુભયાનિ કષાયને કષાયા વનન્તાનુબંધ્ય પ્રત્યાખ્યાન પ્રત્યાખ્યાના વરણ સંઘલન વિકલ્પાકૌકશઃ ક્રોધમાન માયાભ હસ્ય રસ્યરતિ શેકભય જુગુપ્સાસ્કી પુનપુંશકવેદાઃ (૧૦) નારક તૈયન માનુષ દેવાનિ (૧૧) ગતિ જાતિ શરીરરસંગે પાંગ નિર્માણ બંધન સંઘાતન સંસ્થાન સંહનને સ્પર્શ રસબંધ વર્ણન પૂર્થે ગુરૂ લઘુપઘાત પરાઘાતા પોતે ચ્છવાસવિહાગતયા પ્રત્યેક શરીરત્રસ સુભગ સુસ્વર શુભ સૂક્ષ્મ પર્યાપ્ત સ્થિરાદેયયશાંસિ સેતરાણિ તીર્થકૃત્વચ (૧૨) ઉચ નીચેશ્કા (૧૩) દાનાદીનામ (૧૪).
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિથ્યાદર્શન, અવિરતિ કષાય પ્રમાદને યોગ એ પાંચ કર્મબંધન હેતુ છે. લેહચુંબક જેમ સેયને ખેંચે છે. તેમ કષાયી જીવ કર્મ યંગ્ય પુદગલને ખેંચી ગ્રહણ કરે છે તેને બંધ કહે છે બંધના ચાર પ્રકાર છે. પ્રકૃતિ સ્થિતિ રસ અને પ્રદેશ. તેમાં પ્રકૃતિના આઠ ભેદ છે. જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણ વેદનીય, મેહનીય, આયુ, નામ, ગેત્રને અંતરાય એ દરેકના અનુક્રમે પાંચ, નવ, બે અઠ્ઠાવીશ, ચાર બેતાલીશ, બે અને પાંચ એમ કુલ સતાણુ પ્રતિભેદ છે. પ્રકૃતિ એટલે સ્વભાવ, સ્થિતિ એટલે કાળમાન, રસ એટલે ફળાનું ભાવ તીવ્ર મંદપણું અને પ્રદેશ એટલે કમને જો-દળીયાં. જે કર્મ દ્વારા વિશેષ અને સામાન્ય જ્ઞાનરોકાયતે જ્ઞાના વરણયને દર્શનાવરણીય છે. સુખદુઃખને અનુભવ થાય તે વેદનીય કર્મ છે. જેનાથી આત્મા મેહથી ઘેરાય ઉન્મત બને તે મેહનીય ક્યું છે. જેનાથી જીવ ભવ ધારણ કરે તે આયુ કર્મ છે. જે કારણે ગતિ જાતિ આદિ શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે નામ કર્મ છે, જે કારણે ઉચ્ચ નીચ પણું કહેવાય તે ગોત્ર કર્મ છે. જે કારણે આપવા લેવાદિમાં વિન ઉત્પન્ન થાય તે અંતરાયકર્મ છે.
મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન અવધિજ્ઞાન મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનને આવરનાર જ્ઞાનાવરણીયકર્મ પણ પાંચ પ્રકારે છે ચક્ષુ અચક્ષુ અવધિને કેવળ દર્શનાવરણય એ ચાર તથા પાંચ પ્રકારની નિદ્રા મળી નવ ભેદ દર્શનાવરણીય કર્મના
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૧
છે. સુખે જાગે તે નિદ્રા, દુઃખે ઢઢળતાં જાગે તે નિદ્રા નિદ્રા, બેઠાં બેઠાં ઉંઘ તે પ્રચલા ચાલતાં ઉધે તે પ્રચલા પ્રચેલા અને દિવસે ચિંતવેલું કાર્ય રાત્રે ઉંઘમાં કરી આવે તે થીણદ્ધિ નિદ્રા છે. આંખથી થતું સામાન્ય જ્ઞાન તે ચક્ષુદર્શનાવરણીય, આંખ વિના બીજી ઇન્દ્રિયથી થતું અચક્ષુદર્શનાવરણીય રૂપી પદાર્થનું આત્માને પ્રત્યક્ષ થતું સામાન્ય જ્ઞાન તે અવધિદર્શનાવરણીય અને રૂપી અરૂપી સર્વ દ્રવ્ય પર્યાયને અવરોધતું કેવળદર્શનાવરણીય છે. ચાર જ્ઞાનને ત્રણ અજ્ઞાન ક્ષપશમ ભાવમાં હોવાથી દરેક જીવને એ છે વત્તે અંશે થઈ શકે છે. ઉલટા સ્વરૂપે જાણે તે અજ્ઞાન છે. તે ત્રણે પ્રકારે છે મતિ અજ્ઞાન શ્રુત અજ્ઞાન અને વિસંગ જ્ઞાન, સુખ ને અનુભવ કરાવનાર શાતા વેદનીય છે. દુઃખને અનુભવ કરાવનાર અશાતા વેદનીય છે.
તત્ત્વના યથાર્થ સ્વરૂપ ઉપર અરૂચી તે મિથ્યાત્વ મેહનીય, રૂચીઅરૂચી મિશ્ર તે મિશ્ર મેહનીયને રૂચી તે સમક્તિ મેહનીય છે. કેપમાન માયાને લેભ જાવજજીવ સુધી રહે અને નરકગતિ અપાવે તે અનંતાનુબંધી, બારમાસ સુધી રહે અને તિર્યંચ ગતિ અપાવે તે અપ્રત્યાખ્યાની, ચાર માસ રહેને મનુષ્ય ગતિ અપાવે તે પ્રત્યાખ્યાની અને પંદર દિવસ રહેને દેવગતિ અપાવે તે સંજવલન હાસ્ય ઉત્પન્ન કરનાર હાસ્ય મેહનીય, પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરનાર રતિ મેહનીય અપ્રિતિ ઉત્પન્ન કરનાર અરતિ મેહનીય, ભય ઉત્પન્ન કરનાર ભય મેહનીયને ધૃણુ ઉત્પન્ન કરનાર જુગુપ્સા મેહનીય,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર
શેક ઉત્પન્ન કરનાર શોકમેહનીય, સ્ત્રીને પુરૂષ જોગવવાની ઈચ્છા તે સ્ત્રી વેદ, પુરૂષને સ્ત્રી ભેગવવાની ઈચ્છા તે પુરૂષદ બંને ભેગવવાની ઈચ્છા તે નપુંશક વેદ તુણના અગ્નિ જે જલ્દી શમે તે પુરૂષદ ભારેલા અગ્નિ જેવો ઘણુવારે શમે તે સ્ત્રી વેદ નગરના દાહ જેવો ભયાનક તે નપુંશક વેદ ત્રણ દર્શન મેહનીય અને સોળ કષાયને નવને કષાય એ પચીસ ચારિત્ર મેહનીય ના મળી કુલ અઠ્ઠાવીસ ભેદ છે.
' જે કર્મના પરિણામે જીવને નરક તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવગતિમાં જન્મ લે પડે તે આયુ કર્મ ચાર ગતિના હિસાબે ચાર પ્રકારનું છે. નામની બેતાલીશ પ્રકૃતિ છે. ચૌદ પીંડ પ્રકૃતિ આઠ પ્રત્યેક પ્રકૃતિ દશ વસનાને દશ સ્થાવરના મળી બેતાલીશ ભેદ નામના છે. ચૌદ પીંડ પ્રકૃતિના ઉત્તર ભેદ પંચોતેર છે તે ગણતાં નામ કર્મના એક સે ત્રણ ભેદ થાય છે. દેવ વગેરે ચાર ગતિ, પાંચ જાતિ તે એકેન્દ્રિય બેઇદ્રિય તેઈદ્રિય ચૌરેન્દ્રિયને. પંચેન્દ્રિય પાંચ શરીર તે ઔદારિક વૈકિય આહારક તૈજસને કાર્પણ ત્રણ ઉપાંગ તે પહેલા ત્રણ શરીરનાં સમજવા તેજસ કામણ સૂક્ષ્મ હાઈ પરભવમાં સાથે જાય છે. પાંચ શરીરનાં પંદર બંધને પાંચ શરીર મુજબ પાંચ સંધાતન છ સંસ્થાન તે શરીરને આકાર સમચતુંઅ, ચોધ સાદિ, વામન, કુજને હુડક છ સંઘયણ તે વ્રજત્રાષભ નારાચ,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝષભનારાચ નારાચ, અર્ધ નારાચ કીલીકાને છેવટું એક એકથી હલકું છે, મેક્ષે જવામાં પહેલું સંધયણ કામ લાગે. છે, અવસર પીણુના પહેલા ચાર આર અને ઉત્સપીણીના છેલ્લા ચાર આરામાં પ્રથમ સંઘયણ હોય છે.
યુગલિકોને પ્રથમ સંઘયણ હોવા છતાં ધર્મ ન હોવાથી, મેક્ષ થતું નથી. શરીરના રચના તે નિર્માણ અગુરૂ લઘુ ઉપઘાત પરાધાનશ્વાસ આપઉદ્યોત ને તીર્થકર નામકર્મ એ આઠ પ્રત્યેક પ્રકૃતિ છે. પાંચ વર્ણ બેગંધ પાંચ રસને આઠ. સ્પર્શ એ વર્ણ ચતુષ્ક છે. શુભને અશુભ વિહા ગતિ, ને ચાર ગતિમાં લઈ જનારી ચાર આનુપુવી છે, ત્રસ, બાદર, પર્યાપ્ત, પ્રત્યેક, સ્થીર, શુભ, શુભગ, સુસ્વરા આદેય ને યશ એ ત્રણ દશક પુણ્ય કરવાથી મળે છે.
સ્થાવર સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત સાધારણ અસ્થિર અશુભ દુર્ભગ દુસ્વર અનાદેયને અયશ એ સ્થાવર દશક પાપથી મળે છે ચૌદ પીંડ પ્રકૃતિની ઉત્તરપ્રકૃતિ કેટલીક પુણ્યથી ને કેટલીક પાપથી મળે છે, આઠ કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ એક અઠ્ઠાવન છે. પરંતુ બંધમાં એકસે વશ આવે છે, ઉદયમાં એકસો બાવીસને સત્તામાં બધી આવે છે, પાંચ શરીર બંધાય ત્યારે, સંધાતન બંધન સાથે જ ગણતાં વીશ પ્રકૃતિ ઓછી થાય. વર્ણ ગંધરસ સ્પર્શ સામાન્ય બંધાય પણ તેની ઉત્તર પ્રકૃતિ ગણાય નહિ, તેથી સેળ ઓછી થાય અને મિથ્યાત્વ મેહનીય બંધાય. પણ તેનો અર્થ શુદ્ધ કરેલ દળીયા કે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
શુદ્ધ કરેલ દળીયાં ખરૂંધાય નહિ તેથી એ એછી થાય એમ કુલ આડત્રીસ ઓછી થાય એટલે એકા વીશ ખંધાય. ઉદ્દયમાં મિશ્રમેાહનીય ને સમક્તિ મેાહનીય ગણતાં એકસે આવીશ થાય, સત્તામાં મધન પાંચ શરીરનાં પાંચ જ ગણતાં એકસો અડતાલીસ થાય પાઁચ સંગ્રહકારે એકસેસ અઠ્ઠાવન ગણી છે.
