Book Title: Tattvabindu
Author(s): Gangadhar Shastri
Publisher: Gangadhar Shastri
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010562/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH tattvabinduH sarvatantra svatantrazrIvAcaspatimizrakRtaH zAbdabodhakAraNAvadhAraNaparaH kAzikarAjakIya saMskRtapradhAnapAThazAlAyAm sAhityazAstrAdhyApakena mahAmahopAdhyAya zrIgaGgAdharazAstriNA viSamasthalaTippaNInivezanapuraHsaraM saMzodhitaH kAzyAm I0 je0 lAjarasakaMpanyAkhyena meDikalhAlanAvi mudrAlaye mudrayitvA prakAzitaH / saM. 1646 vai. va. 7 bhAme 97 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // oH // tttvbindomikaa| +00 - - atheSa prakAzyate tattvabindunIma prabandhaH zAstrarasikAnAM pramodamAdhAtum / asya nirmAtA kila sarvatantrasvatantrapratibhaH zrIvAcaspatimino yaH prAgbhave zAGkarabrahmasacavyAkhyAnapravRtto'ntarAyatiraskRte taca mahatyanitarasaMpAdanIye nijAvatArakArye bhagavatA. zrIzaGkarAcAryapUjyapAdena vAcaspatinAmnA 'vatIrya saMpAdayitAsyabhIpsitamAkalpaM ca sA TIkA bhuvamalakuryAditi vareNAnvagRhyateti varNayanti sma zaGkaradigvijaye mAdhavAcAryAH / ____ avisaMvAditayA nu bhagavadAdezasya SaTtriMzaduttarakonaviMzatizatatame 1636 vaikramAbde kAzikarAjakIyasaMskRtapAThazAlAmalaMkariSNubhirnikhiladarzananadISNarmadIyaguruvarazrIbAlazAstricaraNairmudrayitvA pracAritA bhAmatInAmnI zAGkarabrahmasacabhASyaTIkA / asyAmeva zeSa yanyAyakaNikAtattvasamIkSAtattvabindubhiriti padyaM grathitavatA 'ntarA ca tavAvadhAriteSu siddhAnteSu vistareNa vyavasthApanametedhveva nibandheSu pratijJAtavatA granthakAreNa cirAdetadAlocanotkalikA''kulA prabhAviSata parIkSaNavicakSaNAH / teSvayamekasyaiva viSayasya vyavasthApako nibandhaH / sphoTe 'tha vAkyacaramAkSarasarvavarNAvalyAH padeSu ca nirasya pathA navena / saMsmAriteSviha hi vastuSu supatiGantaH zAbdapramAjanakatA niradhAri minaH // etatsiddhAntavyavasthApanaM ca manye nigUDhAbhisaMdhinA taTastheneva vastusvabhAvapratipAdanamukhena vedAntaparamasiddhAntamupapannaM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvbindorbhmikaa| kartukAmena granthakA kRtam / tathA hi / tattvamasi ahaM brahmAsmIti mahAvAkyArthadhiyorgurUpadezaziSyAnubhavarUpayozciramupadiSTaprakAraNAvartyamAnayoravidyAvaraNanirasanadvAreNa sAkSAtkArahetutvamiti hyadvaitavAdinAM mukhyatamaH siddhAntaH / tasya ca caramajJAnasya pratyatatvaM zAbdatvaM ca dazamastvamasItyAdAviveti na tirohitaM cayyanta. cintakAnAm / ata eva yatsAkSAdaparokSAd brahma taM tvopaniSadaM puruSaM pRcchAmIti zrutibhyAM brahmaNaH sAkSAtkArarUpatvamupaniSanmAcagamyatvaM ca niraNAyi / vastutantratve eva ca jJAnasya pramAtvamiti samanvayasace bhASyakAraH / yoSA vAva gautamAgniH siMho mANavaka ityAdivaidikalaukikavAkyaH samAnavibhaktikapadadvayasamabhivyAhArabalena jAyamAnA 'pi tadarthayArabhedAnvayadhIH kartumakartumanyathA vA katuM za tyatvena vastutA 'bhedAbhAvena puruSatantratayA kriyArUpaiva na tu jJAnam / zukla paTe tadabhedadhIstu vastumAcanibandhanA na vyatyAsaM sahata iti kriyAlakSaNavirahAja jJAnam / tathaiva prakRte vastumAtra. prabhavatve satyeva jIvabrahmAbhedadhiyo jJAnatvamAropAtmakatve tu kriyeva seti / tathA ca sAkSAtkAratveneSTAyAzcaramavRttervastunibandhanatvamavazyamAzrayaNIyam / aGgIkRtaM ca parairapi pratyakSa prati viSayasya kAraNatvam / tena pramAmAcaM prati viSayasya kayA cidapi praNADyopasthitasya kAraNatvasvIkAre bAdhakAbhAvaH / na caivamatItAnAgatayoH pramA'vyavahitaprAkakAlikasthitividhuratayA tadviSayakAnumitizAbdadhiyArapramAtvamApAdanIyam / pramA prati bauddhapadArthAnAmeva kAraNatvAGgIkAreNa satkAryavAdAGgIkAreNa vA vastunaH pramAprAkkAlikatAyAH sUpapAdatvAt / prakRtasAkSAtkArazAbdakAraNatAyA api buddhiparikalpite savizeSaNvAbhyupagamena tasyAlIkatvAsaktariSTApattiyastatvAt / ata eva nirvizeSamupakramya zrutiH / na tasya kArya karaNaM ca vidyate iti| laukikapramAtvaM tu vyavahAradazAyAmabAdhyaviSayatvarUpamubhayacA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabindAbhUmikA / pi tulyamityalamaprastutavicAraprayAsena / evaM sthite upaniSadekagamyatvAd nirvizeSasya prakRtamahAvAkyaghaTakapadavRttyopasthitirAvazyakI sA ca samabhivyAhRtapadAntarArthena sahAnvayAnupapattipratisaMdhAnasApekSeti bhavati jaghanyavRtyAzrayaNasAhAyyasamarpaNamukhena vAkyasya nirvizeSapratipAdakatvaM caramadhiyo vizeSaparityAgena prAganadhigataviSayakatayA pramAtvaM ceti caturasram / nirvizeSatvAdeva ca paramapuruSArthasya padArthAntareNAnvayAnavakAzaH / tatpratipAdakatvaM ca atizirasAM saMsagAsaGgisamyagdhIhetutA yA girAmiyam / uktA'khaNDArthatA yadvA tatprAtipadikArthatetyabhidadhatyAcAryA: / samyaktvaM cAcAkkadizA prAganadhigatanirvizeSapramAtvarUpam / yadi punaranvitaeva padAnAM zaktiH syAnna syAttadA prakRte kayApi vidhayA vedAntAnAM nirvizeSAvagamasAdhanatvaM pramANAntaragamyatvaM tu nirvizeSasya sudaraparAhatamiti mahadaniSTamApadyeta / ataH prAdhAnyenAtra vRttikAramatAnuyAyI pratipakSa eva zikSaNIyo yaH kriyAzeSatvaM brahmaNo vibruvannAkulIkaroti cetAMsi brahmaniSThAnAm / jeminisUtra bhASyakAro vArtikakArazca nAca pratikUla iti tayorevAca prabandhe prAdhAnyena pramANabhAvAvalambanam / ata evotpattikasUce je. sU. a 1 pA. 1. sU. 5 bhASyakAro vedAntavAkyAni AtmajyotiH samrADiti hovAca sa eSa neti netyAtmeti hovAceti nirvizeSapratipAdakAnyevAtmasvarUpanirUpaNAvasara udAjahAra / vArtikakArazca ityAha nAstisyanirAkariSNurAtmAstitAM bhASyakRdaca yuktyA / dRDhattvametadviSayazca bodhaH prayAti vedAntaniSevaNenetyupasaMjahAra / sphoTavAdinazcaramavarNa vAkyaghaTakasakalavarNasamudAye ca zabdadhIhetutvavAdinazca nirAkaraNaM tu brahma sUce a. 1 pA. 3 sU. 28 devAdInAM zabdaprabhavatvapratipAdanAvasare parvapakSe sphoTaM nivezitavatA vA eva tu padamiti bhagavAnupavarSa iti varNAnAM zAbdahetutvamanyamatatvena vadatA 'thApi nAma pratyu Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvbindobhuumikaa| ccAraNamanye'nye ca varNAH syustathApi yA varNeSvarthapratipAdanaprakriyA sA sAmAnyeSu saMcArayitavyetyanAsthAmAviSkurvatA bhASyakAreNa sUcitAmaruciM vyutpAdayitumiti tava bhAmatyAM diGmAcamiha darzitaM vistarastu tattvabindAvavagantavya ityabhidhAnedaMparyapAlAcanayA paryavasyatIti vicArakuzalA vidAMkurvantu / tadevamatinigUDhAzayasya prADheH parAM kASThAmArUDhasyAsya prabandharatnasya mudraNe kAzIrAjakIyasaMskRtapAThazAlApradhAnAdhyakSanAnAvidhadazananiSNAtadhiSaNeH zrImadArtharavenisasAhibamahodayairAdiSTo 'haM pAThazAlApustakAlayasthaM devAkSaralikhitaM pustakadvayaM vaGgAkSaralikhitaM ca zuddhatamamekaM pustakamiti cINi pustakAni samAlambya pravRttaH paryAlocya bahutra kliSTatAM