જે કમ પ્રતિષ્ઠિત ઉચ્ચ ગાત્રમાં જન્મ અપાવે તે ઉચ્ચ ગેાત્ર અને નિ`દનીય ગોત્રમાં જન્મ અપાવે તે નીચ ગાત્ર છે, નરક તિય ચ ગતિમાંનીચગેાત્ર છે, જ્યારે મનુષ્ય દેવગતિમાં ઉચ્ચ ગેાત્ર છે, તિય ચ મનુષ્ય અને દેવગતિમાં નીચકુળને ઉત્તમકુળ અને હાય છે, એટલે ગોત્રને કુળ જુઠ્ઠુ લાગે છે. કુળ નામ કર્મીની પ્રકૃતિ છે. અંતરાય કમ પાંચ પ્રકારનું છે દાનાંતરાય, લાભતરાય ભાગાંતરાય ઉપભાગાંતરાય અને વીર્યંતરાય દાન દેવાની ઈચ્છા હાય સામે સુપાત્ર હોય દાન દેવા યેાગ્ય વસ્તુ હાય છતાં દાન દઈ ન શકે તે દાનાંતરાય કમ છે. ગમે તેટલી મહેનત મજુરી કરવા છતાં વસ્તુ મળે નહિ તે લાભાંતરાય છે. ઘરમાં વસ્તુ હોવા છતાં તેને ભાગવટો કરી શકે નહિ. તે ભાગાંતરાયને ઉપભાગાં તરાય કમ છે એકવાર લાગવાય તે અન્નપાન' વિલેપન વગેરે ભાગ કહેવાય અને વારવાર ભાગવાય વે આભુષણ વસ્ત્ર સ્ત્રી વગેરે ઉપભાગ કહેવાય, શક્તિ હેાત્રા છતાં ગળીએ મળદ થઈ ને બેસી રહે વીર્ય ફારવી શકે નહિ તે વીર્યંતરાય
` છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્યની ૪૨ પ્રકૃતિને પાપની ખ્યાશી પ્રકૃતિ છે. શુભ વર્ણ ચતુષ્ક પુણ્યમાં આવે અને અશુભવર્ણ ચતુષ્ક પાપમાં આવે એટલે બનેની એક વિશને બદલે એકસે ચોવીસ થાય. શાતા વેદનીય, ઉચત્ર, તિરિયાયુ મનુષ્યાયુને દેવાયુ શુભ વિહાગતિ, મનુષ્ય ગતિને આનુપુવી દેવગતિને દેવાનુ પુવી શુભવર્ણ ચતુષ્ક, પ્રથમ સંઘયણને પ્રથમ સંસ્થાન પંચેન્દ્રિય જાતિ પાંચ શરીર ત્રણ ઉપાંગ ઉપઘાત વિનાની સાત પ્રત્યેક પ્રકૃતિ અને ત્રણ દશક મળી કુલ બેતાલીશ પ્રકૃતિ પુણ્ય વેગે મળે છે. ધનધાતી પીસ્તાલીશ પ્રકૃતિ અશાતા નીચગોત્ર નરકાયુ નરક ગતિને આનુપુળી તિર્યંચ ગતિને આનુપુવી અશુભ વિહાય ગતિ પાંચ સંઘયણને પાંચ સંસ્થાન અશુભવર્ણ ચતુષ્ક, સ્થાવર દશકને ઉપદ્યાન તથા જાતિ ચતુષ્ટ એ ખ્યાશી પાપથી મળે છે.
આદિતતિતૃણુમન્તરાયસ્પચ ત્રિશત્સાગરેપમ કેટી કોષ્યઃ પરાસ્થિતિઃ (૧૫) સસતિર્મોહનીયસ્ય (૧૬) નામ ગેત્રિયવિ શતિ (૧૭) ત્રયચિંશત્સાગરોપમાણ્યા યુષ્કસ્ય (૧૮) અપરાદ્વાદશમુહૂર્તા વેદનીયસ્થ (૧૯) નામગોત્રી (૨૦) શેષાણામન્તર્મુહૂર્તમ (૨૧) વિપાકનુભાવઃ (૨૨) સયથા નામ (૨૩) તતકા નિર્જરા (૨૪) નામ પ્રત્યયાઃ સવતે ગવિશેષાત્ સૂક્ષમૈક ક્ષેત્રાવગાઢ સ્થિતાઃ સર્વાત્મ પ્રદેશેષ્યનન્તાનન્ત પ્રદેશાઃ (૨૫) સવેદ્ય સમ્યક૬૫ હાસ્ય રતિ પુરૂષ વેદ શુભાયુ નામશેત્રાણિ પુણ્યમ (૨૬)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
જ્ઞાનાવરણીય દનાવરણીય વેદનીય અને અંતરાયની ત્રીશ કોટાકોટી સાગરોપમ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે. માહનીયની સીતેર કાડા કાડી સાગરાપમ છે. નામને ગાત્રની વીશ કાડાકોડી સાગરાપમ છે. આયુની તેત્રીસ સાગરાપમ છે. જઘન્યથી વેદનીયની ખાર મુફ્ત છે. નામ ગાત્રની આઠ મુર્હુત છે. બાકીના કર્મોની અંતમુહૂર્તીની છે કર્મોના ફળનેા અનુભવ તે વિપાક છે. તે ભાગવાઈ જતાં કમ ખરી જાય છે જે કમ જે રીતે મદ કે તીવ્ર ખાંધ્યુ હાય તે રીતે ભાગવાય છે તે રસ અધ કહેવાય છે. સકમ અથવા નામ કર્મના નિમિત્તવશ આત્મા સર્વ દિશાથી પણ પેાતાની સમીપ રહેલા યેાગબળની તરતમતાએ તરતમ એક જ ક્ષેત્રમાં અવગાહી રહેલા અન તાન'ત પ્રદેશનાં સૂક્ષ્મ કમસ્કંધા સવ આત્મપ્રદેશને વિષે બાંધે છે તે પ્રદેશ બંધ કહેવાય છે શાતા વેદનીય સમક્તિ મેાહનીય હાસ્ય રતિ પુરૂષવેદ શુભ આયુ નામગેાત્ર એ પુણ્ય પ્રકૃતિ છે.
-
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
અધ્યાય નવમે સવરનિ શનું સ્વરૂપ
આશ્રવ નિરાધા સવરઃ (૧) સગુપ્તિ સમિતિ ધર્મોનુપ્રેક્ષા પરિષહ જયચારિત્ર (૨) તપસાનિજ રાચ (૩) સમ્યગયેાગ નિગ્રહે ગુપ્તિઃ (૪) ઇર્ષ્યાભાલૈષણાદાન નિક્ષેપત્સ સમિતય: (૫)
આશ્રવનેારાધને સંવર છે. ભાવ સવરથી ભવાધિ ત્તરાય છે. ગુપ્તિ, સમિતિ, ધમ, અનુપ્રેક્ષા, પરિષદ્ધય અને ચારિત્ર એ બધાં સવરનાં સાધન છે. તપ નિર્જરા તેમજ સવર બન્નેનુ સાધન છે યાગના સમ્યગ નિગ્રહુ તે ગુપ્તિ છે. મન, વચન અને કાયગુપ્તિએ ત્રણ ગુપ્તિ અને પાંચ સમિતિ મળી આડે પ્રવચન માતા ગણાય છે. જોઈને જયણાપૂર્વક ચાલવું તે ઈર્ષ્યા સમિતિ છે. સત્ય હિતકર પરિમિત પ્રિય સંદેહ રહિત વચન ખેલવું તે ભાષા સિમિત છે, બેતાલીશ દેષ રહિત આહારપાણી લેવાં તે એષણા સમિતિ છે. જયણાપૂર્વક વસ્તુ લેવી મુકવી તે આદાન નિક્ષેપણ સમિતિ છે અને જીવજંતુ રહિત સ્થળે મળમૂત્ર પરઠવવાં તે પરિષ્ઠાપનિકા સમિતિ છે. ગુપ્તિમાં અશુભથી નિવૃત્તિ અને શુભમાં પ્રવૃત્તિ છે જ્યારે સમિતિમાં ફક્ત શુભ પ્રવૃત્તિ છે. ઉત્તમઃ ક્ષમામાવાવ શૌચ સાંચમ તપસ્યાગા કિચન્ય બ્રહ્મચર્યાણિ ધર્મઃ (૬) અનિત્યા શરણ સંસારૈકા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
ન્યા શુચિા શ્રવસંવર નિરાલેાકમેાધિ દુ ધર્મ સ્વાખ્યાતતત્વાનું ચિંતનમનુપ્રેક્ષાઃ (૭) માર્ગાચ્યવન નિર્જરા પરિષાઢન્યાઃ પરીષહાઃ (૮) શ્રુત્પિપાસા શીતાષણ શમશક નાળ્યા રતિ શ્રીચર્યા નિષદ્યા શય્યાક્રાશવધ ચાચનાલાભાગ તૃણ સ્પર્શ મલ સત્કાર પુરસ્કાર પ્રજ્ઞા જ્ઞાના દ નાનિ (૯) સૂક્ષ્મ સંપરાયર છદ્મસ્થ વીતરાગયેા કાતુર્દશ (૧૦) એકાદને (૧૧) આદર સ ́પરાયે સર્વે (૧૨) જ્ઞાનાવરણે પ્રજ્ઞાજ્ઞાને (૧૩) દન મેહાન્તરાયયેાર દર્શના લાભૌ (૧૪) ચારિત્રમાહે નાઝ્યારતિસ્ત્રી નિષદ્યા ક્રાશયાચનાં સત્કાર પુરસ્કારા (૧૫) વેદનીયેશેષા: (૧૬) એકા દયા ભાજ્યા યુગપદે ન વંશતે: (૧૭)
ચતિધમ દશ પ્રકારના છે. ક્ષમા, નમ્રતા સરળતા, શૈચ, સત્ય, સયમ, તપ, ત્યાગ, આકિચન્ય બ્રહ્મચર્ય આમાં પાંચ મહાવ્રતનું પાલન ચાર કષાયને ય અને તપ એ દશે આવી જાય છે. *ડા ચિંતનથી રાગદ્વેષ રાકાય છે તે અનુપ્રેક્ષા ખાર પ્રકારની છે.
(૧) અનિત્યજગતના સ` ભાવે। અનિત્ય છે. માટે કાઈ પર રાગદ્વેષ કરવા નહિ.
(૨) અશરણુ=આ જગત સ્વાÖમય છે. શરણભૂત ફક્ત જૈન ધર્મ જ છે.
(૩) સંસાર=સંસાર વિચિત્ર છે. માતા મરી સ્ત્રી થાય છે. સ્ત્રી માતા થાય છે. પુત્ર પીતા થાય છે. તે પીતા થાય છે.
પુત્ર
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
(૪) એકત્વ=ું એકલા આવ્યા છું તે એકલા જવાના છું. એ કંકણુ ખખડે છે તે એકલામાંજ મજા છે,
(૫) અન્યત્વ=હું બીજાથી જુદો છે. દુ:ખમાં કોઈ ભાગ પડાવતું નથી.
મારૂ કોઈ નથી
(૬) અશુચિત્વ=આ શરીરમાં અત્યંત દુર્ગંધી ભરેલી છે. તેની મમતા છેડવી.
(૭) આશ્રવ (૮) સવ૨ (૯) નિજર આ ત્રણે તત્વાના વિચાર કરવા.
(૧૦) લેાંકસ્વરૂપ=ચૌદરાજલેાકના વિચાર કરવા. (૧૨) બેાધિદુ ભ=આ કુળ, પંચેન્દ્રિયનીપટુતા, સદ્ગુરૂના યાગ, તેમના વચન પર શ્રદ્ધા થવી અતિ દુર્લભ છે. (૧૨) ધમ ભાવનાધમે જયને પાપેક્ષય ધથી જ સુખ મળે છે જિન ધમ' જ સર્વોત્કૃષ્ટ છે.
સ્વિકારેલ વ્રત નિયમેાથી વ્યુત ન થવા અને કર્માંની નિર્જરા કરવા પરિષહેા સહન કરવાના છે. આવા પરિષહેા કુલ બાવીસ છે.
૧. ક્ષુધાગમે તેટલી ભુખ લાગે તે પણ સદેષ આહાર લેવા નહિ.
૨. પિપાસાગમે તેટલી તરસ લાગે તેા પણ કાચુડ પાણી પીવું નહિ.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
૩. શીત=ગમે તેટલી ઠંડી પડે તે પણ તાપવું નહિ કે ગાદલામાં સુવું નહિ.
૪. ઉષ્ણુ સખત ગરમી પડે તે પણ વિજણાથી પવન નાખે નહિ કે જેડા પહેરવા નહિ.
પ. દંશ ડાંસ મચ્છર કરડે તે સમભાવે સહન કરવું પણ તેને મારવાના ઉપાય કરવા નહિ,
૬. અલક=વસ્ત્રના અભાવે નગ્નતા સહન કરવી પણ જાણ્યા વિનાના વસ્ત્ર વાપરવાં નહિ.
૭. અરતિ સ્વિકારેલ વ્રત નિયમમાં વિન આવતાં કંટાળવું નહિ સમતાથી સહન કરવું
૮. જી=વિજાતિય આકર્ષણથી લલચાવું નહિ. પુરૂષને સ્ત્રીથી અને સ્ત્રીને પુરૂષથી.
૯. ચર્ચા–એક સ્થળે નિયત વાસ કરે નહિ. આઠ મહિના વિહાર કર્યા કરે.
૧૦. નિષધા=ભય જોઈને ભાગી જવું નહિ. કાઉસગમાં આસન બદલવું નહિ.
૧૧. શય્યાસંથારે ખુંચે તે સહન કરે પણ મુલાયમ શય્યામાં સુવું નહિ.
૧૨. આક્રોશ કેઈ કઠોર વચન કહે તે સમભાવે સહન કરવા પણ સામું બોલવું નહિ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
૧૩, વધ કેાઈ મારપીટ કરે તો સહન કરવું પણ સામને કરે નહિ.
૧૪. યાચના સાધુને બધી વસ્તુ વાચીને લેવાની હોય છે. માટે યાચના કરતાં શરમાવું નહિ
૧૫. અલાભ યાચના કરતાં વસ્તુ ન મળે તે દુઃખી થવું નહિ નભાવી લેવું. - ૧૬. રોગ શરીરમાં રોગ થાય તે દવા કરાવવી નહિ ના છુટકે લેવાય તે ખુશ થવું નહિ. * ૧૭. તૃણસ્પર્શ=ıણ ખુંચે તે સહન કરવું કારણ કે સાધુને ગરમ કામળી સંથારે વાપરવાને છે. - ૧૮. મલ=પરસેવાથી મેલ થાય તે સ્નાનની ઈચ્છા કરવી નહિ. સાધુ મેલા સારા કપડાંનાં કાપ મહીને કાઢવાને હોય છે. - ૧૯ સત્કાર=કેઈ સત્કાર સન્માન કરે તે કુલાઈન જવું ધર્મમાં દઢ રહેવું.
૨૦. પ્રજ્ઞા=બુદ્ધિસારી હોવાથી તેનો ગર્વ કરો નહિ. ઉંચાનો આદર્શ લે.
૨૧. અજ્ઞાન=જ્ઞાન ચઢતું ન હોય તે ખેદ કર નહિ. પ્રયત્ન કર્યા કરે. - ૨૨. સમ્યકત્વ=અતિન્દ્રિય પદાર્થો કે સૂક્ષ્મ બાબતમાં સમજણ ન પડે તે પણ જિનેશ્વરે ભાખ્યું તે સાચું નિઃશંક રીતે માનવું.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
મેાહનીય કમ ના ઉદયથી આ પરિષહુ હોય છે. દર્શીન મેહ નગ્નનત્વ અતિ, શ્રી નિષદ્યા, આક્રોશ, યાચના અને સત્કાર પુરસ્કાર જ્ઞાનાવરણીયના ઉદયથી પ્રજ્ઞા અને અજ્ઞાન એ પરિષહ હેાય છે. અતરાય કમ ના ઉદયથી અલાભ પિરષહુ હાય છે. શીત ઉષ્ણ ક્ષુધા પિપાસા દુર્દેશ મશકશય્યા, ચર્ચા, વધ, રાગ ગૃહાપ અને મલ એ અગ્યાર પરિષહ કેવળીને પણ હેાય છે. નવમા ગુઠાણા સુધી બધા રિષહા હૈાય છે. દશમે મેાહનીયના આઠ જતાં ચૌદ હાય છે. કેવળીજિનને અગ્યાર પરિષદ્ધ હોય છે, એક સાથે જીવને વધારેમાં વધારે એગણીશ પરિષદ્ધ હેાય છે. ઉષ્ણુ કે શીતમાંથી એક હાય અને નિષદ્યા ચર્ચા કે શય્યામાંથી એક હેાય. એટલે ત્રણ વિના ૧૯ હોય સામાયિક છેદાપસ્થાપ્ય પરિહાર વિશુદ્ધિ સૂક્ષ્મ સપરાય યથાખ્યાતાનિ ચારિત્રમ્ (૧૮) અનશનાવ મૌહ વૃત્તિ પરિસ'ખ્યાન રસ પરિત્યાગ વિધિક્ત શય્યાસન કાયકલેખા ખાદ્યુતપઃ (૧૯) પ્રાયશ્ચિત વિનય વૈષાવૃત્ય સ્વાધ્યાય શ્રુતસર્ગ યાના ન્યુત્તરમ્ (૨૦) સામાચીક છેદેપસ્થાપનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિ સૂક્ષ્મ સપરાય અને યથાખ્યાતએ પાંચ ચારિત્ર છે.
બે ઘડી સમભાવમાં રહેવું તે પહેલુ* સામાયીક ચારિત્ર સાધુને જાવજીવતુ હોય છે. પ્રથમ કાચી દીક્ષા આપ્યા બાદ ફરી વડી દિક્ષા આપે ત્યારે પૂર્વ પર્યાયના છેદ કરી નવેસરથી મહાવ્રત ઉચ્ચરાવે તે છેઢાપસ્થાનીય જેમાં તપ વિશેષ કરવાનું હેાય તે પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્ર પ્રથમ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
સંઘયણવાળાને જ હાય નવજણને ગચ્છ નીકળે તેમાં એક આચાર્ય અને ચાર તપ કરેને ચાર તેની વૈયાવચ્ચ કરે છે માસ પછી તપ કરનારા વૈયાવચ્ચ કરે ને વૈયાવચ્ચ કરનારા તપ કરે છ માસ પછી આચાર્ય તપ કરે બીજા આઠમાંથી એક આચાર્ય બને અને સાત જણ વૈયાવચ્ચ કરે અઢાર માસે ફરી ગચ્છમાં આવી જાય સામાયીકને છેદપસ્થાપનીય ચારિત્ર ૬થી૯ ગુણઠાણ સુધી હાય પરિવાર વિશુદ્ધિ છઠે સાતમે હેય-સૂક્ષ્મ સંપરાય દશમે ગુણઠાણે હોય ત્યાં લાભના અંશ બાકી રહે તે ખપાવી બારમે આવે અગ્યારથી ચૌદ ગુણઠાણા સુધી નિરતિચાર ચારિત્ર જેવું તીર્થકરે કહ્યું તેવું યથાખ્યાત હેય. છ બાહ્ય ને છ અત્યંતર એ બારતના ભેદ છે. અનશન=નખાવું, ઉદરી=ાછું ખાવું વૃત્તિ સંક્ષેપએછી ચીજ ખાળી, રસત્યાગ-દુધદહી ઘી તેલ ગેળ ને પકવાનમાંથી રોજ એક વિગયને અવશ્ય ત્યાગ કરે-કાયકલેશ-શરીરને કષ્ટ આપવા ખમાસમણુ દેવા, લોચ કરાવે, વિહાર કરે વગેરે–સંસીનતા=અંગોપાંગ સંકોચીને રહેવું. આ બાહ્ય તપ બહારથી જણાઈ આવે છે, પ્રાયછિત, વિનય, વૈયાવચ સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, અનેકાયેત્સર્ગ એ છ અત્યંતર તપકર્મને વિશેષ ક્ષય કરવા માટે ઉપયોગી છે, નવચતુદશ પંચદ્ધિ ભેદયથાક્રમમૂ પ્રાક ધ્યાનાર્ (૨૧) આલોચન પ્રતિક્રમણ તદુભય વિવેક વ્યુતસર્ગતપ છેદ પરિહારે પસ્થાપનાનિ (૨૨) જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રપચારા (૨૩) આચાર્યોપાધ્યાય તપસ્વિ શિક્ષક
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
ગ્લાનગણુકુલ સંધ સાધુસમને ઝામ (૨૪) વાચનાપૃચ્છના નુપ્રેક્ષાન્તાય ધર્મોપદેશાઃ (૨૫) બાહ્યાચંતો પથ્થાર (૨૬)
પ્રાયશ્ચિત નવ પ્રકારે છે. વિનય ચાર પ્રકારે છે વૈચાવચ દશ પ્રકારે છે સ્વાધ્યાય પાંચ પ્રકારે છે, વ્યુત્સર્ગ બે પ્રકારે છે બાહ્યને અત્યંતર–ધ્યાન ચાર પ્રકારે છે છેલ્લાં બે મેક્ષના હેતુ રૂપ છે.
ઉત્તમ સંહન નઐકાગ્ર ચિંતા નિરોધધ્યાનમ્ (૨૭) આ મુહૂર્તાત ૨૮) આતંરૌદ્ર ધર્મ શુકલાનિ, (૨૯) પરેમેક્ષ હેતુ (૩૦)
૧. આ ચન=ગુરૂ સમક્ષ ભૂલે જાહેર કરી શુદ્ધ થયું તે.
૨. પ્રતિક્રમણ થએલ ભૂલને પશ્ચાતાપ કરી ફરી ન થાય તેવી કાળજી. - - ૩. તદુભય =આલોચના અને પ્રતિક્રમણ સાથે કરવાં તે તદુભય.
૪. વિવેક=આવેલ અકલ્પનીય વસ્તુ માલમ પડતાં તેને ત્યાગ કરે.
પ. વ્યુતસર્ગ =એકાગ્રતાથી શરીરને વચન વ્યાપારનો ત્યાગ કરે.
૬. તપ અનશનાદિ બાહા તપ કરે. :
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
૭. છેદ દોષ લાગતાં પૂર્વ પર્યાયનો છેદ કરી ફરી ચારિત્ર લેવું. - ૮, પરિહાર=દોષિત વ્યક્તિને દેષના પ્રમાણમાં સંસર્ગ ત્યાગ કરે.
૯. ઉપસ્થાપન=મહાવ્રતનું ખંડન થતાં ફરી વ્રતનું આરોપણ કરવું.
તેના ત્રણ ભેદ છે મૂળ, અનપસ્યાપ્ય અને પારાંચિક
૧. જ્ઞાન મેળવવું ટકાવવું અને બહુમાન રાખવું તે જ્ઞાન વિનય છે.
૨. દર્શનથી ચલિત ન થવું, શંકાનું નિરાકરણ મેળથી નિઃશંક બનવું.
૩. સામાયિક અને ચારિત્રમાં ચિત્તનું સમાધાન રાખવું તે ચારિત્ર વિનય તે દર્શન વિનય છે. - ૪. સગુણ અને શ્રેષ્ઠ પ્રતિગ્ય વિનય રાખવો તે ઉપચાર વિનય છે.
દશ જણની વૈયાવચ્ચ કરવી તે વૈયાવચ્ચના દશ ભેદ
-૧ નું કાર્ય વ્રત અને આચાર આપવાનું છે તે આચાર્ય.
૨. જેનું કાર્ય શ્રુતાભ્યાસ કરાવવાનું છે તે ઉપાધ્યાય. ૩. જે ઉગ્ર તપ કરે તે તપસ્વી
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
૪. શિક્ષક નવા દિક્ષીતને સંયમમાં ટકાવવા તેની વૈયાવચ્ચ કરવી.
૫. એક આચાર્યને શિષ્ય સમુદાય તે કુ.
૬. જુદા જુદા આચાર્યોના સમાન વાચનાવાળા સહાધ્યાઈ તે.
૭. ધર્મને અનુયાયી તે સંઘ ચાર પ્રકારને સાધુ સાધી શ્રાવક થવીકા.
૮. સાધુ=પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરેલ પંચ મહાવ્રતધારી સાધુ ૯ લાન=માંદા, રાગી, ઘરડાની વૈયાવચ્ચ કરવી. ૧૦. સમને જ્ઞાનાદિગુણમાં સમાન હોય તેની તૈયાચર્ચા કરવી.