viSamasthalAni saMkSiprayA TippaNyA vizadayan nivezaya~zcAdhaH pAThabhedAn samApayaM prastutaM kAryam / bhRzamanvagRhye ca nikhilaM saTippaNIkamamuM mudritAdyapacaM niAya mahAntaM zramamaGgIkRtavaddhiH pAThazAlAyAM pradhAnapaNDitaH zrIkelAsacandraziromaNibhaTTAcAryamahAzayaiH / athApIdRze durghaTe kArye mAdRzAlpajJajanasulabhena matidoSeNa janitAni skhalitAni suvimRzya prabodhayantu vicakSaNavarA yena kRtajJatAprakAzanapuraHsaraM yateya dvitIyasaMskaraNe nirdoSatAsaMpAdanAya / kSantArazca guNekapakSapAtino dUSaNavAcaMyamAH sudhiya: sIsakAkSarayojakadoSeNa madIyadRSTidoSaNa cApanatA azuddhIriti nizcinvan viramAmi nirarthakAdvistarAditi / zubham / phA. va. 2 ravA mahAmahopAdhyAyo mAnavalalyapAkhyA saM. 1648 14 / 2 / 32 gnggaadhrshaastrii| NGO Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / ahaye budhanyAya namo bradhanAya namo namo 'stu gaNapataye / / AryAyai bhAratyai namo namazcAstu viSTarazravase * // 1 // iha khalu padakadambazravaNasamanantaramavivAdaM viditapadatadarthasaGgatInAmadhigatArthagAcarA dhIrudayamAsAdaryAta puMsAm / tasyA nimitta prati vivadante vaadinH| ke cidAhuranavayavameva vAkyamanAdayaviyopadarzitAlIkavarNapada. vibhAgamasyA nimittamiti / / __pAramArthikapUrvapUrvavarNapadapadArthAnubhavarjAnatasaMskArasahitAntyavarNavijJAna matyeke / * ahaye budhnyAya zivAya / aSTamUrtirahirbudhnya iti kozaH / nAmAntarANyanu. pAdAyaitasyaivopAdAnaM tu ahe budhriya mantraM me gopAya / yamaSayastrayovidA viduH / RcaH sAmAni yaSi / sAhi zrIramatA satAm / taittirIyabrAhmaNe a. 1 pra. 2 kha 26 mantra ra iti mantrAnusaMdhApanena zivasya vedatrayagoptRtvadotanAyAsya mantrasya zAbarabhASye a.2 pA. 1sU. 35 udAhRtatvena RktvAdijJAnopayuktaka vAkyatvalakSaNe sU. 46 bahutvAtpadA nArmAita zAbarabhASyoktaranvite padAnAM na zaktiriti vyavasthApayiSyamANA~saddhAntasya bhASyakArAbhimatatvasphoraNAya ceti bodhyam / tathaivopasaMhariSyati / bradhaH sUryaH bhAskarAhaskarabadheti kozaH / AryAyai bhAratyai sarasvatyabhinnAyai gAyeM / granyArambhe sarasvatInamanasyAcityAtpaJcAyatane gauryA eva zAstreSapadezAttathoktiH / sarasvatIgAryorabhedazca devImAhAtmyottamacarite spaSTaH / prAryA dAkSAyaNI caiveti koshH| viSTarazravase vi. SNave / vaikuNTho viSTarazravA iti koshH| anenAdityamambikAM viSNuM gaNanAthaM mahezvaramiti smAtaravazyopAsyadevatApaJcakanamaskArarUpaM maDalamaSThitaM bhavati / ___+ vaiyaakrnnaaH| tathA ca vAkyapadIye kANDe 1 zlo. 73 padena varNA viTAnte varNedhvavayavA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcaneti / kANDe 2 zlo. 234 zAstreSu prakriyAbhedairaviTayaivopavaryata iti / upapAdayiSyate cedamaye / evaM mtaantraaraaypi| * naiyAyikAH / vAtsyAyanabhASye zra.3 prA. 2 sU. 62 vAkyastheSu khalu varNadhUccaratsu prativarNa tAvat zravaNaM bhavati zrutaM varNamekamane vA padabhAvena ma pratisaMdhatte pratisaMdhAya padaM vyavati padavyavasAyena smatyA padArtha pratipaTAte padasamUhapratisaM - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabinduH | pratyekavarNapadapadA yAnubhavabhAvitabhAvanA nicayajanma* labdhajanmasmRdarpaNa rUThA varNamAletyanye + / padAnyevAkAtiyeAgya savihitArthAntarAnvitasvArthAbhidhAyonI pare padaireva samabhivyAhAravadbhirabhihitAH svArthI AkAGkSAyogyatAsafarainA vAkyArthadhIhetava ityAcArya: / tatra | mIyamAnaparityAgo bAdhake nAsati sphuTe / dRSTAtkAyopapattau ca nAdRSTaparikalpanA // sa khalvayameko vAkyAtmA vAkyArthadhIheturanubhavAdvA vyavasthApyate arthadhIbhedAdvA 'nyathA 'nupapadAdyamAnAt / anubhavo 'pi ca vAkyAtmAnamekamavayavanamanekapadavarNavyAsaGganamaGgapratyaGgavartinamiva devadattamanubhakta pratyastamitavarNapadavibhAgaM vA / varNa: padAni cAsyAvayavAH sattAmAtreNAnubhUyamAnatayA vA bhaveyuH / nAtpUrvakalpaH / zravayavinyUnaparimANatvAdavayavAnAM paramamahatAM ca varNanAM tadanupapatteH / gaganaguNatve vA dravyatayA samavAyikAraNatvAbhAvenAvayavabhAvAnavakalpanAt / vAyavIyAvayavArabdhavarNavAdinA | mapyAzutaravinAza zIlatayA varNa dhAnAcca vAkyaM vyavasyati saMbaddhAMzca padArthAn gRhItvA vAkyArthaM pratipadyata iti / siddhAntamuktAvalyAM zabdakhaNDe ca pratyekapadAnubhavajanya saMskArezvarama tAvadviSayakasmaraNasyAvyavadhAnenAtpatteH- tAvatpada saMskArasahitacaramavarNajJAnasyodbodhakatvAt iti / evaM yadavAkya rtnaakr| diSvapi / * janmeti padamadhikamapi pustakatraye sattvAtsthApitam / + upavarSa prabhatayo mImAMsakAH / brahmasUtrazAGkarabhASye zra* 1 pA. 3 sU. 28 varSA eva tu zabda iti bhagavAnupavarSaH iti / zAbarabhASyepi zra* 1 pA. 1 sU. 5 atha gaurityatra kaH zabdaH gArokAravisarjanIyA iti bhagavAnupavarSa iti / yeogabhASye vyAsade vopi pA. 3 sU0 17 gakArIkAravisarjanIyAH sAkhAdimantamarthaM dyotayantIti / + zranvitAbhidhAnavAdinaH prAbhAkarAH / $ bhATTAH zabarasvAmiprabhRtayazca / tantravArtike a* 2 pA0 1 sU. 46 padArtheH padavijJAtaivAkyArthaH pratipAdyate iti / zAbarabhASye a. 9 pA. 1 sU. 25 padArtha zravagatAH santo vAkyArthaM gamayantIti / || vAkyapadIye kANDe 9 zlo. 106 labdhakriyaH prayatnena vakturicchAnuvartinA / 1 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvbinduH| nAM parasparamasahabhuvAmasaMbaddhAnAmavayavyArambhAsambhavAt / no khalvete kramabhAvino 'vavinaM vA tadasamavAyikAraNaM vA vyatiSaGgaM * biti / abibhrANAzca kathamavayavA yatiSatA vA / ekadravyasya ca kAryadravyasyAnupapattevinAzakAraNadvayAbhAvena tarkAnatyatvaprasaGgAt / / asahabhAvitvAdevAnubhayamAnatayA 'pyavayavabhAvaH parAstA veditavyaH / AzutaravinAzitvenAnubhavAnAM tatkarmakyA 'pi tathAtvena ' sahabhAvAbhAvAt / syAdetadanavayavameva vAkyaM vAkyArthasya ca vAcakam / na ca vI evAnabhayante na tu tatiricyamAnazarIramapi vastviti vAcyam / pada. miti vAkyamiti cAnusaMhArabuddhAvabhinnasya vastuna upArohAt / naH khalviyaM buddhirabhitravastunirbhAsA parasparasyatiricyamAnAtmano varNAneva gocarayitumarhati / ekatvanAnAtvayorekatrAsamavAyAt / na ca vAtmanastatsamavAyino vAkyasya kutastaduparAgavatI prakhyota vAcyam / tadatiricyamAnamUrtInAM paramArthaptatAM varNAnAmabhAvAta / tadeva || hi sarvajanInamAnasapratyakSapravedanIyaprayatnabhedabhicanAnAnipratyekavyajanIyaM tattvaMga dhvanayastu tulyasthAnakaraNalabdhajanmatayA parasparavisadRzatattatpadavAkyavya sthAneSvabhihato vAyuH zabdatvaM pratipAte / tasya kAraNasAmarthyAdvegapravayarmiNaH / sainipAtAdvibhajyante sAravatyo'pi mUrtaya iti / * vyatiSako samavAyikAraNIbhUtaH sNyogH| + avayavayAnArabdhasya paramANugaganAde vyasya kAryatAyA anaGgIkArAt / dravyanAzasyAsamavAyikAraNanAzajanyatvaniyamAd dravyotpattAvasamavAyikAraNasaMyogasyApekSitatvena cATyahetunA 'lIkatvarUpakatakatvasya