સેવા ભક્તિ પાંચ પ્રકારે થાય. શરીર શુશ્રુષા પગ ચંપી વગેરે
હૃદયમાં પ્રેમ બહુમાન, ગુણની પ્રશંસા, અવગુણે ઢાંકવા અને આશા તનાને ત્યાગ. સ્વાધ્યાય પાંચ પ્રકારે છે. મૂળપાઠ લેવા તે વાચના, શંકા જિજ્ઞાસાથી પુછવું તે પૃચ્છના વાવાર યાદ કરવું. તે પરાવર્તના, માનસીક ચિંતન તે અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મોપદેશ કરો. એ પાંચ પ્રકારે સ્વાધ્યાય છે. પ્રથમ ત્રણ સંધયણધારી જીવની મન વચન ને કાયાની એક વિષયમાં એકાગ્રતા તે ધ્યાન છે તેની સ્થિતિ અંતમું હની છે પહેલાં બે આને રૌદ્રધ્યાન સંસારના હેતુ છે. છેલ્લાં બે મેક્ષના હેતુ છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
આમ મનોજ્ઞાન સંપ્રગેસિદ્ધિપ્રયોગાયસ્મૃતિસમન્થા હારઃ (૩૧) વેદનાયાસ્કા (૩૨) વિપરીત મને જ્ઞાનામ (૩૩) નિદાનંચ (૩૪) તદવિરત દેશ વિરતપ્રમત સંયતાનામ (૩૫) હિંસા નૃતસ્તેય વિષય સંરક્ષણે રૌદ્રમ વિરતદેશ વિરતઃ (૩૬) આજ્ઞાપાય વિપાક સંસ્થાના વિચયાય ધર્મમ પ્રયતસંવતસ્ય (૩૭) ઉપશાંતક્ષણ કવાયકા (૩૮) શુકલે ચાપૂર્વવિદ (૩૯) પરેકેવલિનઃ (૪૦) પૃથકત્વ વિતર્ક સૂક્ષ્મક્રિયા પ્રતિપાતિ વ્યુપરત ક્રિયા નિવૃત્તીનિ (૪૧) તત્યેક કાયેગાયોગાનામ્ (૪૨) એકાક્ષસવિકકે પૂર્વે, (૪૩) અવિચારે દ્વિતીયમ (૪૫) વિતર્ક શ્રુતમ (૪૫) વિચારે ર્થવ્યંજનગશંકાન્તિઃ (૪૬) સમ્યગ્દષ્ટિ વિરતાનન્તવિયેજક દર્શનમેહક્ષયકે પશમકે પશાન્ત મેહક્ષપક ક્ષીણમેહજિનાઃ કમશક સંખ્યયગુણ નિર્જરાઃ (૪૭) પુલાક બકુલ કુશીલ નિગ્રંથ સ્નાતક નિથાઃ (૪૮ સંયમથુત પ્રતિસેવના તીર્થ લિંગ લેપપાસ્થાન વિકલ્પતઃ સાપ્યાઃ (૪૯).
અપ્રિય વસ્તુ દૂર કરવાની ઈષ્ટ વસ્તુ મેળવવાની, રેગની અને અપ્રાપ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિની તીવ્ર અભિલાષા એ ચાર આત ધ્યાન છે. તે પહેલા છ ગુણઠાણુમાં હીન હીનતર યોગમાં પ્રવર્તે છે. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, અને વિષય સંરક્ષણએ ચારની સતત ચિંતા એ ચાર પ્રકારનાં રૌદ્રધ્યાન પહેલાં પાંચ ગુણઠાણા સુધી હોય છે. આજ્ઞા, અપાય વિપાક અને સંસ્થાન એ ચાર ધર્મધ્યાન છે. તે છઠ્ઠાથી બારમા સુધી હોય છે. ધર્મધ્યાન કર્મ પાશને
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
છેદનાર છે. શુક્લ ધ્યાનના પહેલા બે ભેદ પૂર્વધરને અને છેટલા બે ભેદ કેવળીને હોય છે. પૃથકત્વ વિતર્ક સવિચાર સૂમ ક્યિા પ્રતિપાતી અને વ્યુપરત ક્રિયા નિવૃત્તિઓ ચાર પ્રકારે શુકલ ધ્યાન છે. આચાર શુકલ ધ્યાન અનુક્રમે ત્રણ યોગવાળા, ગમે તે એક પેગવાળા, સૂક્ષ્મ કાગવાળા અને અાગીને હોય છે. પહેલાં બે સ્વાવલંબી સવિતર્ક હોય છે. તેમાં પહેલું સવિચારને બીજું અવિચાર હોય છે, અને તે પૂર્વધરને હેય છે વિતર્ક શબ્દથી શ્રુત ભણવું અને તેને વિચાર કરવા વિચાર શબ્દથી શબ્દ અર્થવ્યંજન અને વેગ આદિની સંક્રાતિ સમજવાની છે. છેલ્લાં બે કેવળીને હાય છે.
સમક્તિ ધારી, શ્રાવક વિરત, અનંતાનુબંધી વિયેજક દર્શન મેહક્ષપક, ઉપશામક, ઉપશાંતમૂહ, ક્ષપક, ક્ષીણમેહ, અને જિન એ દશ અનુક્રમે ઉત્તરોત્તર અસંખેગુણ અધિક નિજેરાવાળા હોય છે.
પુલાક બકુશ કુશીલ નિર્ગથ અને સ્નાતક એ પાંચ નિગ્રંથના ભેદ છે.સંયમ, શ્રુત, પ્રતિસેવના, તીર્થ, લીંગ, લેશ્યા ઉપપાત, અને સ્થાન એ દરેક પ્રકારે નિર્ગથ વિચારવા ચોગ્ય છે- ધાર્મિક વિષયમાં સર્વજ્ઞ વીતરાગની આજ્ઞાના ચિંતનમાં મનોયોગની પ્રવૃત્તિ તે આજ્ઞા વિચય ધર્મધ્યાન છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
દ્વેષના સ્વરૂપ અને તેની નિવૃત્તિ અંગે મનાયેાગની પ્રવૃત્તિ તે અપાય વિચય ધર્મ ધ્યાન છે.
અનુભવાતા * વિપાકના કારણેા શેાધવાની મને– ચેાગની પ્રવૃત્તિ તે વિપાક વિચય ધમયાન છે.
લેકસ્વરૂપના ચિંતનમાં મનાયેગની પ્રવૃત્તિ તે સસ્થા વિચય ધર્મ ધ્યાન છે. આ ધર્મ ધ્યાન સાતમાથી ખારમાં ગુઠાણા સુધી હોય છે. શુકલ ધ્યાનના પહેલા એ ભેદ અગ્યારમાને ખારમા ગુણઠાણે વતા પૂધરને હાય માદેવી માતા અને માસતુષ આદિ મુનિએ પૂર્વધર નહેાતા તેમને જે ધ્યાનની શ્રેણી હતી તે પણ શુકલધ્યાનમાં ગણવી જોઈ એ. આ એ શુકલ ધ્યાનની પરાકાષ્ટા થતાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. યાગની દૃષ્ટિએ વિચારતાં પણ ત્રણ ચેાગવાળાને પહેલું શુકલધ્યાન ત્રણમાંથી ગમે તે એક ચેાગવાળાને ખીજું શુકલધ્યાન માત્ર સૂક્ષ્મ કાયયેાગવાળાને ત્રીજુ શુકલધ્યાન અને યાગીને ચાથ' શુકલધ્યાન હાય છે. ખારમા ગુડાણાના અંતે કેવળજ્ઞાન થાય છે અને તેરમા . ગુણસ્થાનકમાં કેવળજ્ઞાન હોય છે. આ વિહરમાન સર્વજ્ઞ દશામાં ધ્યાનાંતરિકા દશા ગણી ધ્યાન સ્વીકારવામાં આવતુ નથી. ધ્યાનની કાળમર્યાદા અતસુ હૂ તની છે. છદ્મસ્થની સ્થિતિ તેથી વધારે ટકાવી મુશ્કેલ છે. સામાન્યતઃ ધ્યાનમાં દ્રવ્યના કોઈ પર્યાયનું અવલબન હોય છે. કારણ કે દ્રશ્યનું ચિ'તન પાઁચ વિના શકય નથી.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
શુકલધ્યાનનાં પહેલાં બેધ્યાન પૂર્વધર શરૂ કરે છે. તે શ્રુતજ્ઞાન સહિત હાઈ સવિતક કહેવાય છે. આ બેધ્યાન સમાન દેખાવા છતાં તેમાં ભેદ છે પહેલામાં ભેદ ષ્ટિ અને ખીજામાં અભેદ સૃષ્ટિ પ્રધાન છે. પહેલામાં વિચાર સંક્રમણુ છે અને ખીજામાં વિચારને સ્થાન જ નથી. ધ્યાની પૂર્વધર હોય તા પૂગત શ્રુતના આધારે અને પૂર્વધર ન હોય તેા સંભવિત શ્રુતના આધારે કોઈપણ પરમાણુ સ્કંધ યા ચેતનરૂપ દ્રવ્યમાં ઉત્પત્તિ સ્થિતિ અને લયરૂપ ત્રીપદી અથવા મૂત્વ યા. અમૃતત્વ આદિ અનેક પર્યાયાનું દ્રવ્યાથી ક અને પર્યાર્થિ ક નયદ્વારા ભેદપ્રધાન ચિંતન શરૂ કરે છે. એક દ્રવ્ય રૂપ અર્થ પરથી બીજા પર્યાયરૂપ અર્થ પર ચિંતન શરૂ કરે છે. તેજ રીતે શબ્દ પર ચિંતન આરભે છે. આમ આગળ વધતાં મન આદિ ત્રણ ચેગમાંના કાઈપણ એક ચેાગ તજી ખાકીના અન્ય ચેાગાનું આલંબન લઈ ધ્યાન કરતાં તે પૃથકવિતા કસ પ્રવિચાર શુકલધ્યાન થાય છે. ધ્યાનમાં શ્રુતજ્ઞાનનું તે ઉપરાંત સચિંત યા અચિત પર્યાયાનું તેના ભેદોનુ વિવિધ દ્રષ્ટિએ ચિંતન થાય છે. અથવા શ્રુતજ્ઞાનનું આલખન લઈ એક શબ્દ પરથી બીજા શબ્દ પર એક અથ પરથી બીજા અર્થો પર, અર્થ પરથી શબ્દ પર અને એક ચેાગ પરથી બીજા ચેાગ પર સ`ક્રમણ થાય છે. ખીજા પાયામાં પાની પેાતાના સ`ભવિત શ્રુતના આધારે કઈ એક પર્યાયરૂપ અર્થ લઈ તેના પર એકવ–અભેદપ્રધાન
આ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન કરે અને મન વચન કાયરૂપ ત્રણમાંના કેઈપણ એક પર નિશ્ચલ રહી શબ્દ અને અર્થનું ચિંતન કરે છે અને ભિન્ન ભિન્ન વેગમાં સંક્રમણ ન કરે ત્યારે તે એકત્વ વિતર્ક અવિચાર શુકલધ્યાન થાય છે.
આમાં પણ શ્રુતજ્ઞાનનું આલંબન છે પરંતુ તેમાં અભેદ દષ્ટિનું ચિંતન છે તેના અર્થ શબ્દ કે વેગ આદિનું સંક્રમણ નથી. આમ પહેલા ભેદ પ્રધાન ધ્યાનથી અભ્યાસ શરૂ થાય છે અને તે દઢ થયા પછી અભેદ ધ્યાનની
ગ્યતા મેળવાય છે. પહેલામાં દષ્ટિ અસ્થિર છે. તે બીજામાં સ્થીર કરવી પડે છે. આમ સ્થિરતા પ્રાપ્ત થતાં મન સર્વ શાંત પડી જાય છે. ચંચળતા દૂર થાય છે અને મન નિષ્પકંપ બને છે અને ઘાતકર્મના આવરણ દૂર થતાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે. તેરમા ગુણસ્થાનકના અંતે માનસિક વાચિક અને કાયોગને નિરોધ શરૂ થાય છે પ્રથમ સ્થલ કાયયોગને નિરોધ કરી સૂમિકાય ગની હસ્તિમાં બાકીના વેગને રોકે છે. ત્યારે સુક્ષમ ક્રિયાપ્રતિપાતી નામનું ત્રીજું શુકલ ધ્યાન હોય છે. તે ધ્યાનમાં માત્ર શ્વાસેચ્છવાસ રૂપ સૂમક્રિયા હોય છે. આત્માનું પતન હોતું નથી તેથી આ ધ્યાન અપ્રતિપાતી ગણાય છે. ચૌદમાં ગુણસ્થાનની અયોગી અવસ્થામાં શ્વાસોચ્છવાસ આદિ સૂમક્રિયા પણ બંધ થાય છે. અને આત્મ પ્રદેશ સર્વથા નિષ્પકંપ બને છે. ત્યારે શેલેશી કરણ સહિત યુપરત ક્રિયા નિવૃત્તિ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
老
રૂપ ચાથું શુકલધ્યાન હેાય છે. આ બેધ્યાન છદ્મસ્થના ધ્યાન માફક ચિંતા નિરોધ રૂપ નથી પરંતુ કાયપ્રદેશની નિષ્પક પતારૂપ છે. સ્થૂળકાય યાગને આશ્રય લઈ વચન અને મનના સ્થૂળયાગને સૂક્ષ્મ મનાવાય છે. વચન અને મનના સૂક્ષ્મયાત્રને આશ્રય લઈ શરીરના સ્થૂળ યાગને સૂક્ષ્મ બનાવાય છે. શરીરના સૂક્ષ્મયેાગના આશ્રય લઈ વચનને મનના સૂક્ષ્મયાગના નિરોધ કરાય છે પછી સૂક્ષ્મ કાયયેાગના નિરીધ થાય છે.
આમ થતાં શરીરના શ્વાસોચ્છવાસની સૂક્ષ્મક્રિયા પણ અધ થાય છે તેથી આત્મપ્રદેશ સ પૂર્ણત: નિષ્પક'પ બને છે. આ અવસ્થા શૈલેશીકરણને ચાથુ શુકલધ્યાન કહેવાય છે. આ ચેાથા ધ્યાનના પ્રભાવે સવ આશ્રવ મધ આદિના નિરોધ થાય છે પરિણામે બાકીના અધાતી કમપણ ક્ષીણ થાય છે અને જીવ માક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
નિરામાં ક્રમના અંશતઃ નાશ થાય છે. મેાક્ષમાં સર્વથા નાશ થાય છે. સંસારી સર્વ જીવમાં નિરાના ક્રમ ચાલુ હોય છે. પરંતુ તે સાથે ત્યાં, કમ પણ અંધાય છે. અહિં જે નિરાના વિચાર છે તે મેાક્ષાભિમુખના સમ્યગ્દષ્ટિથી 'માક્ષાભિમુખતા શરૂ થઈ સન્નતામાં તે પુરી થાય છે. તે વચ્ચેના દશ ભાગ પાડયા છે તેમાં ઉત્તરોત્તર અસખ્ય ગુણ નિર્જરા થાય છે. પહેલી સદૃષ્ટિની બીજી શ્રાવકની અને ત્રીજી સર્વ વિરતીની ચામી મત તાનુખ ધી
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
કષાયના ક્ષયની પાંચમી દર્શન મેહક્ષપકની છઠ્ઠી ઉપશમકની સાતમી ઉપશાંત મેહની, આઠમી ક્ષેપકની નવમી ક્ષીણ મેહની અને દશમી સર્વજ્ઞ જિનની. આમાં ચારથી તેર ગુણઠાણાં આવે છે. રાગદ્વેષની ગાંઠ જેને નથી તે નિગ્રંથ કહેવાય છે. પુલાકબકુશકુશીલ નિગ્રંથને સ્નાતક એ પાંચમાં પ્રથમના ત્રણ વ્યવહારીકને પછીના બે તાસ્વીક અર્થી સંપન્ન છે. મૂળગુણને ઉત્તર ગુણમાં પૂર્ણતા પ્રાપ્ત ન થવા છતાં વીતરાગ પ્રણત આગમથી ચલિત ન થનાર પુલાક એટલે નિઃસાર ધાન્ય જેવા છે, શરીર અને ઉપકરણ સંસ્કાર કરનાર ઋદ્ધિ સિદ્ધિને ચાહનાર, કીર્તિના અથ સુખશીલ અને પરિવારવાળા છંદ પર્યાયવાળા અને અતિચાર દોષયુક્ત બકુશ કહેવાય છે. - કુશીલના બે ભેદ છે. ઈન્દ્રિય વશ બની ઉત્તર ગુણની વિરાધના કરવા છતાં મૂળ ગુણને સાચવે છે તે પ્રતિસેવના કુશીલ કહેવાય છે. અને જે તીવ કષાયને વશ ન થતાં સૂફમ કષાયને વશ થાય છે તે કષાય કુશીલ કહેવાય છે. રાગદ્વેષના આત્યંતિક અભાવે અંતમુહૂર્તમાં જેને સર્વજ્ઞ પણું પ્રગટ થવાનું છે. તે નિર્ચથ કહેવાય છે. અને સર્વપણું જેને પ્રાપ્ત થયું છે. તેને સ્નાતક કહેવાય છે.
૧ પુલાક બકુશ અને પ્રતિસેવન કુશીલ સામાયીકને છેદપસ્થા પનિય બે સંયમમાં હોય છે એટલે છ ટુ ને સાતમું ગુણઠાણું તેને હોય છે કષાય કુશિલને છથી દશ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ગુણઠાણ હોય છે. ચાર સંયમ હોય છે નિર્ગથ અને સ્નાતક બને યથાખ્યાત સંયમી હોય છે.
પુલાક બકુશને પ્રતિસેવના કુશીલ ઉત્કૃષ્ટથી દશ પૂર્વધર હોય છે કષાય કુશીલને નિગ્રંથ ઉત્કૃષ્ટથી ચૌદ પૂર્વધર હોય છે. પુલાક જઘન્યથી નવમા પૂર્વના ત્રણ પ્રકાર આચાર સુધી જાણે. બકુશ કુશીલને નિગ્રંથને જઘન્યથી અષ્ટ પ્રવચન માતાનું જ્ઞાન હોય છે. સ્નાતકશુત વગરના સર્વજ્ઞ છે.
૩ પુલાક મહાવ્રતોનું ખંડન અન્યના આગ્રહથી બળાત્કાર પ્રસંગે કરે છે ઉપકરણને સંગ્રહ કરનાર ઉપકરણ અકુશ છે, અને શરીરની શોભા કરનાર શરીર બકુશ છે. પ્રતિસેવન કુશીલ ઉત્તર ગુણની વિરાધના કરે છે જ્યારે કષાય કુશીલ નિર્ગથને સ્નાતક વિરાધના કરતા જ નથી.
૪ સર્વ તીર્થંકરના શાસનમાં પાંચ પ્રકારના નિર્મથ હોય છે. પુલાક બકુશને પ્રતિસેવના કુશીલ એ ત્રણ નિત્ય તીર્થમાં હોય છે. કષાય કુશીલ નિર્ગથ અને સ્નાતક તીર્થ અને અતીર્થમાં પણ હોય છે. : ૫ પુલોકમાં છેલ્લી ત્રણ લેડ્યા હોય છે. બકુશ અને પ્રતિસેવના કુશીલમાં છએ લેશ્યા હોય છે. કષાય કુશીલ પરિહાર વિશુદ્ધિ ચારિત્રવાળા હોય તે છેલ્લી ત્રણ લેગ્યા હોય અને સૂક્ષ્મ સંપરાથી હેય તે શુકલ લેશ્યાવાળા હેય નિર્મથને સ્નાતક શુકલ લેશ્યાવાળા હોય અયોગી સ્નાતક અશી હોય.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
૬ પુલાક આદિ ચારને ઉપપાત જઘન્યથી સૌ ધર્મ કલ્પમાં પત્યેાપમ પૃથકત્વ સ્થિતિવાળા દેવ સુધી હાય છે. ઉત્કૃષ્ટથી પુલાક આઠમા દેવલાક જાય છે, બકુશને પ્રતિસેવના કુશીલ ખારમા દેવલેાક સુધી જાય છે. કષાય કુશીલ અને નિગ્રંથા સર્વો સિદ્ધમાં તે ત્રીસ સાગરોપમે ઉપજે છે સ્નાતકતા મેક્ષે જ જાય છે.
૭ પુલાક અને કષાય કુશીલના સથમ સ્થાન જઘન્ય છે. એ બન્ને અસંખ્યાત સયમ સ્થાન સુધી આગળ વધે છે. ત્યાં પુલાક અટકી જાય છે અને કષાય કુશીલ અસભ્ય સંયમ આગળ વધે છેત્યાંથી ખકુશ પ્રતિસેવના કુશીલ અને કષાયકુશીલ અસ`ખ્ય સયમ સ્થાન સુધી આગળ વધે છે. અને અકુશ પ્રતિસેવના કુશીલ અટકી જાય છે. પછી અસંખ્યાત સંયમ સ્થાન સુધી અંતિમ કષાય નિમિત્તક સંયમ સ્થાને આગળ વધી કષાય કુશીલ અટકી જાય છે. અહિંથી ચાગ નિર્મિત્તક સંયમ સ્થાન શરૂ થાય છે. ત્યાંથી આગળ અસ`ખ્યાત સ્થાન સુધી નિન્ગથ પ્રગતિ કરે છે. અને અટકી જાય છે. અંતે અંતિમ ચેાગ નિમિત્તક સયમ સ્થાન જે સર્વોપરીને સ્થિર સંયમરૂપ છે તે અહિં શરૂ જે થાય છે અને વિરામ પામે છે તેનુ સેવન કરી સ્નાતક નિર્વાણ મેળવે છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
દશમા અધ્યાય
મેાક્ષનું સ્વરૂપ
મેાહક્ષયા જ જ્ઞાન દર્શનાવરણાન્તરાય ક્ષયા કેવલમ્ (૧) બંધ હેત્વભાવે નિરાભ્યામ (ર) કૃત્સ્ન કમ ક્ષયા મેાક્ષઃ (૩) ઔપશમિકાદિ ભવ્યત્યા ભાવાર્ષ્યા યંત્ર કેવળ સમ્યકત્વ જ્ઞાન દન સિદ્ધદ્વેભ્યઃ (૪) તદ્નન્તર મૂગચ્છ ત્યાં લેાકાન્તાન્ (૫) પૂર્વપ્રયાગાદું સંગત્વાઢ ધ છેદ્યાત્તથાગતિ પરિણામાન્ય તદ્રુગતિઃ (૬) ક્ષેત્રકાલ ગતિ લિંગ તીય ચારિત્ર પ્રત્યેક યુદ્ધ ઐધિત જ્ઞાનાવગાહનાન્તર સંખ્યાપ બહુત્વતઃ સાધ્યા (૭)
મેાહનીય સહિત જ્ઞાનાવરણ દશનાવરણ અને અંતરાય એ ચાર ધાતી કમ ક્ષય થતાં સન થવાય છે. જેના પ્રભાવે જીવ સર્વ વસ્તુ સ` પર્યાય સહિત જાણી શકે છે. ખધ હેતુના અભાવે નિરાના પ્રયાગે અને ચેાગ દ્વારા સર્વ કમ નો ક્ષય થાય છે. સવ ક ના ક્ષય તે જ મેક્ષ છે. ઉપશમ આદિ અને ભવ્યત્વ આદિ ભાવાના અભાવે ક્ષાયીક સમક્તિ કેવળજ્ઞાન, દન અને સિદ્ધત્વ પ્રગટે છે. આમ સકળ કને! ક્ષય થતાં એક સમયમાં જીવ લેાકના અંત સુધી ઉંચે જાય છે. પૂં પ્રયાગ સંગહીનતા, અંધ કેંદ્ર અને ગતિ પરિણામના કારણે સ્વાભાવિક ગતિ તેને મળે છે ક્ષેત્ર કાળગતિ લિંગ તીથ ચારિત્ર પ્રત્યેક ખુત્રાધિત જ્ઞાન અવગાહના અંતર સ`ખ્યા અને અલ્પ બહુત્વ એ બાર
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
પ્રકારે સિદ્ધની વિચારણા કરાય છે પ્રથમ મેહનીય કર્મને ક્ષય થતાં બાકીનાં ત્રણ ધાતી કર્મ અંતમુહર્તમાં ક્ષય પામે છે. કેવળ જ્ઞાન એ સામાન્ય વિશેષ રૂપ હાઈ કેવળજ્ઞાનને કેવળદર્શન બંને સાથે થાય છે. ઉપગ એક સમયે એકને જ હોય છે.
કર્મ બંધનનો સંભવ ન હોય ત્યારે તે કર્મના આત્યંતિક ક્ષય થાય છે બંધ હેતુના અભાવે અને નિર્જરા દ્વારા કર્મને આત્યંતિક ક્ષય થાય છે તે વખતે વેદનીય આદિ ચાર અઘાતી કર્યો હોવાથી મેક્ષ થતો નથી મેક્ષ માટે અઘાતી કર્મને ક્ષય જરૂરી છે. આમ સંપૂર્ણ કર્મને અભાવ એટલે જ્યારે સિદ્ધ થાય છે ત્યારે જન્મ મરણનું ચક બંધ પડે છે તે જ મેક્ષ છે.
જેમ સકલ કર્મને નાશ તેમ આત્માના સાપેક્ષ ભાવને પણ નાશ મેક્ષ માટે જરૂરી છે એટલે ઔદયિક ઉપશમિકને ક્ષપશમિક ભાવને પણ સંપૂર્ણ નાશ થાય છે. ક્ષાચિકને પરિણામિક ભાવ માટે તે એકાંત નથી. પરિણમિક ભાવમાંથી ભવ્યત્વ ભાવને નાશ થાય છે. પણ જીવત્વ અસ્તિત્વ આદિભાવે મેક્ષમાં પણ હોય છે.