dvitIyahetunA nityatvasya ceti viruddhayoI. yorApatterityarthaH / + anubhavakarmatve 'pi aashutrvinaashitvenaikkaaliktvaabhaavosmvaayikaarsNyogaashrytvaanupptteH|| 8 saahityaavgaahijnyaane| || vAkyameva / pA mAnasajJAnaviSayaprayatnabhedena janitarbhinnainInAnibhiH pratyekamabhivyayaM sphoTarUpa prmaarthsdityrthH| tathA ca vAkyapadIye kANDe 1 zlo. 78 zabdasyordhvamabhivya. tervyaktibhede tu vaikatAH / dhvanayaH samupohante sphoTAtmA tairna bhiTayate / zlo. 86 pratyeka vyajakA bhinnA vA vAkyapadeSu ye| teSAmatyantabhede 'pi saMkIrNA ika zaktayaH iti / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / jjakAnekavidhadhvanisAdRzyenAnyonyavisadRzatattatpadavAkyasAdRzyApAdayantaH* sAdRzyApadhAnabhedA dekamapyanavayavamapi nAnAvAtmeva sAvayavamiva cAbhAsanti mukhamiva maNikRpANadarpaNAdayo niyatasthAnavarNaparimANasaMsthAnamanupanavamekamanekamivAnekasthAnavarNaparimANasaMsthAnabhedopaplava / mivAdarzanti / na ca pratyekamabhivyajakatve dhvanInAM prathamAdeva dhvanervakyasya pratItarutpattestanmAMtranibandhanatvAccArthapratyayotpAdasya dvitIyAdInAmAnarthakyaM dhvanInAmiti yuktam / vyaJjayanto 'pi hi pratyekamime dhyanayo na drAgityeva sphuTataraM sphoTAtmAnamavabhAyitumIzate 'pi tvArUpamavabhAsayanti parvapUrvAbhivyaktijanitasaMskArasacivottarAbhitikrameNa tvantyo dhvaniH sphuTataraviniviSTasphoTavimbajJAnamAdhatte iti na vaiyayaM dvitIyAdidhvanInAm / nApi parvaSAM tadabhAve tadabhivyaktinitasaMskArAbhAvenAntyasya dhvanerasahAyatayA vyaktAvabhAsavAkyadhIhetubhAvAbhAvAt / tadAthA ratnaparIkSiNaH punaH punA ratnastvarUpaM vIkSamANasya ratnadarzanAni pratyeka ratnasvarUpamavagAhamAnAnyapi na sahasaiva samAnAsamAnajAtIyavyAvRttaM ratnatattvamavabhAsayanti kiM tu paJcaSadarza. * parasparaM visadRzAnAmapi teSAM teSAM padAnAM vAkyAnAM vA vyaJjakA ye 'nekavidhA dhvanayasteSAM tulyasthAnakaraNajatvena sAdRzyAttadabhivyaJjanIyapadavAkyayorabhedena bhinnayorapi sAdRzya prayojakA ityarthaH / arthabhedAcchabdabhedasya nityasphoTavAdinaH zabdA. rthatAdAtmyavAdinazceSTatayA haryAdipadeSu zveto dhAvatItyA dikeSu ca jharthakeSu padeSu vAkyeSu cAbhivyajakadhvanisAdRzyamUla eva tathA vyavahAra iti bhaavH| + hakArATyabhivyaGmatvenaiva sAdRzyasya nirUpaNIyatayA hakArAdivaiziSTya jJAne nAnAdhvaniviSayakatayA tadgatanAnAtvasyApi pratibhAsAt sphoTasya nAnAtvasAvayava. tvayoH pratibhAsa iti bhAvaH / aneke sthAnaM varNaH parimANaM saMsthAnabhedaH upalavazca yasya tam / mukhasyaikatve'pi darpaNATyAdhArabhedAd yathA sAmIpyadUrasthatvAdisthAnasya mAlinyAdevarNasyAlpatvamahattvaparimANasya vakratvavartulatvAdeH saMsthAnabhedasyAvayavasaMnivezavizeSarUpasya darpaNAdinAzena nAzasya cAropastathA sphoTepoti / ISadrapamasphuTamiti yAvat / tathA ca zAstradIpikAyAm / na kazcidapi nAdo 'sya sphuTAbhivyaktiM karoti kiM tu sarve te pratyekaM vyajjakAH sa tu na drAgeva sphuTamavabhAsate prathamamasphuTAvabhAsitaH san punaH punaH zrUyamANaH sphuTo bhavatIti / a. 1 pA. 1 sU. 5 pa* 79 / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttvbinduH| najanitabhAvanAsacivacetolabdhajanmani carame cetasi cakAsti svatattvam / na ca varNAvabhAsA mithyApratyayAstatsaMskArA vA kathaM vyaktatayA paricchittihetava dati sAMpratam / ArAdvanaspatI haritapravAhasya * vyaktataraM vanaspatitattvapratItihetutvadarzanAt / varNAcca samAropitadIrghatvAdidhamabhAjaH pAramArthikArthadhIbhedopalambhAt / tathA hi laukikA naga iti girimapadinti nAga iti hastinam / ajinamiti carma ajInamiti jyAnivihInam / zuna iti karmabhUtAntsArameyAna zUna iti tu vRddhimApatram / na caite bhrAntayaH vyavahArAvisaMvAdAt / / yastu svsiddhaantaabhyaasaahitvyaamohaapsmaarH| sarvajanInamapi padamiti vAkyamiti caikaviSayamanubhavamapajAnIte sa itthaM ziyitavyaH vatsa vetsi tAvacchabdAdarthadhIrudayata iti seyaM varNAtiriktaikapadavAkyAnubhavamantareNa nodetumarhati no khalvimAM vidhAtumutsahante vAH vikalyAsahatvAt / te hImA pratyekaM vA vidadhIrana nAgadantAiva zikyAvalambanaM militA vA yAvANaiva piTharadhAraNam / na tAvatpratyekamanupalambhavirodhAt / vAntaroccAraNAnarthakyaprasaGgAcca / nApi militAH tathAbhAvAbhAvAt / tathA hi / vAstavo vA samUha eteSAmAzrIyate anubhavopAdhiko vA / tatra sarveSAmeva varNAnAM nityatayA vibhutayA ca vAstavI saGgatiratipraGginI keSAM cideva padavAkyabhAvaM nApAdayitumarhati / anubhUyamAnAnAM tvanubhavAnusAriNI tatparyAyeNa paryAyavatI na samUhabhAgbhavati / na khalvekadezakAlAnacchinnAH samUhavanto bhavanti bhAvAH atiprasaGgAt / parvapUrvavarNAnubhavajanitasaMskArasahito 'ntyo varNaH pratyAyako 'rthasya tena tathaiva ekAnubhavakalpaneti ced na / vicaaraashtvaat| ko nu kha * dUrasthavRkSe haritatRNasamhajJAnadhArAyA ityrthH| + svasiddhAntAmabhyAsAhitavyAmohopasmAra iti 3 pustake paatthH| + udIyata iti 3 pu. paa.| 8 tathA ca vAkyapadIye kANDe 1 zlo. 85 nAdairAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / zrAvRttaparipAkAyAM buddhI zabdo 'vadhAryata iti / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvbinduH| lvayaM saMskAro* 'bhimata AyuSmataH kiM smRtibIjamanyo vA prokSaNAdibhya va bIhAdeH / na tAvadantyaH / na hAsAvasahabhuvAM varNAnAM janya ekaH saMbhavati uktAdeva prakArAta / vaNairyathAsvaM kramavizeSazAlibhiranye 'nye janyante saMskArAH teSAM ca syevA saMbhavatyantyavarNasAcivyamabhidheyapratyayajananAti ced aho batAsya svapakSadRSTipakSapAta: / yad bahutarAdRSTasaMbhArakalpanAle zamapi na cetayate saMskAra eva tAvadanupalabdhapUrvastasya ca nAnAtvamiti / AgneyAdivatkalpanAgauravaM na kalpakahitatA mAvahatIti ced na ihaanythaasiddhH| AgneyAdayo hi vizarAravo darzapUrNamAsAbhyAM svargakAmo yajeteti cirabhAvine phalAya vihitAH samidAdayazca prokSaNAdayazca tadaGgAnyasahabhAvIni iti bahuparvakalpanAM vinA nopapAtati nAsau pramANamAAgato doSamAvati / iha punarekagocarAnubhavamAtrAdabhidheyapratyayotpattyupapatteraprAmANikAnekakalpanA na doSamAvahatItyacaturasram / vAsanAparanAmA saMskAraH smRtibIjamantyavarNasahakArI tasya ca smaraNaphalaprasavotrItasadAvasyArthadhIjanmani sahakAritAmA kalpanIyam tatra gauravamiti ced na / svabhAvaviparyAsAnupapatteH adRSTAntarakalpanAprasaDAcca / tathA hi / yo yadgocarAnubhavayoniH saMskAraH sa tatraiva dhiyamAdhattaiti tasya svabhAvaH yAnyasminapyAdadhIta kiMcidevaikamanubhUya sarvaH sarva. martha vijAnIyAt / / api ca saMskAra iti ca vAsaneti ca bhAvaneti ca prAcInAnubhavanitamAtmana: sAmarthabhedameva smRtijJAnaprasavahetumAcakSate na cAsyaivA || rthapratyayaprasavazaktiH zakyA kalpayitum |saa khalvabhidheyadhIprasavotrItasadAvA phalavatyAtmanyeva yuktA kayituM na punaratadvatyAmasya smRtijananazaktA / / yathA ceyaM mAnAntarasidaivamasAvapi / na cAtmani zaktika * arthasaMskAra iti 3 pu. paatthH| / svadRSTipakSapAta iti 3 pu. paa.