ક્ષાયિકભાવ કર્મ સાપેક્ષ હોવા છતાં મેક્ષમાં તેને અભાવ નથી. તેથી સૂત્રમાં ક્ષાયિક સમક્તિ આદિ ભાવે સિવાય બાકીના ભાવોને નાશ મોક્ષનું કારણ છે ક્ષાયિક સમ્યકત્વ કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શનને, સિદ્ધત્વભાવ રહે છે સિદ્ધવ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
ભાવમાં ક્ષાયિકવીય, ક્ષાયિક, સુખ, ક્ષાયિક ચારિત્ર સમાય છે. આમ સંપૂર્ણ કામ અને તેના આશ્રીત ઔપશમિકાદિ ભાવોને નાશ થતાં જીવ એક સમયમાં ત્રણ કાર્ય કરે છે.
શરીરનો વિયોગ સિદ્ધમાન ગતિ અને લેકાંત પ્રાપ્તિ જીવ અને પુદ્ગલ એ બે ગતિશીલ દ્રવ્યો છે. જીવની સ્વાભાવિકગતિ ઉર્વ અને પુદ્ગલની સ્વાભાવિકગતિ અધે પણ નિમિત્તના કારણે સ્વાભાવિક ગતિમાં ફરક પડે છે. નિમિત્ત છૂટતાં જીવ સ્વાભાવિક ગતિને અધિકારી બને છે.
પૂર્વ કર્મ છૂટવાને કારણે પ્રાપ્ત થતે સ્વાભાવિક વેગ તે પૂર્વ પ્રગ છે. આ પૂર્વ પ્રયોગના કારણે મુકતજીવ લેકના અંત સુધી ઉa ગતિ કરે છે. તેથી આગળ ધર્મસ્તિકાય ન હોવાથી ગતિ થતી નથી. જેમ માટીને લેપવાળું તુંબડું પાણીમાં લેપ ધોવાઈ જવાથી અસંગ બની તરે છે. તેમ સંગહીન જીવ ઉંચે ગતિ કરે છે. જેમ દીવેલીના ઉપરના પડનું બંધ ન તૂટતાં એરંડ બીજ છટકે છે તેમ કર્મ બંધન તૂટતાં જીવ છૂટે છે. અને ઉંચે ગતિ કરે છે. ગતિના પરિણામે જીવ ઉર્ધ્વ ગતિ કરે છે કારણ કે શુદ્ધ જીવ ઉર્ધ્વગતિ શીલ છે. સાંસારીક ભાના અભાવે સિદ્ધ જેમાં કઈ ભેદ નથી પરંતુ ભૂતકાળની દષ્ટિએ તેના ભેદ વિચારાય છે વર્તમાન ભાવની અપેક્ષાએ સર્વસિદ્ધનું ક્ષેત્ર સિદ્ધ શીલા છે પરંતુ ભૂતકાળની દૃષ્ટિએ જુદા જુદા સિદ્ધ જીની નિવાણભૂમિ જુદી જુદી છે. કેટલાક પંદર
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
કર્મ ભૂમિમાં સિદ્ધ થાય છે. કેટલાક સંહરણના કારણે અકર્મ ભૂમિમાં પણ સિદ્ધ થાય છે. કર્મ ભૂમિમાં સિદ્ધના દષ્ટાંતે તે નજરે પડે છે પરંતુ સંહરણ સિદ્ધના દ્રષ્ટાંત નથી. વર્તન માન ભાવની અપેક્ષાએ મુક્ત જીવ એક સમયમાં જ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે તેથી લોકીક કાળચક તે માટે ઉપયોગી નથી. પરંતુ જુદા જુદા સિદ્ધ જેની અપેક્ષાએ કેટલાક ઉત્સ પીણીમાં અને કેટલાક અવશી પીણુમાં સિદ્ધ થાય છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્ર અને સંહરણની અપેક્ષાએ જી સર્વકાળ પણ સિદ્ધ થઈ શકે છે. ઉત્સપીણીના ત્રીજા ચોથા આરામાં અને અવશરપીણીના ત્રીજા ચોથા આરામાં તેમજ પાંચમા આરામાં સિદ્ધ થતા જીવનાં દષ્ટાંતે નજર સામે છે. મહાવિદેહના પણ છે પણ સંહરણના દષ્ટ નથી. વર્તમાન ભાવની દૃષ્ટિએ સિદ્ધો સિદ્ધ શીલામાં છે. પરંતુ અંતિમ ભવની અપેક્ષાએ મનુષ્ય ગતિમાંથી અને તે પહેલાના ભવની અપેક્ષાએ ચારે ગતિમાંથી સિદ્ધ થઈ શકાય છે. જેમ કે મહાવીર પ્રભુ દેવગતિમાંથી આવી સિદ્ધ થયા. છે. પદ્મનાભ પ્રભુ નરકગતિમાંથી આવી સિદ્ધ થશે. વર્તમાન દષ્ટિએ અવેઢી જ સિદ્ધ થાય છે. પણ ભૂતકાળની દષ્ટિએ સ્ત્રી પુરૂષને નપુંશક ત્રણે વેદમાંથી સિદ્ધ થાય છે. ભાવલીંગ વીતરાગ ભાવે સિદ્ધ થાય છે. દ્રવ્યલીંગ અનુસાર મુનિ વેષ કે અન્ય તાપશ આદિવેશમાં અને ગૃહસ્થ વેશમાં સિદ્ધ થવાય છે. ચંદનબાળા, સ્ત્રીલીંગ ગૌતમ પુરૂષલીંગ સ્વામી અને ગાંગેય પ્રમુખ નપુંસકલિીંગ સિદ્ધ થયાના દાખલા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
છે. કૃત્રીમ નપુંશક સિદ્ધ થાય. પણ જન્મથી નપુંશક સિદ્ધ થાય નહિ વક્ત ચિરિ અને પંદરસે તાપસે અન્ય લીંગ કેવળજ્ઞાન પામ્યા હોવાથી કેવળી થયા એટલે સિદ્ધ થઈ ચુક્યા એ ન્યાયે સિદ્ધ થયા છે. તે જ રીતે મરૂ દેવા અને અને ભરત મહારાજ ગૃહસ્થ લીંગે સિદ્ધ થયા છે. તીર્થકરો તીર્થની સ્થાપના કરે છે. તેમની હયાતી પછી કોઈ વખત તીર્થ વિચ્છેદ પણ પામે છે. આવા પ્રસંગે ઉપદેશકને અભાવ હોવા છતાં જાતિ સ્મરણાદિના કારણે અતીર્થમાં સિદ્ધ થવાય છે. એ હિસાબ મરૂદેવ માતા અતીર્થ સિદ્ધ છે અને પુંડરીક સ્વામી તીર્થ સિદ્ધ છે રાષભ દેવાદિ તીર્થકર જિન સિદ્ધ છે, જ્યારે ગણધર અજિન સિદ્ધ છે ભૂતકાળની દષ્ટિએ ચારિત્રી કે અચારિત્રી સિદ્ધ થાય છે. વર્તમાન અંતિમ સમયે યથાપ્યાત ચારિત્ર જ મોક્ષ પામે છે પહેલાના સમયની અપેક્ષાએ સામાયીક સૂક્ષ્મ સંપરાયવાળા અને પહેલાને છેલ્લા તીર્થકરની અપેક્ષાએ ચાર અથવા પાંચે ચરિત્રવાળા મેક્ષ મેળવી શકે છે.
વર્તમાન દષ્ટિએ તે કેવળજ્ઞાની જ મોક્ષ પામે છે. પણ ભૂતકાળની દ્રષ્ટિએ પ્રત્યેક બુદ્ધ અને બુદ્ધિ બંધિત પણ મેક્ષ મેળવે છે. પ્રત્યેકબુદ્ધ ગુરૂના આશ્રય વિના પિતાની જ્ઞાન શક્તિથી મેક્ષ મેળવે છે. તેમાં કેઈપણ એક નિમિત્ત મળતાં ચારિત્ર લે છે. સ્વયં બુદ્ધને નિમિત્તની જરૂર રહેતી નથી તેમાં તીર્થકરને કપીલાદિ આપે છે બુદ્ધ બોધિત ગુરુના ઉપદેશથી તરે છે. પ્રત્યેક બુદ્ધમાં
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
કરકુંડ, દ્વિમુખ, નગતિ, મિરાજિષ આદ્રકુમાર અનાથી સુનિ આદિ છે. પ્રથમના ચાર સાથે કેવળી થયા છે.
વર્તમાન ષ્ટિએ કેવળજ્ઞાની જ સિદ્ધ થાય છે, ભૂતકાળની દૃષ્ટિએ એક, બે, ત્રણ, ચાર, જ્ઞાનવાળા પણુ સિદ્ધ થાય છે. મરુદેવા માતાને માસતુસ મુનિ એ જ્ઞાનથી, અધિકે મનઃ પવજ્ઞાની અગર અન્ને સાથે હાય તેવા ચનાણી સિદ્ધ થાય છે. એક કેવળજ્ઞાની અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે.
વર્તમાન ષ્ટિએ જે અવગાહનથી જીવ સિદ્ધ થાય છે, તેની ૨/૩ અવગાહન સિદ્ધમાં હાય છે. ભૂતકાળની અપેક્ષાએ તીર્થંકરની અપેક્ષાએ જધન્ય સાત હાથ અને ઉત્કૃષ્ટ પાંચસે ધનુષવાળા સિદ્ધ થાય છે. સામાન્ય કેવળી કૂર્મા પુત્રની
માફક બે હાથની અવગાહનીથી સિદ્ધ થાય છે. જીવની સિદ્ધતિ અંતર વિના ચાલુ રહે તે નિરંતર સિદ્ધ જઘન્યથી એ સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી આઠ સમય છે એક જીવ સિદ્ધ થયા પછી બીજા જ સમયે કોઈ સિદ્ધ ન થાય તેા જઘન્યથી એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી છમાસનું અંતર પડે છે. જધન્યથી એક અને ઉત્કૃષ્ટથી એક સેા આઠ એક સમયમાં સિદ્ધ થઈ શકે છે. તેનાં દૃષ્ટાંતે જંબુસ્વામી અને ઋષભદેવ છે. તીથ કરેા અનેક સાધુઓ સાથે માક્ષે ગયાનુ જણાવ્યું છે તેમાં સમયાંતર સિદ્ધ સમજવું સમય બહુ ખારીક હાવાથી એકસાથે કહેવાય છે. ઉપરાક્ત અગ્યાર પ્રકાર કે સિદ્ધના પ`દર ભેદમાં ન્યૂનાધિકના વિચાર તે અલ્પ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
બહુત્ર છે. ક્ષેત્ર સિદ્ધમાં સંહરણની અપેક્ષાએ જન્મ સિદ્ધ અસંખ્યાત ગુણ સમજવા ઉદ્ઘ લોક સિદ્ધ ન્યૂન અને અધલેક સિદ્ધ તેથી અસંખ્યાત ગુણ હોય છે. એ રીતે તેને વિચાર કરી શકાય. જિન સિદ્ધો થોડા તેથી અનેક ગુણ અજિન સિદ્ધ છે. અતીર્થ સિદ્ધ છેડા તેથી અનેક ગુણ તીર્થ સિદ્ધ છે. મરૂદેવાને ભરત મહારાજ ગૃહસ્થલીગે વલ્કલ ચિરિ અન્ય લીગે સિદ્ધ અને સ્વ લીગે સિદ્ધ સાધુઓ તેમાં પહેલાં શેડા પછીના બે સંખ્યાત સંખ્યાતગુણ સ્ત્રી લીગે સિદ્ધ ચંદનબાળા, પુરૂષ લીંગે રિાદ્ધ ગૌતમસ્વામી, અને નપુંશક લીંગે સિદ્ધ ગાંગેય પ્રમુખ. તેમાં નપુંશક છેડા તેથી સ્ત્રી સંખ્યાતગુણ તેથી પુરૂષ સંખ્યાતગુણ પ્રત્યેક બુધ સિદ્ધ કરકંડ, સ્વયં બુધ કપિલને બુદ્ધ બોધી તેથી સંખ્યાત ગુણ સ્વયંબુદ્ધ તેથી સંખ્યાત ગુણ બુધ બાધિ તે સાધુઓ તેમાં પ્રત્યેક બુદ્ધ થોડા બુદ્ધ બધિત એક સિદ્ધ જબુસ્વામી પ્રમુખ અનેક એક સિદ્ધ થડા અનેકસિદ્ધ તેથી સંખ્યાતગુણ એક સિદ્ધમાં મહાવીર સ્વામી લઈએ તે આ ભરત ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ગણાય પણ અઢી દ્વીપની અપેક્ષાએ દશ તીર્થકર સાથે મોક્ષે ગયા છે. સમય બારીક હોવાથી તત્ત્વ કેવળી જાણે. તત્વાધિગમ અસૂત્ર કહેવાય છે.