| * lokagarhitatAmiti 3 pu. paa.| tathA ca varNasmaraNameva syAna tvarthasmaraNamiti bhaavH| ma saMskArasyaiva zaktirUpatvena tatra zaktyantarakalpanAnavakAzAditi bhaavH|| kA smatijananamiti 2 pu. pA. / bodharUpaphalarahitAyAM zaktI saMskArasya smati| janakatvamanupayogAtkalpayituM na yuktmityrthH| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / lpanAyAM satyAM tasyAzcAzaktAyAH kAryakaraNAbhAvAcchatyantarakalpanA na tu smRtiprasavazatArvAita sAMpratam / na hi kalpyamAnA zaktiH zaktyantarayuktA kalpyate tanmAtrAdeva phalasambhave zaktayantarakalpanAyAmanavasthApAtAta smRtiprasavazaktAvapi ca sAmyAt / yathA vA 'dRSTAntaraM mA nAma * kalpanIyamiti tadevA gauravamApatram / smatisamArohiNo vA vAcakAstatra gauravamiti cetra / kramAkramaviparItakamANAM tatrAvizeSeNArthadhIsamutpAdanaprasaGgAta / athApi syAdAthAsvaM varNAnubhavairAhitAH saMskArAH saMbhUya nikhilavarNaviSayamekameva smaraNaM prasuvate tadupArohiNo vA avyavadhAnA ityabhidheyaryAdhayamAdadhati / na caikaikavaNApalabdhipratilabdhajanmAnaH saMskArAH prativarNagocarAstAvatIreva kramavatIH smRtIbhAvayitumIzate tatra tatra nirapekSakAraNabhAvopalambhAta / na punarakhilavarNagocaraM smaraNamekamiti ramaNIyaM tatra tatrAnapekSANAM kAraNatvepi militAnAmapyanekagocarekavijJAnajananadarzanAt / tathA hi| yathA saMskArazcakSurAdAnapekSaH smaraNakAraNaM cakSurAdayastanirapekSA aAlocanakAraNam / pratyabhijJAne tu saMskArasApekSAzcakSurAdayaH / evaM tatra tatrohanIyamiti na kA cidadRSTakalpaneti tatrAsti / kramAbhivyatebhyaiva yogapadmaviparItakramAbhivyaktabhyo 'pi abhidheyapratyayaprasaGgAt / na khalvekopalabdhirtinAsti kazcidvizeSo varNAnAM na hi vAstavaH kramo nityAnAM vibhanAM ca teSAm / upalabdhinimittastvAzrIyate sA cedekA kutastarhi krama eteSAm / na ca prAcInapratyekavAnubhavanicayamanuvartanIyaM parAparatApratibhAsata iti|| sAMpratam / varNasvarUpamAtragocaratayA smRti * tathA cAdRSTAntaraM nA!ta 3 pu. paa.| + zaktirUpe saMskAra zaktyantarakalpanArUpam / + nirapekSaNAM kAraNatve'pi bhAvopalambhAditi 2 pu. pA. / saMskArAntaranarape. kSyeNa pratyekaM saMskArANAM kAraNatvena smtiruupphldrshnaadityrthH|| tannAstIti 2 pu. pA. / tathA ca sakalavarNaviSayakamekaM smaraNaM saMbhavatIti bhAvaH / etAvatparyantamAkSepa uttarastu prihaarH|| || padajJAne varNapAvAparyapratibhAsAdanubhavagatakramaviSayakatvaM smatAvaDIkArya| miti bhaavH| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / riyaM na tattadanubhavAnapi gocarayitumarhati tatparAparatAM tu prAgeveti yugapadviparItakramAbhivyaktAnAM kramAbhivyaktebhyo vizeSAbhAvAdekopalabdhau sarvaSAmarthapratyAyanaprasaGgaH / tasmAtsvasiddhAntAbhyAsavyAmohamapahAyAbhyupeyatA * manusaMhArabuddhirekapadavAkyagocarA / na cAsyA gocarava pratyekavani vyajjanIyastadarthApi prativarNavyajjanIya iti sAMpratam / prathamAdeva varNAdabhidheyadhIsamutpAdAdAnarthasyaM dvitIyAdInAmityuktam / na caitatpadepi tulyaM tasyaiva hi pratyakSasya prativanivyajjanIyasyAbhiktitAratamyaM nAnAdhvaniSvAyatataiti nAnarthakyamuttareSAm / na ceyamapratyakSe 'bhidheye vidhA saMbhavati pratyakSagocaro jhabhivyaktitAratamyabhAga na mAnAntaragocaraH / / sa khalu gRhyate vA na vA na punarcakto 'vyaktazceti / / tadidamajhamaJjasam / tathA hi cakSuSI nimIlya DiNDikamatarAgaM parityajya nirUpayatvatrabhavAnparvabuddhIrekaikavarNagocarA uttarAM ca vizadapadavAkyAvagAhinI kimetA gAdibuddayo gakArAdimAtranibhAsA ho svid gakArAyAkAraM kiMcidekamAsu saMplavate mumiva maNikRpANaNadarpaNAdiSu bhinnavarNaparimANasaMsthAnamekamitarathA tatra mukhamiti buddhivyapadezAbhinnavastuyAhiNI na syAtAm / na saMplavate cedgAdaya eva parasparAnAtmAnaH prakAzante na punastadAkAraM padatattvamekaM na jAtu gajagavayahayarAsabharavaH parasparayatibhidAmAnamartayo 'vabhAsamAnA rAsabhAdivivA bhavanti / saplavate cet asti hi gakArAdiSu bhiveSu abhinavastunibhIsA zabdaHzabda ti prakhyA laukikaparIkSakANAM tkiM zabdatvameva vAcakamabhidheyabhedAnAM tathA ca tasya sarvatrAvizeSAtsarvAH sarvazabdebhyaH pratIyeran / na khalu * abhyuyeyatAmiti 3 pu. paa.| + vanizabdo nAsti 3 pu. pA. / + tasya hIti 3 pu. paa.| 6 bhAga mAnAntaragocaraH na khalviti 3 pu. paa.| || pratyakSagocaro hyabhiyaktitAratamyabhAga na mAnAntaragovaraH sa khalviti 3 pu. pAThaH shlissttH| 2 pu. bhAga maanaantrgocrH| na khalviti paatthH| "mAnarUpANeti 3 pu. paa.|| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvbinduH| kAraNAniyame kAryaniyamo bhavitumarhati tasyAkasmikatvaprasaGgAt / gakArAjhAkAravivartabhedaM zabdatvamabhidheyabhedAbhidhAyakaM tatrAtiprasaGga iti ced na / prAptAprAptavivekena gAdInAmevAbhidheyadhIhetutvAt / anyathA sattvaguNatvAdInAmapi tatprasaGgAt / atyamidam akhilameva kAryasAmAnyAjAtaM sattvasAmAnirmANaM prasajyeta / api ca zabdata caramavijJAnava pUrvaSvapi vijJAneSu prayataiti nAsti tirohitamiva kiM ciditi tebhyo 'pi arthapratyayaprasaGgaH / etena varNatvamapi parAstamabhidheyadhIhetubhAvena veditavyam / tadiha kRtaM kRtadhiyAmaprAmANikena zabdatvasAmAnyanirAkaraNaprayAsena / na ca zabdatvamekaM vastusattadvedamakArAdinAnAtvabhAvikatvavirodhi yena tadAvikatvAya zabdatvamapAkriyate / zAbaleyAdibhedavyavasthApanAya gotvAdinopi sAmAnyasyApAkaraNaprasaGgAt / zAbaleyAdibhedeSu gauArityekAkArAvabhAsAdazakyApahavaM tati ced na / ihApi samAnatvAt / na khalavaci , vyaJjaneSu ca zabdaH zabda ityekAnIsaH prakAza nAsti laukikaparIkSakANAm / na caiSa pAtragrahaNopAdhiH vinA 'pi zabdatvamekamiti sAMpratam / tadhaNAnAmapi naanaatvenaiRprtyyaadhaanaasaamrthyaat| zrotrayAhmatvopAdhezcA || tyantaparokSatayA tadgRhItivirahe zabdaH zabda ityekanibhAsaprakAzAnupapatteH / agRhItasyopAdherupahitapratyayAdhAnAsAma rthyAt / na ca gakAdiSu anusyatamazvAdipadavyAvRttamekaikavAvagAhinISu prakhyAsu tirohitamiva prathate / kathaM na prathate yadA vizadapadAvagAhini gaurityekaM padarbhAita carame cetasi pUrvApalabdhabhAgapratisaMdhAnamasti / na cAsyate bhAgA ityAyuSmataivopapAditam / atastadvivartAH / tathA ca tadeva tena tenAparamArthasatA gakArAyAkAraNa pratibhAsataiti prmaannmaagaaNgtm| * bhedazamiti 2 pu. pA. / gakAraTyAkArairAropitairbhiTayamAnaH zabdo yantra tAdRzaM padaM vAkyaM veti tsyaarthH| + sAmAnyeti 3 pu. naasti| gatvAdervastutvasiddhaye / $ aviti 3 pu. paa.| // zrotrasya ceti 3 pu. pA. / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tatvabinduH / takimidAnImanusaMhArabuddhipratisaMdhAnApekSAH prAJcaH pratyayA yathAsvaM gakArAdiSvavidumekamavabhAsayanti / omiti cet hanta tatra satra caramavijJAnasamaye prAcAM pratyayAnAmativRttatvAttatkAle* caramasya cetaso 'nAgatatvAt upakaroti asatAmasatriti caivamApatitam / api ca janmamAtravyApAratvena vijJAnasya jAtasyA janmAbhAvena viramya vyApArAyogastadviparItaM cAbhyupetaM syAt / anapekSAzca prAJcaH pratyayAH stambhakumbhAmbhoruhAvagAhinadavAbhitrAnuvyAdhavirahiNaH svAnubhavAdAsamAnA na parasparaM svagocaraM bhindanti || nApyanAnubhavikaH pratyayeSvekAnuvyAdhaH zakyAnumAnaH naraviSANavadanuparlAbdhavirodhAt / tathA ca parasparavyAvRttavarNamAjagocarA anubhatayo bhAvanopajananadvArA nAnA vaikaM vA smRtipratyayaM svagocara evAdadhate nAnyagocare nApyagocarati / anusaMhArabuddhirapi na parasparajyAvRttavarNarUpAvagAhinI na tu vAnuvyAdhavadekagocaretyanubhavamArgAgatam / kathaM gaurityekaM padamityekapadAvabhAsinI dhIrasti laukikaparIkSakANAm / na ceyamanAlambanA nApi vAlambanA teSAM nAnAtvAt / nApi senAvanAdivadaupAdhiko / upAdhiH khalvekavijJAnaviSayatA vA bhaveda ekAbhidheyapratyayahetutA vA / na tAvatparvaH pataH / apratItopAdhehapahitapratyayAyogAt / svasaMvedanaM saMvedanamanicchatAmanusaMhArabuddhyA svarUpAyaha * prAyavarNa jJAnakAle / caramanAdAbhivyaJjanIyasya sphoTasyATyavarNa pratyakSakAle 'sattvAdasata upakAryatvaM caramavarNakAle cATyAnAM nAzAdasata upakArakatvaM cApaTAta ityrthH| + jJAtasyeti pu. pA. / / jJAnAnAmutpattyaivArthaprakAzakatvAttRtIyakSaNe nAzAcca prathamavarNajJAnasyAsphuTapadattvAbhivyajakatvaM caramavarNajJAnasAcivyana tasyaiva sphuTAbhivyajjakatvamiti na yukta. miti bhaavH| anapekSAH anusaMhArabuddhipratisaMdhAnanirapekSAH / samudAyabujhyasahakatA iti yAvat / na bhindanti na vyAvartayanti / tathA ca gogavayagItAdipratyayeSvATA pratyayairasphuTatveneSTA api parasparavyAvRttarUpagavAdipadasphoTAbhivyaktayo 'nupapanA iti bhaavH| samudAyAtmakapadasvarUpajJAnamapi / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvbinduH| NA * ttdektvaagrhaattdupaadhyekpdprtibhaasaanupptteH| uttarasmipi pakSe parasparAzrayapraptatirdubArA / na khalvaviditapadarUpAvadhirarthamavaiti / avadhyantaraparigrahe tattvepi varNAnAM tadarthabhedAnadhyavasAyAta / tatrArthapratipattyA padarUpavizeSamupakalpayato durutamitaratarAzrayaM prasajyeta / na caikArthasambandhAkhyAnamekapadatvamApAdati / varNAnAmanAzritapadarUpANAmapratyAyakatvenAsambaTTAnAM sambadAkhyAnAnupapatteH / sambandhAkhyAnAttu padabhAve tadevetaretarAzrayatvamApadayate / padatvAddhi sambandhitve satyAkhyAnamAkhyAnAcca padatve sati sambandhiteti / vyavasthitaM hi vAcakatvamAkhyAyate / api ca ekAvabhAsasya pratyayasyopAdhikatvamicchatA na kiM cidekaM bhavetsarvatraiva kathaM citkasya cidupAdheH sambhavAt / tathA ca nAnA 'pi na syAd ekasamAhArAtmakatvAnAnAtvasya / atra bramahe / na vayamekAvabhAsapratyayamekavastuvyavasyitA pramA. NayAmaH kiM tu vyapadezamAtraM bhavati hi karituragAdiSvazvatya campakAzokadiradhavakiMzukAdiSu nAnAtve 'pi kathaM cidezamupAdhimAzritya senA vanamiti vyapadezamAnaM laukikAnAm / na cainAvatA senA vanaM vA karicampakAdAvayavasamavAyyekramavavi prasidhyati / tathaiva gakArAdayo 'pi pUrvIpalabdhiviparivartino rUpAdanyUnAdhikA ekasyAM smRtI prathamAnAH sApa padamiti vyapadezabhede naikAnuvyAdhavanto bhavitumarhanti upAdhivirahAt / ekAnuvyAdhamupakalpayati vyapadeza iti ced na itaretarAzrayApatteH / ekAnuvyAdhavatI hi prakhyA tAdRzavyapadezotpAdinI buddhinibandhanatvAdvApadezasya / tatastu tAmarthayamAno vyaktami ___ * jJAnena svasyAviSayIkaraNAttasyAnuvyavasAyagrAhyatvAd jJAtatAliGgAnumeyasvAti bhaavH| + padatvamanapekSya samudAyatvAdidharmAntarapuraskAreNa padajJAne 'pi arthAnAM vyAvRttAnAmanupasthiteH / sAmAnyataH padatvajJAnenArthatvenApisthitiH syAdapIti bhaavH| * asaMbandhAnAM saMbandhAkhyAnAnupapatteriti pu. paa.| 8 azvattheti 3 pu. nAsti / || buddhinimittatvAditi 3 pu. pA. / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH | taretarAzrayatva * mAvizati / na cAtropAdhiviraho 'pi / asti khalvekAbhidheyadhIhetubhAva+strayANAmapi varNAnAmekasmaraNa samArohiNAM grAvNAmivaipiTharadhAraNe yasmAtpadamiti vyapadezaH prabhavati / na caivamanyonyAzrayaM na hi padAvadhAraNAdhInaH sambandhabodhaH kiM tu tadadhInaM padavijJAnam / kArakabhedAvadhAyihi padapadaM padyate 'neneti vyutpattyA / tacchabdAzca kAryyasambandhabodhopahitasImAnA nAsati tasminpravartitumIzate / na ca svarUpabhedastAvatAM tAdRzAM varNAnAM varNAntarebhyastebhya eva vA tAvaistAvo vA 'tAdRze yo || ntyavijJAna pArohiNA marthapratyayAt prAg na prathate yena sambandhibhedAgrahe sambandho na nirUpyeta / prakArAntaravAstu tebhyasteSAmeva caramavijJAnanivezinAM vizeSamaye vakSyAmaH / 12 tathA sambandhabodhanAkhyAnamapyamISAmISatkaraM samadhigataikAbhidheyadhIhetubhAvAnAM ca teSAM pazcAtpadamiti vyapadezo nAnupapatra: / api cAnaMzasya padasya vaizadyA vaizado na yujyete / sAmAnyavizeSatattvAbhyAmanubhUyamAnatA hi vaizadAM sAmAnyamAtrasya tanmAtrasya vA vedanamavaizadAM na ca nikhilasAmAnyavizeSavirahiNaH sphoTasyAsphaTaM darzanamupapAte / sa khalupalabhyate nopalabhyate / na hyasya dRzyamAnasyAsti kiM cidadRzyamAnam / na cAsti sambhavaH sa eva * tenaiva tadaiva dRzyate na ceti / ata eva na samAropaH sarvathA 'nanubhUte tadayogAt / kathaM cidanubhaveM / niraMzatvAnupapatterapasiddhAntaprasaGgAt / tasmAdanavayavamevAnubhUyate padatattvamiti riktaM vacaH / ata * itaretarAzrayamiti 3 pu0 pA0 / + hetvabhAva iti 3 pu pa | 1 kArakabhedAbhidhAyoti 3 pu. pA / kArakavizeSAbhidhAyakam / 8 kArye yaH saMbandhabodhaH tena prApitA padabhedarUpA sImA avadhiryeSAM tAdRzA ityarthaH / || bhinnAnupUrvIkebhyaH / arthajJAnanairapekSyeNaiva nadIdInAdipadeSu svarUpabhedaH pratyakSasiddha eveti bhAvaH / pAna khalupalabhyate na vopalabhyataiti 3 pu. pA / nopalabhyate veti vikalpya vakSyamANaM dUSaNadvayaM yojanIyam / * ata eveti 3 pu0 pA0 / + ekadezAvacchedena pratyakSatvAGgIkAre / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / eva zabdAdartha * pratipadAmahati sapizAcavaTaitivadanupapadayamAnArthavacanamanubhavAbhAvAt / anubhava eva hi pramANamAAgato lokasvatvAvalokanAt / / na punaH puruSapravAdamAtraM mRSAvAdo 'pi hi sambhavati vaTayakSavat / yadi tvavazyopapAdanIyaM tato varaM zabdazabdopalakSitAnAM varNavyaktInAmakasmatisamArUDhAnAmekAbhidheyapratyayopajananalabdhasahabhAvAnAmabhinnakArakAvasyApAditAbhedAnAmekatvAdekavacanamupapannAtha gozabdAditi / na ca dhavakhadirapalAzA vRkSa iti loke na dRzyate iti dRzyamAnatadapahavamahati || darzanAdarzanayolokaptiddhatvena tulyabalatayA bAdhyabAdhakabhAvAbhAvenA