- દશપૂવી કે ચૌદપૂર્વીનાં રચેલાં હોય તે સૂત્ર કહેવાય છે. એ હિસાબે ઉમા સ્વાતિ વાચક દશપૂવ હતા. તેમની માતાનું નામ ઉમા. અને પિતાનું નામ સ્વાતી હતું એમ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
કહેવાય છે. તેમાં બહુજ ટુક શબ્દેશમાં સાત તત્ત્વા સમ જાવ્યાં છે, તેના ઉપર પૂર્વાચાર્યાં એ લાખા લેાકપ્રમાંણીકાએ ટીકા રચી છે. ઉમાસ્વાતી વાચકે પશુ સ્વાપણુભાષ્ય કરેલ છે. એટલે તેમની કરેલી ટીકા સમાન્ય ગણાય. પહેલા ચાર અધ્યાયમાં જીવતત્ત્વનું વર્ણન છે. જાણવા યેાગ્ય એ દ્રવ્યે છે. જીવ અને અજીવ જીવને બરાબર સમજીએ તે તેની દયા પાળી શકાય. માટે જીવતત્ત્વ પહેલું કહ્યું છે. પાંચમા અધ્યાયમાં અજીવતત્ત્વનું નિરૂપણ કર્યુ છે છઠ્ઠા અધ્યાયમાં આશ્રવતત્ત્વ સમજાવ્યું છે. સાતમા અધ્યાયમાં શ્રાવકના ખાર ત્રતાના અતિચારાનુ' વણ ન છે. આઠમા અધ્યાયમાં બધ તત્ત્વ પ્રકૃતિ સ્થિતિ રસને પ્રદેશ. એ ચારભેદે સમજાવ્યુ છે નવમા અધ્યાયમાં સવરને નિર્જરા તત્ત્વ સારી રીતે સમજાવ્યુ છે અને દશમા અધ્યાયમાં મેાક્ષનુ' વર્ણન છે. જીવ અને અજીવ એ તત્ત્વ! જાણવા યેાગ્ય છે. જ્યારે આશ્રવને મધ એ એ તત્ત્વ છેડવા યેાગ્ય છે. કર્મોનુ મિથ્યાત્વાદિ હેતુએ આવવાનું થાય છે. તે દ્વારને રોકવા અને જુના કર્મી સાથે નવા કર્માંના બંધ થતા અટકાવવે જરૂરી છે. પછી આત્મામાં અનાદૅિ કાળથી ઘર કરી બેઠેલા કર્માના નિર્જરા વડે નાશ કરવા અને નવા આવતા કર્મને રોકવા સવર કરવા. સંપૂર્ણકને નાશ તે મેક્ષ છે એટલે સવર નિર્જરાને મેક્ષ ત્રણ તત્ત્વા ઉપાદેય આદરવા યેાગ્ય છે. સાધ્ય મેક્ષ છે તેના સાધન સવરને નિજ રા છે ખાણુમાં રહેલુ સાનુ જેમ માટી સાંથે મળેલું હેાય છે, પણ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
તેને શુદ્ધ કરી શકાય છે. તેમ જીવ અને અજીવ અનાદિકાનથી કર્મ પુદ્ગલોથી જકડાએલ છતાં પ્રયત્ન વિશેષે કરી મુક્ત કરી શકાય છે. તેને કેવી રીતે મુક્ત કરે તે માટે સંવર નિરાના ભેદ બતાવ્યા છે. પહેલા બારણું બંધ કરવાથી ન કચરે આવતે બંધ થાય છે તેમ સંવર એ આવતા કર્મોને રોકે છે. અને અંદર રહેલા કચરાને તપ દ્વારા વાળીજુડીને સાફ કરાય છે. એટલે કર્મો ખરવા માંડે છે.
સંપૂર્ણ કર્મને ક્ષય થતાં જીવ પોતાના મૂળ સ્વરૂપમાં આવી જાય છે. અત્યારે તેની વિભાવદશા છે. તેને સ્વભાવ દશામાં લાવવાની મહેનત કરવાની છે. જીવના અસંખ્ય પ્રદેશ છે તેમાં વચ્ચેના ચાર ઉપરનાને ચાર નીચેના મળી આઠ પ્રદેશે ઉઘાડા છે. એટલે તેને કર્મ લાગેલ નથી બાકીના બધા પ્રદેશે ક્ષીરનીરની જેમ કર્મ પુદ્ગલ સાથે એકમેક થએલા છે. દરેક જીવ સંગ્રહ નયની અપેક્ષાએ શીવ સમાન છે. તેને કાળ, સ્વભાવ નિયતિ, કર્મ અને પુરુષાર્થએ પાંચ કારણ મળતાં શુદ્ધ થઈ શકે છે. જીવની આચિંત્ય શક્તિ છે તેમ પુદ્ગલની પણ અચિંત્ય શક્તિ છે જીવ પોતે અરૂપી છે, અત્યારે જે જીવે સંસારમાં દેખાય છે તે પુગલ મિશ્રિત છે. અજીવ દ્રવ્યમાં ફક્ત પુદ્ગલ દ્રવ્ય જ રૂપી છે. એટલે આ જગતમાં જે કંઈ દેખાય છે તે પુદ્ગલ છે. પુદ્ગલને સ્વભાવ પુરણ ગલન છે. જુના પર્યાય જાય છે અને નવા પર્યાય આવે છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
એટલે આકાર સરખે રહે છે. શાશ્વતી પ્રતિમાઓ ભૂતકાળમાં જે આકારમાં હતી તે આકારે વર્તમાનમાં દેખાય છે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ તે જ આકારે દેખાશે. પુગલના પર્યાયો. ફરી જાય છે. જુના જાય છે અને નવા આવે છે. દ્રવ્યરૂપે કાયમ રહે છે. તે મુજબ રૂપી અરૂપી તમામ દ્રવ્યમાં સમજવાનું છે. આનું જ નામ ત્રિપદી છે. ઉપજોઈવા. વિગઈવા, ધુવેઈયા ઉત્પન્ન થાય છે. નાશ પામે છે અને દ્રવ્ય રૂપે નિત્ય શાશ્વત રહે છે. ઉત્પાદવ્યયધ્રૌદ્ધ યુક્ત સત્ સત્-સની વ્યાખ્યા જ એ છે કે જેમાં ઉત્પાદ વ્યય અને ધવપણું રહેલું છે. આ જગત છ દ્રવ્યોથી બનેલું છે. તેમાં પાંચ અજીવ દ્રવ્ય છે અને એક જીવદ્રવ્ય છે.
ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય, આકાશસ્તિકાય અને કાળ એ ચાર અજીવ દ્રવ્ય અરૂપી છે. ફક્ત પુદ્ગલાસ્તિકાય રૂપી છે. રૂપી હોય તે તેમાં વર્ણ ગંધ રસ અને સ્પર્શ હેવા જોઈએ. એટલે પુદ્દગલે વર્ણગંધ રસ અને સ્પર્શ વાળા છે વર્ણ પાંચ છે કૃષ્ણનલ રક્તપીતને શ્વેત, તે આંખથી જોઈ શકાય છે. એટલે તે પાંચ ચક્ષુના વિષયે છે નાકથી સુગંધ કે દુર્ગધ પારખી શકાય છે એટલે બ્રાણના બે વિષયો સુરભિ ગંધને દુરભિગંધ છે. જીભથી રસની સમજ પડે છે. રસ પણ પાંચ પ્રકારના છે કડે તીખો કષાયેલો માટે અને મીઠે એ પાંચ રસનેંદ્રિયના વિષયે છે. શરીર એટલે ચામડી સ્પર્શથી જાણી શકે છે. સ્પર્શ આઠ પ્રકારે છે. ટાઢ, ઉને, ભારે, હલકે, ચીકણો, લુખે,
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
e
કામળને કશ, એટલે સ્પર્શેન્દ્રિયના આડ વિષયેા છે આકાર એટલે સંસ્થાન તે પણ પાંચ પ્રકારે છે. ત્રિકાણુ, ચતુષ્કા, ગોળ દડા જેવા, ગાળ ખ'ગડી જેવા અને લાંબે દંડ જેવા એકેકાવણુ માં પાંચ સંસ્થાન પાંચ રસ છે ગંધને આઠ સ્પર્શ એમ વીશ ગણતાં પાંચ વધુના સેા ભેદ થાય. તે રીતે પાંચ સસ્થાનને પાંચરસના પણ સેા સેા ભેદ થાય. એક ગધમાં પાંચ વર્ણ પાંચ સસ્થાન પાંચ રસને આઠ સ્પર્શી ગણતાં તેવીસ ભેદ થાય એ ગધના, છે તાલીશ ભેદ થાય. એક પુદ્ગલ પરમાણુમાં એકવણુ એકગધ એકરસ એક સંસ્થાન એ રસ હાય, શીત કે ઉષ્ણુમાંથી એક અને સ્નીગ્ધ કે રૂક્ષમાંથી એક, એક પને ખીજા છ સ્પ સાથે એ ગંધ સાથે પાંચ વર્ણ પાંચ રસને પાંચ સસ્થાન સાથે ગણાતાં ત્રેવીસ ભેદ થાય આઠ સ્પર્શીને ત્રેવીશ સાથે ગુણતાં એકસા ચારાસી ભેદ સ્પર્શ ના થાય. તેમાં પ્રથમના ત્રણસે છેતાલીશ ઉમેરતાં પાંચ સે ત્રીસ ભેદ પુન્દ્ગલના થાય. ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય અને લેકાશાસ્તિકાય એ ત્રણે એક સળંગ પદાર્થ છે. તેમાંથી એક પ્રદેશ પણ છુટા પડતા નથી છતાં સમજવા માટે એક આખે પદ્મા ને સ્કધ કહેવાય છે, તેમાંથી જુદા જુદા ભાગ કલ્પીએ તે દેશ કહેવાય અને જેના બે ભાગ થઈ ન શકે તે પ્રદેશ કહેવાય તે સ્મુધ સાથે જોડાએલ હાવાથી પ્રદેશ કહેવાય. પુદ્રાક્ષના પ્રદેશે! છુટા પડતા હોવાથી તેમને પરમાણુ કહેવાય છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
એટલે પરમાણુને પ્રદેશ ખન્ને સરખા હેવા છતાં જોડાએલને પ્રદેશ કહેવાય તે છૂટો પડે પરમાણુ કહેવાય એ રીતે પુદ્ગલ સ્કધ દેશ પ્રદેશ અને પરમાણુ ચાર ભેદ અને ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાયને આકાશાસ્તિકાયના ત્રણ ત્રણ ભેદ પડે સ્ક ંધ દેશને પ્રદેશ કુલ નવ થાય તેમાં કાળને સ્વતંત્ર દ્રવ્ય તરીકે ગણતાં તેના વર્તમાન એક સમયના એક જ ભેદ ગણતાં દશ સે અરૂપી અજીવના થાય. રૂપી પુદ્ગલ અજીવના પાંચસે ત્રીશ ભેદ મળી કુલ અજીવ દ્રવ્યના પાંચસેા ચાલીસ ભેદ શાસ્ત્રમાં ગણાવ્યા છે.