viSayavyavasthopapatteH** / na cApratyakSapi arthadhIkAryaNa zakyAnumAnam anyonyAzrayAt / na khalu sattAmAtreNa zabdo 'bhidheyadhiyamAdhAtumarhati / sattayA 'bhidhAyakatve tasyAH zAzvatikatayA nityamAdhAnaprasaGgAditi / atazca svajJAnaM tadetureSitavyaH / svajJAnaM cAsyArthapratyayalakSalaprasamiti prAptamanyonyAzrayam / api ca varNabhyo nAbhidheya(pratyayo noppdyte| tehi goriti smRtibahAvekasyAM viparivartamAnA abhidheya) pratyayasyezate / na cAsyAM|kramAkramaviparItakramAnubhatAnAmavizeSo varNAnAm / tathA hi / prAcInAnubhavabhAvitabhAvanAnicayalabdhajanmA smRtiranubhavAnusAriNI tadgAcarAnakramAnapi tatkrameNa kramavadanubhavakarmatApa * zabdArthamiti 3 pu. pAH / + lokavisaMvAdena tatra prAmANyAGgIkArAt / + upapamiti 3 pu. pAH / gozabdAdityekavacanamuktakrameNekatvavyavahAramAtropapatterupapanArthamityarthaH / || dhavAdiSu vanatvaM pratyekaM na paryApnoti vakSatvaM tu paryApnotIti vizeSAd vanamityekavacanameva vRkSA iti bahuvacanameva yathA tathA prakRte zabdatvasya pratyekaparyAptatayA zabdA iti bahavacanameva yaktaM na tvekvcnmityaakssepaashyH| 1 aviSayavyavasthopapatteriti 3 pu. paa.|| ** yathA tailatvasya pratibinduparyAptatve'pi kadA cit prasthamAtre 'pi tailamityekatvavyavahAraH kadA cittu tailAni hemante sukhAnItyAdivyavahArazca lokasiddhatvena na virudrastathehApIti bhaavH| tt svajJAneneti 3 pu. paa.| etanmadhyasthaM 2 pu. nAsti / $$ 2 pu. pAThe varNamAtreNArthIpasthitI na samarthA lAkA iti zeSaH / III] asyAM smtii| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tttvbinduH| sRSTAnaparyAyamapi samAkalayantI akramaviparItakramAnubhUtebhyo bhinatti / dRzyate hi nadIdInetismRtidhiyorabhede 'pi varNarUpANAM vizadataraH padabhedaH / na cedamanavayavapadadarzanamiti niveditam / tadanubhavakarmatAkramaH paramaziSyate * so 'pi nyanAtirekAdivadekapadabhedAvadhAraNopAyaH / yathA ''huratrabhavanto vArttikakArAH / padAvadhAraNApAyAnbahUnicchanti suuryH| kramanya nAtiriktatvaravarNa : zrutismRtIriti // na ca nirantaramatisadRzasvarabahuvaktaprayukteSvAnupaLavatsu samAnasmRtibuddhisamArohiSvarthapratyayAdarzanADhayabhicAra iti sAMpratam / ekavaktRprayuktatvena $ vizeSaNAt / yathA ''huH||| yAvanto yAdRzA ye ca yadarthapratipAdakAH / varNAH prajJAtasAmarthyAste tathaivAvabodhakA iti // pana caitatkalakalazrutAvazakyajJAnaM kimiva hi duSkaramabhyAsasya yathA ''huAjhA api / pareSAmanupAkhyeyamabhyAsAdeva jAyate / maNirUpAdiSu jJAnaM dvidAmAnumAnimiti // na ca saMbandhAkhyAnasamayebakekatAyA anAzrayA danaGgatvaM hetvsiddhH| sphuTataratayA tadanAkhyAnaM na khalu nairanyAdayo 'pyAkhyAyante tadAvastu nairantayAdiSviva vavekatve 'pi samAnaH / na ca jJApakaherviditasamastajJApakAGgo jJApayatItyapyakAntikam / bharvAta hi mano 'numA * pariziSyataiti 3 puH pAH / / + zlokavArtike vAkyAdhikaraNe a. 1 pA. 1 zlo 180 / + svaravAkyeti 3 pu. pA. / mudrite zlokavArtikapustake 'pyevameva / ekavargaprayuktatveneti 3 pu. pAH / // zlokavArtike saMbandhAkSepavArtike a. 1 pA. 1 sU. 5 zlo* 66 / pA tathA ca teSAM guNabhUtAnAmarthapratyAyanaM prati sAhityamekavakrAdikramazcApi vivakSita itItyadhikam 3 puH / ___ ** vAkyapadIye kAgaDe 1 zlo 35 / mudritapustake pareSAmasamAkhyeyamiti maNirUpyAdivijJAnamiti ca paatthH| nyUnAzrayAditi 3 pu. pAH / / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH 1 15 nAGgam / na cAsya vedanamatropayujyate / tadiha dRzyamAnebhya eva varNebhyo dRzyamAnaprakArabhedAnuyAyibhyo 'bhidheyapratyaya upapadyamAno naitAnavajJAyA " navayavamatyantAnanubhUtaM padatattvamupakalpayitumarhati / atiprasaGgAt / nApi samabhivyAhRtapadAbhihitapadArthapratyayAdhInAtpattivAkyArtha dhIranyathopapadyamAnA 'nubhUyamAnaparasparavyAvRttamUrtIni padAni apahRtyAtyantAparidRSTaM vAkyamekamanavayavamavagamayati / tatsiddhametadarthApatteranumAnasya vA nivRttistadekageocarapada vAkyasphoTAvabhAsinIti | nAnavayavamekaM vAkyArthAvabodhakamiti / nApi dvitIyaH kalpaH / tathA hi / nAntyavarNazrutiH smRtyAnItA vAkyArthabodhinI / na smRtistadapekSatvAdyAgapadya na ca.nayoH // sa khalvantyA varNaH pUrva pUrva padapadArthavijJAnajanitavAsanAnicayasaciva zravaNendriyasamadhigatajanma smaraNa grahaNarUpAvAptavaicitrya sdsdRnibhaasprtyyviprivrtii| vAkyArthadhIheturupeyate sa ca caramapadatadarthasaMbandhasmRtimAdhAya vAkyArthadhiyamAdadhItAnAdhAya vA / prAdhAya cettaddhetubhAvanodbodhasamaye svajanya saMskArakA ravinAzaghrAtazruti zrUyamANaH saMbavismRtisamaye kathaM tatsahakArI || vAkyArthapratyayamAdadhIta / na ca tadasahakAriNA vAkyArthadhIhetubhAva iti sAMpratam / asmaraNe tadanubhavavaiyarthyenAgRhItasaGgaterapi prathama zraviNa bhindhi prAsena bhidura miti vAkyArthapratyayaprasaGgAt / na cAntyavarNedbodhita saMskArAdhInajanmA smRtiranubhavena * naivAnavajJAyeti 3 pu. pA. + sphoTAbhAvasAdhanIti 2 pu0 pA0 / + pUrvapUrvavarNa pratyakSajanyAnAM saMskArANAM samUhaH sahakArI yasya tAdRzena zrotreNa janitaH pUrvavarNAMze smaraNarUpatayA caramavarNaviSaye cAnubhavarUpatayA prAptarUpadvayaH sato'ntyasyAsatAM ca pUrvavarNInAM prakAzako yaH pratyayastadviSaya ityarthaH / 8 saMskArasya smRtinAzyatvAt smRtI jAtAyAM saMskAranAzena uttarajJAnena pUrvajJAnanAzAt varNapratyakSanAzena ceti bhAvaH / || tatsahakAriNamiti 2 pu. pAThaH / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tattvabinduH / saha yugapadutpattumarhati / na ca nyAyyo yugapadutpAdaH pratyayAnAM karaNasya * pratyayapAye sAmarthyAt / anyathA samAnaviSayabuddhidhArA'nupapatteH + sahasaiva yavatkartavyakaraNAtsamarthasya kSepAyogAt / na ca tAvantaM kAlamasti prathamotpanradhvanijanita saMskArabhedo yataH punarapi varNaviSayaM vijJAnaM janayet / yathA ''huH / kSaNikaM sAdhanaM cAsya buddhiraNyanuvartate / meghAndhakArazarvayAM viyujjanitadRSTivat // na cAnanubhUyamAnasya sattAmAtreNa bodhakatvamitya sakRdAveditam // astu tarhi smRtidarpaNArUDhA varNamAlaiva vAkyAryadhIhetuH / vRddhaprayogAdhInAvadhAraNo hi zabdArthasaMbandhaH / na ca padamAtraM vyavahArAGkaM prayuJjate vRddhAH / kiM tu vAkyaM taccAnavayavaM nyaSedhIti / smRtisamArUDhA varNamAlA SvaziSyate sA ca naimittikaM vAkyArthabodhamAdhatte pAramArthikastu padata darthabodho nimittamAtreNAvatiSThate varNamAlaiva vAkyArthadhIheturiti / tadapyasAMpratam / kutaH / gauravAdviSayAbhAvAttadduddheraiva bhAvataH / vAkyArthadhiyamAdhatte smRtisyA nAkSarAvalI // yadi hi varNamAlaiba smRtisamArUDhA vAkyArthamavabodhayettato 'rbhaka gAmAnayAka gAM badhAna zizeo gAmAnaya zizo gAM badhAna bAlaka gAmAnaya bAlaka gAM badhAna Dimbha gAmAnaya Dimbha gAM badhAnetyaSTAnAM vAkyAnAmaSTau zaktayaH kalpanIyAsta veti kalpanAgauravam / padavAdinastu saptaiva saptAnAM * manasaH / ata eva nyAyasUtraM yugapaj jJAnAnutpattirmanaso liGgamiti / gotamasU. a. 1 * 9 sU. 16 + prathamAnubhavena saMskArotpAdAda dvitIyAdijJAnAnAM smRtitvena dhArAvAhikapratyakSAnupapatterityarthaH / 1 nyaSedhIditi 3 pu0 pA0 / $ vAkyaghaTaka smarya mANasakala varNamAlAyA evAnyathA'nupattyA vAkyArthabAdhe hetutvaM padajJAnapadAthapasthityostu tatra sahakAritAmAtramityarthaH / || antAnAmiti 5 pu0pA0 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabinduH / padAnAM zaktayaH kalpanIyA iti lAghavam * / evaM zullAmiti padaprakSepe padavAdino 'STAnAM padAnAmaSTau zaktayaH kalpanIyA iti lAghavaM taba tu SoDazAnAM vAkyAnAM SoDazAparAH zaklayaH kalpyA iti mahagauravamApacam / api ceyamakSaramAlA padArthAvagamaparvakaM vAkyArthavijJAnaM janayedatatpA vA / na taavdttpaa| saMsRjyamAnapadAviSayavijJAnAdhIno hi saMsargaH saMsRjyamAnapadArthanirUpaNa / mantareNa na zakyanirUpaNaH / tatparva cettayA hi yathA yathA zrayante padAni tathA tathA padArthA api pratIyante / tadetAH padatadarthapratItayo bhAvanAnicayadvAreNa svagocaracAriNImekAmeva smRtidhiyamAdati tadArUDhAni padAni sapadArthAnya || dUraba ni vAkyArthabuddherIzata iti tadapyacaturasram / evaM ca satyavazyAzrayaNIyebhyaH padArthajJAnebhya eva siddheH kRtamanayA vrnnmaalyaa| teSAM ca sAmarthya nivedayiSyAmaH / api ca / tricaturapaJcaSapadavAkyavartinI pa nAnApadArthapratyayavyavahitA klezena varNamAlA maryatApi tadabhyadhikrapadavati tu vAkye 'sAvatiduHsmarA / tasmAdidamaNimata * mavimRzyamAnasundaramiti nAdriyante cttttaaH| astu hi / padAnyAkAhitAsayogyArthAntarasaGgatAn / arthAnabhidadhantIha vAkyaM vAkyArthagocaram // * lAghavamiti 3 pu. nAsti / / atatyUvaM vA / na tAvadatatyUrvamiti 3 pu. pA. / + padAvagamamiti 3 pu. paa| $ yathA hIti 2 pu. paa.| || apadArthAnIti 3 pu. pA. / pa! vartinInAM padAti 2 pu. prAH / tadA padavyaktInAmiti vizeSyamadhyAhA-. ryam / ** darzanamiti 3 pu. paa.| + abhidadhanti padAni vAkyam / vAkyapadena padasamUha eva vyavayitaiti yAvat / t vAkyavAkyArthagocaramiti 2 pu. pAH / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / padArthameva hi pradhAnamekaM guNabhUtArthAntareNa vyatiSaktaM vAkyArthamAcakSate vRddhAH / taM ca padAnyevAkAGghAyupadhAnalabdhasukaravyutpattIni pratyApayitumIzataiti kRtamaprAmANikAnupapadAmAnAnavayavavAkyAdikalpanAbhiH / nanu / padAntarasya vaiyarthyamatAnvayabodhane * / zrutAnvitAbhidhAne tu vyaktamanyonyasaMzrayam // athApi syAdanabhihitenaivArthAntareNAnvitamarthamabhidadhIta padamabhihitena vA / tatrAbhihitasvArthAntarAnvitasvArthAbhidhAne padAdekasmAdevoccAritAdvivakSitArthapratItarvaiyarthamitareSAm / abhihitAnvitAbhidhAne tu yAvatpadityanenAnvitasvArthI nAbhidhAnIyastAvattakhAyAmityanenAdhikaraNamukhA nAbhidhIyate / evamukhAyAmityanenApi yAvatsvArthI nAbhidhAnIyastAvatpadityanena svArthI nAbhidhIyataiti parasparAzrayaprasaGgaH / padArthasvarUpAbhidhAnapUrvake tu tadvanvitArthAbhidhAne dvirabhidhAnamaprAmANikamanupapadyamAnamApota / na ca padajAtaM prathamamarthajAtamanabhidadhadeva yathAsvaM svAbhidheyAni sAhacaryamAtrA ; dartharUpANi smArayati athaitAnyAntarAnvitAnyabhidhattaiti sAMpratam / yataH / pUrvAnubhavayonitvAtsmRtistadanusAriNI / sA cAnvitasvarUpeNa tato 'pekSAnapekSaNA || // na khalu padaM padArthamAtre kvacidapi dRSTacaraM / yena tatsAhacaryaNa tanmAtraM smArayettanmAtreNa vyavahArAyogAttatprayuktatvAcca taduccAraNasya / * kalpane iti 3 pu. pA. / + anabhihitArthAntareti 3 pu. pAH / + anabhihitaM svenAnupasthApitaM yat svArthAntaraM svabodhyatvAbhimatamarthAntaraM tadanvitasvArthasyAbhidhAne ityarthaH / / 6 sAhacaryAditi 3 pu. pAH / // sA cAnvitena rUpeNa tato'pekSA'napekSaNamiti 3 pu. pAH / apekSyamANasya AkAkSyamANasyArthAntarasyAnapekSaNA jijJAsA'bhAva ityarthaH / tathaivopapAdayiSyati / pA dRSTacara prayogArmAta 3 pu. paaH| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 tattvabinduH / api tvanvitasvArtha tathA ca gAmAnayetyatrAnayanAnvitasvArthI gauzabdastena sahorito gAM pazyetyatrApi tanvitAmeva gAM smArayeva tanmAtraM tathA ca tatrirAkAGko gozabdaH pazyetyanena nAnviyAt / evaM prAsAdaM pazyetyatra prAsAdAnvitaM pazyati padaM tanirAkAtaM na gavA sambadhyateti sarvatra vAkyArthI * dattajalAliH prasajyeta / na cAvyabhicArAdgAmiti padaM svArthameva smArayati na tu padArthAntaraM vyabhicArAditi sAMpratam / paTvabhyAsAdarapratyayAhitA bhAvanA prabodhavatI smRtihetuH saGgIyate / tasyAzca prabodhaH praNidhAnAdijanmA 'vyabhicAra eva nAyatate sAhacaryamAtramasyApyastIti padArthAntarasahitameva svArthamanAkAkSaM smAraditi hatA bata vAkyArthadhIstapasvinIti padAnAmartharUpamAtrAbhidhAnameSitavyam / tathA ca te te padArthAH kriyAdayaH svasAmarthyana svarUpamAtreNa padairabhihitA vinA kAraNAdibhiraparyavasyantastadAkAGkAyogyatAsavidhisahakAriNo vAkyArthadhiyamAdadhIti yuktam / anocyate / vidhAntarAnupagamAtsmRtilakSaNayogataH / abhyAsAtizayApasmRtenAnyonyasaMzrayam // idaM tAvanirUpayatu bhavAn pramANasaMzaviparyayasmRtiSu katameyaM padAtpadArthapratipattiriti / tatra na tAvatpamANamanadhigatArthabodhanaM tadupeyate / yathA ''huH / sarvasyAnupalabdhe 'rthe prAmANyaM smRtiranyati / na ca padAtpadArthadhIranadhigatArthagocarA / na khalu sambandhasaMvedanasamaye samadhigato'rthaH padairabhidhIyamAno deshkaalaavsthaavishessennaatiricyte| anatiricyamAnazca na svarUpe vijJAnaM pramANati / ata evAhuH / * +- ++ * vAkyArthapratyaya iti 3 pu. paa.| / avyabhicAre satyeva smatijanaka iti niyamo nAstItyarthaH / + sAhacaryamAtrasyApi ca saMbandhatayA praNidhAnAdigaNe pAThATyapapattezca tadavodhahetubhAvo na virudhyate / tacca svArthasyeva padArthAntarasyApyastIti 3 pu* adhikaH paatthH| zlokavArtike vRttikAraNagranthe pralo. 