નવતત્ત્વમાં જીવના ચૌદ ભેદ તેમ અજીવના પણ ચૌદ ભેદ ગણાવ્યા છે. તેમાં ચાર રૂપી પુદ્ગલના અને દશ અરૂપીના મળી ચૌદ થાય છે જીવના ચૌદ ભેદમાં સાત પર્યામાને સાત અપર્યાપ્તા મળી ચૌદ છે. એક પર્યાપ્તાની નિશ્રાએ અસ`ખ્યાતા અપર્યાપ્ત જીવા ઉત્પન્ન થાય છે. તેનું આયુષ્ય અંતર્મુહૂતનું જ હાય છે. પર્યાપ્ત જીવાનુ... આયુષ્ય લાંબુ હોય છે. સાત પર્યાપ્તામાં સૂક્ષ્મને બાદર એકેન્દ્રિય; ત્રણ વિગલેન્દ્રિય તે એઇન્દ્રિય તૈઇન્દ્રિયને ચોરેન્દ્રિય અને ગજ અને સમુર્છામ પંચેન્દ્રિય તે સાતે પર્યાપ્તાને અપર્યાપ્તા મળી ચૌદ ભેદ જીવના છે. તેના ઉત્તર ભેદ ગણતાં પાંચસો ગ્રેસડ થાય છે. તે સમ જવાથી જીવને સંપૂર્ણ ખ્યાલ આવી શકે છે.
એકેન્દ્રિય જીવા સૂક્ષ્મને બાદર એ પ્રકારે છે. તેમાં પાંચ સૂક્ષ્મ તે પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાયને સાધારણ વન
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
સ્પતિકાય પર્યાપ્તાને અપર્યંતા મળી શ થાય. તે પાંચે સ્થાવર એટલે સ્થીર કહેવાય છે.
સૂક્ષ્મ જીવને આપણે જોઈ શકતા નથી એટલે તેની હિંસા પણ કરી શકતા નથી અને બચાવી પણ શકતા નથી પૃથ્વીના જીવા, પાણીના જીવા, અગ્નિના જીવેા, પવનના જીવા અને વનસ્પતિના જીવે. જે ખાદર છે તે નજરે જોઈ શકાય છે તે છ જાતના છે તેના પણ પર્યાપ્તાને અપર્યાપ્તા મળી ખાર ભેદ થાય એટલે કુલ એકેન્દ્રિય જીવના ખાવીશ ભેદ થાય છે, જે પાંચ સૂક્ષ્મ ગણાવ્યા તેમાં પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય ઉમેરતાંછ ભેટ્ટ થાય તે ખાદર જાણવા. એક શરીરમાં એક જીવ તે પ્રત્યેક કહેવાય અને એક શરીરમાં અનંતા જીવ હેય તે સાધારણ કહેવાય. ફકત વનસ્પતિકાયમાં જ અનંતા જીવ હાય છે તેને કંદમૂળ કહેવાય છે. આપણે વનસ્પતિ ખાઈ ને જ જીવીએ છીએ તેા અસંખ્ય જીવાના સંહારથી ચાલતુ હાય તે। અનંતા જીવાના સંહાર શા માટે કરવા ? તે પણ અચિત્ત બનાવીને ખાવાથી જીવા પ્રત્યેક કામળ દયાળુભાવ રહે છે. કાચુ' પાણી કે કાચી વનસ્પતિ ખાવાથી ક્રૂરતા વધે છે. વળી કંદમૂળ અન તકાય તામસ પ્રકૃતિ ઉભી કરે છે. માટે તે ન ખાવાં ઘી, દુધ મિષ્ટાન્ન વગેરે રાજસ પ્રકૃતિ ઉભા કરે છે તેથી જીવને વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે આયંબીલને ખારાક સાત્વીક પ્રકૃતિ ઉભી કરે છે. તેથી વિકાર થતા નથી. હાલતા ચાલતા જીવા ત્રસ કહેવાય છે. અગ્નિ ઉંચા જાય છે ને વાયુ
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૨૯
તવાય છે તે તેની સ્વાભાવીક ગતિ છે ઇચ્છા મુજબ નથી તેથી તેઓ ગતિત્રસ ગણાય છે તેને સ્થાવરમાં સમાવેશ ગણે છે. ઈચ્છા મુજબ ગતિ કરનારા લબ્ધીત્રસ છે તેના બેઈન્દ્રિય તેઈન્દ્રિય ચૌરેઈન્દ્રિય ને પંચેન્દ્રિય એમ ચાર ભેદ છે. તેમાં બેઈન્દ્રિય તેઈન્દ્રિયને ચૌદ્ધિયે એ ત્રણ પર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તા મળી છે ભેદ વિગલેન્દ્રિયના થાય છે. તિર્યંચ, મનુષ્ય દેવને નારક એમ પંચેન્દ્રિય જીવો ચાર પ્રકારે છે. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે ગર્ભજ સમુછમ બે પ્રકારે છે. જળચર, ચતુષ્પદ ઉરપરિસર્પ ભુજ પરિસર્પને ખેચર એ પાંચે ગર્ભજને સમું છીમ મળી દશ પર્યાખ્યા થાય તેવી જ રીતે દશ અપર્યાપ્તા મળી વશ ભેદ થાય એરેન્દ્રય સુધીના બધા તિર્યંચ કહેવાય તે ઉમેરતાં અડતાલીશ ભેદ તિર્યંચ ના થાય સાત નારકના પર્યાપ્તા અને કરણ અપર્યાપ્તા મળી ચૌદ ભેદ થાય દેવને નારકે લબ્ધી અપર્યાપ્તા હોય નહિ. જ્યાં સુધી પર્યાપ્તિપુરી ન કરે ત્યાં સુધી કરણ અપર્યાપ્તા કહેવાય તે દ્રષ્ટિએ ભેદ ગણ્યા છે દેમાં પચીસ ભવનપતિ છવીસવ્યંતર, દશ તિષિ અને આડત્રીશ વૈમાનીક મળી નવાણુ પર્યાપ્તાને નવાણુ કરણ અપર્યાપ્તા મળી એક અઠ્ઠાણુ ભેદ દેવ ના થાવ. મનુષ્યમાં પંદર કર્મભૂમિ અત્રીશ કર્મભૂમિ અને છપન અંતદ્વીપના મનુષ્ય ગૃણતાં એકસે એક થાવ તે પણ ગર્ભજને સમુછમ ગણતાં બસ બે થાય અને ગર્ભજ અપર્યાપ્તા એક એક મળી. ત્રણ ત્રણ થાય.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
130
સમુીમ મનુષ્ય સૂક્ષ્મ જીવાની માફક આંખે દેખાતા નથી તેએ અપર્યાપ્ત પણે જ મરણ પામે છે તેથી પર્યાપ્તાના ભેદમાં આવે નહિ ગજમાં પર્યાપ્તાને અપર્યાપ્તા બે ભેદ છે, સમૂર્છામ તિય`ચ પચેન્દ્રિયા પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા અને છે, કારણ કે તે દેખી શકાય છે. તેમનું શરીરને આયુષ્ય ઘણું હાય છે, જ્યારે સમુર્ણીમ મનુષ્યનું આયુષ્ય અંતર્મુહૂત ને શરીર અગુલના અસંખ્યાતમા ભાગનું ડાય છે. આ બધા જીવાનુ વિશેષ વર્ણન જીવ વિચાર દંડક વગેરે પ્રકરણેાથી જાખવુ. જીવ વિચારમાં જીવાના મુખ્ય ભેદેામાં શરીર આયુષ્ય સ્વકાય સ્થિતિપ્રાણને ચાની એ પાંચ દ્વાર સમજાવ્યાં છે દડકમાં ચાવીશ પ્રકારે જીવને દરેકમાં ચાવીશ દ્વાર ઘટાવ્યાં છે. બૃહદસ ગ્રહણીમાં બહુ વિસ્તારથી જીવાનુ વષઁન કર્યુ છે તેમાં નવ દ્વાર બતાવ્યાં છે. નવ તત્ત્વમાં તત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમાં કહેલ સાત તત્ત્વની સાથે પુણ્ય પાપ જુદાં લઈને નવ તત્ત્વ અતાવ્યાં છે. લઘુ સંગ્રહણીમાં જ બુદ્વીપમાં રહેલા શાશ્ર્વત પદાર્થોનું વર્ણન છે. અને લઘુક્ષેત્ર સમાસમાં અઢીદ્વીપમાં રહેલા શાશ્ર્વત પદાર્થાનુ. વિસ્તારથી વણ્ન છે છ કમ- ગ્રંથમાં કર્મનુ સવિસ્તર વર્ણન આવી જાય છે. આ બધાં પુસ્તકા સક્ષિપ્ત રીતે છપાવ્યાં છે. આ છેલ્લું તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર પણ અક્ષિપ્ત રીતે સમાયુ છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(અનુસંધાન ટાઈટલ ૨ નું ચાલુ )
૪૧. જૈન કથાએ ભા—પ ૪ર. જૈન કથાઓ ભા-૬ ૪૩. જૈન કથાએ ભા-૭ ૪૪. જૈન કથાઓ ભાગ-૮ ૪૫. જૈન કથા ભાગ-૯ ૪૬. જૈન કથા ૪૮. જૈન થાઓ ભાગ-૧૧ ૪૮. જૈન ચેઈથયચ્યુઈ
ભાગ-૧૦
સઝાયમાળા ભા-૨
૪૯. સજ્ઝાયમાળા ભા-૨
૫૦. છ ક ગ્રંથસાર ૫૧. જૈન દુનને શ્રાવક
દ્દિન નૃત્ય પર. જૈન કથાઓ ભાગ-૧૨
૫૩. ચેથિયથુઈ સંગ્રહ ૫૪. ભૂર્ભુવઃ સ્વઃ ભા-૨ ૫૫. જૈન કથા કથાએ ૫૬. સુમેધ કથાએ જેન દર્શોન
સુમેધ
૫૭. બૃહદ્ સંગ્રહણી સાથે
૫૮. જૈનધમ' પ્રવેશક ભા-૧ ૫૯. ઉપમિતિ ભવ પ્રમ ́ચા
કથા ભા-૧ ૬૦ ઉપમિતિભવ પ્રપ ચા
કથા ભાર
૧. નુતન સ્તવનાવળી ૬ર. ઉપદેશસીત્તરી ૬૩. સહસ્રટનામાવલી ૬૪. જૈન કથાએ ભા-૧૩ ૬૫. જૈન કથાએ ભા–૧૪ ૬૬. જૈન થાઓ ભાગ-૧૫ ૬૭. જૈન મહાભારત ૬૮. જૈન ઇતિહાસ
૬૯. જૈનધમ પ્રવેશક ભાર ૭૦. જૈન રામાયણ ૭૧. વસુદેવહિંડ ચરિત્ર ૭૨. સમિત મૂળ માર વ્રતની કથાઓ
૭૩. નવ સ્મરણમૂળ ૭૪. નવપદું મહાત્મ્ય
૭પ. લઘુક્ષેત્ર સમાસસા ૭૬. અકલ કે આત્મકથા ૭૭. સાધુસાધ્વી આવશ્યક સૂત્રા
૭૮. ચેઈય થય થુઈ સઝાય
માળા ભા-૩
૭૯. જૈન કથાએ ભા-૧૬ ૮૦. જૈન કથાએ ભા-૧૭ ૮૧. નવકારના જાપની નોંધ ૮૨. તત્ત્વા ધિગમ સૂત્રાથ ૮૩. જૈન પ્રશ્નોત્તરી ભા-૧
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ FERMENEGILDOCE EO EDOSED OFF અભિપ્રાય મુનિ અકલક વિજયજીએ કુલ 108 પુસ્તકોનું પ્રકાશન કરવાનું વિચાર્યું છે અને એમાં 82 પુસ્તકો છપાયા છે. આ પ્રકાશન પ્રવૃત્તિ પાછળનો હેતુ દૃષ્ટાંત કથાઓ ચરિત્રો અને આત્મવૃતાંતો દ્વારા લોકમાં ધાર્મિક રૂચી ઊભી કરી તેમને સદાચાર અને સધર્મ તરફ વાળવાનો છે. સમાજના સામાન્ય સ્તરના મોટા સમુદાયને આવી ચેષ્ટાંત કથાઓમાં રસ પડે છે. એટલું જ નહિ પરંતુ એમના જીવન ઉપર પણ થોડે ઘણે અંશે એની અસર થાય છે. આ શુભ પ્રવૃત્તિ બદલ તપસ્વી મુનિ અકલક વિજયજી ધન્યવાદને પાત્ર છે. લિ. CREDIEVEDIO E ODEO COMORE OTO મુગટલાલ પ. બાવીશી ડૉ. પી. એચ. ડી. 4/4 સાંઈ એપાર્ટમેન્ટ હવાડી ચકલા પાછળ સુરત-૩૯૫૦૦૩ થ63ECEEDO CHOOSINGEO]Ea[0 EDDEO]EOSE'SEO OBESIT USED PEO')[0]