11 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / parotazvAnubhUtazca yastatra smRtiriSyate / pramite 'nuprayuktatvA * tsmRtenAsti pramANatA+ // S padamabhyadhikAbhAvAtsmArakAtra viziSyate iti ca / na hi padasya praNidhAnAdibhyaH saMskArodbodhahetubhyaH kazcidvizeSaH / saMzayaviparyayahetubhAvastu padasyeti sthavIyaH / na ca paJcamI vidhA samastIti smRtiH pariziSyate / sA cAnvitagocarA na svarUpagocareti tulyo doSaH / 'abhidhAnataH smAritaM vAkyArthAnvayi na sAhacaryAditi cetkutastarhi gaGgAyAM ghoSaH prativasatItyAdau tIrAdInAmanabhidheyAnAM prativAsAnvayaH / api cAbhidhAnataH smAritasvarUpamAtrasya sAhacaryasmAritenaivArthantareNAkAGkSaneparateranAkAGkSasya ca caramapratItenAbhidhAnato 'rthAntareNa saMgamAyeogAtsamutpacasaMkaTA vAkyArthaH prasajyeteti kutastadbhAvanA kutastarAM tadudbodhaH padaiH kutastamAM ca tadanvayasmaraNamityakAmenApi anvayismaraNa || mabhyupeyam / itazcaitadevaM yadabhyAsAtizayaH saMskArAtizayamAdhatte sa ca drAgityeva prabuddha ekapade sphuTataraM smaraNamupajanayati / darzanamAtrajanmA 1 punarmando vipralambita prabodho mandameva kAryamAdhAtumutsahate | abhyAsavatI ca padasya svArthena sAhacaryAnubhUtiryathA na tathA 'rthAntareNa / anvaye 'bhyAsavatyapyarthAntareSvanabhyAsAttadrUpaNA** cvAnvayasyAnabhyAsa eva / tathA ca smRtisannihitasvarUpamAtreNAryA arthAntarAkAGkAH padairanvitA abhidhIyantaiti na parasparAzrayam / nApyanAkAGkSatA / AkAGkSA ca pratipatturjijJAsA / sA ca kva cidabhidhAnAparyavasAnAdbhavati yathA dvArA iti / natra prakRtyarthAdatirikte pratyayArthe pratItirasti yenAnvitaH prakRtyA * tu prayuktatvAditi 3 pu0pA0 / + zlokavArtike zabdavAde zlo. 102 / zlokavArtikazabdavAdazlo 105 / padAntarasamabhivyAhArottaramudbuddhayA'bhidhayA pazcAdupasthitenetyarthaH / anvitasmaraNamiti 3 pu. pA | tatsahitArthAntarasAhacarya darzanajanya ityarthaH / svArthena saMgatigraheo bhUyAnathAntareNa tu prayogabhedenAniyatattvAnna tatheti bhAvaH / ** taTrapanirUpaNatvAditi 3 pu pa | Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tbinduH| svArtho 'bhidhIyeta prAtipadikArthamAtre prathamotpateH / tadanAnvitAbhidhA. naparyavasAnAya pratipattA padArthAntaraM smAritAnvayayogyaM jijJAsate / ka ciccAbhihitArthAparyavasAnAd yathA vizvajitA yajeteti / iha hi kAryasya | viSayakaraNAnvitasyAbhidhAnaM paryavasitaM na paryavasyayabhihitaM kArya niyojyabhedamantareNa / na khalu kAryamanuSThAnaM vinA vyatiSThate / na cAkakaM tat / na cAnadhikRtaH katI / na cAniyojyo 'dhikRta ityAnupA siddhaM tenAtrApi tatparyavasAnAyAsti tadanvayayogya niyojye jijJAsA / na cAnanvitasvArthasmaraNamAjAvasitavyApAreSu padeSu tadarthA evAkAGkSAdisahakAriNaH kariSyanti vAkyAdhiryAmati kRtamatra padAnAM sAmarthyaneti sAMpratam / padAbhihitAnAM | teSAM mAnAntaragocarANAM vAkyArthadhIhetubhAvAdarzanAt / / khetamadhyakSaM pazyato hepAravaM ca zRNvataH khunijyeSazabdaM ca zveto 'kho dhAvatItyanvadhiyaH padazravaNamantareNotyAdI dRSTa iti ceda nAnumAnAdApattevA tadavagamAt / anavagamAvA ** / evaM vAdI hi tAvatpraSTavyo / vyAcaSTAM kiM svicchetasamAnAdhikaraNI yena heSAvanikhuraniSpeSazabdAvasito tasya jJAnaM nirUpyate Aho sviTyena sitimA ca panimeSazabdo heSAvanizca svarUpamAtreNAvasitaH / tatra parvasmin kalpe liGgasAmarthyajametatra padArthasAmarthyajam / uttarasminnapi dravyAntarAbhAvanizcaye satyApattistadabhAve ca nAvasAya eva / api ca * pratyayotyatteriti 3 pu. pA. / + kAryasyeti 3 pu. naasti| + kriyAyAH sakanukatvaniyamAdiSTasAdhanatAjJAnaM vinA kartRtvAnupapatteranuSThAnamantareNa phalAsaMbhavAtsvargakAmaH kartRtvenAnvetIti bhaavH| $ vizvajitA yajeteti vAkye 'zrutamapi svargakAmamanvitamAlocya sarvatra tthaivaastvityaakssipti| || yadanabhihitAnAmiti 3 pu. paa.| 1 tathA ca tatra padAdhyAhAra iti bhAvaH / anyatrApi kva citmaviza piNDImityADhAvadhyAhArasthale ipttaapttiH| ** vyAptijJAnATyabhAve iti zeSaH / tatsattve 'pi tasyAH zAbdatvAbhAvAcce. tyapi vkssyti| 1 pRSTa iti 3 pu. pA. / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tttvbinduH| padArthasAmarthyajatvAbhyupagame zabdamUlatvAbhAvenAzAbdatvAnmanasazca bAhyAnapekSasyApravRtteH aTapramANIvyatiricyamAnasahakArisApekSatve saptamapramANAbhyupagamaprasaGgaH * / tatsidametavAnabhihitA arthA vAkyArthadhIhetava iti padairarbhAihatAnAmayaM mahimA 'bhyupetavyasteSAm / tathA ca padArthAnAM vAkyArthapratyayAdhAnasAmarthya padAnAM ca tatsAmAdhAnasAmarthyamiti zaktidvayaM kalpanIyam / anvitAbhidhAnavAdinastu prathamAvagatAnAM padAnAmabhidhAyakAnAM vAkyArthapratyayopajanaparyavasitatAtparyavRttInAmekamevAkAkAyogyatAttirUpopAdhyupAyagRhItArthAntanvitasvArthAbhidhAnasAmarthyamiti lAghavAdato 'rthAbhidhAyinAM padAnAmeva vAkyArthadhIhetubhAva iti caturasram / anAbhidhIyate / eSa tAvadaurgiko nyAyo yadasati balavabA| dhkopnipaate| sahakAriNi kArya ca pratyAsatraM hi kAraNam / sati tanAvabhAvitve tathA cArthasmRtiH padAt // bhavati hi kuzcinmAnasAparAdhAdviditapadArtho viditapadarUpamAtrazcetano na manAgapi vAkyArthamavagacchati avagacchati tu samabhivyAhatapadakadambakopajanitasvArthasmRtyanantaram / tad amaSAmeva svArthasmRtInAmAkAGkSAyogyatAttisahakAriNInAM kAraNatvaM vAkyArthapratyayaM prtydhyvsyaamH| yadapi mataM svArthasvarUpasmRtayo'pi hi vastutadarthAntara+saGgatArthagocarA na svagocaramarthAntareNa ghaTanti vibhramaprasaGgAt / na khalu prAsAdamAtrasya smarato 'smaratazca tAdRzapATaliputraM svarUpamAtrasmatayo mAhiSmatyainaM ghayitumIzate IzAnA vA bhavantyabhrAntAH / tada * arthasahakArikAraNakamanaso 'rthasya vA kevalasya pramitijanakatAyA akRptatvAditi bhaavH| + vastutastadarthAntareti 3 pu. paa.| + vastubhUtena tato 'rthAntareNa saMgato 'rtho gocaro yAsAM tAdRzyaH smataya ityrthH| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ttvbinduH| pyasAMpratam / mA nAma bhUdIdRzaM smaraNaphalasaMskArasya sAmarthya yadanubhUtAnanubhatasvarUpatadarthAntarasambaddhaviSayamAdhatte smaraNaM samIcIna * miti / sambhavati tu samabhivyAhRtapadAvalIlaJcajanmanAmarthasvarUpasmRtInAmAkAkAdirUpasahakAribhedopadhAnAhitadazAntaropapAditapramANabhAvAnA manantaraparidRzyamAnamAnAntarAnadhigatasvArthaparasparasambandhanirbhAsaprakAzaphalAnAm / anyathA pratyabhijJAnamapi na jAyeta / tatrApi dezakAlopahita IsvarUpasaMvedanajanmA saMskArastadAhitA vA smRtiH kathaM svArtha dezAntareNa vA kAlAntareNa vA ghaTayet / tatra hIndriyAdisahakArisamavadhAnaprAptadazAntarayoretayoH pUrvAparadezakAlAnugatekavastugocarapratyabhijJAnasya prasavasahaH ko 'pi mahimA taadRgbhyupgntvyH| sa cehApi samAno 'nyatrAbhinivezAt / na ca dezakAlAvasthAnAnAtve vastuno rUpaM nAnetyupapAditaM nyAyakaNikAyAm / nanUktaM na mAnAntarato 'nubhUtasmRtAnAmartharUpANa| vAkyArthadhIprasavasAmarthyamupalabdhamupalambhevA saptamapramANAbhyu pgmprsnggHgaa| Agamasya cAtraivAntarbhAve pratyakSAdibhistulyakatyatayA tadevopanyasanIyaM na tvAgamastaTvedaH** / na hi lokA brAhmaNayudhiSThirAviti prayuJjate prayujjate tu brAhmaNarAjanyArvAita vasiSThayudhiSThirAviti vA / na ca bhedAntaropanyAsena bhedAntaramupanyastaM bharvAta / tadayaM samastamAnalakSaNapravRttI * saMskArasya svagocarAgocaraviSayakasmatijanakatvAbhAve 'pi smatervakSyamANAnupapattyA tAdRzapramitijanakatvamaGgIkriyataiti yAvat / sAmarthya kartR samIcInamabAdhitaM smaraNaM karma / zrAdhatte janayatItyarthaH / + dazAntarApAdita pramANAbhAvAnAmiti 3 pu. nnH| + dezakAlabhedopahiteti 3 pu. pA. / pratyabhijJAnaprasavasaha iti 3 pu- samastaH paatthH| || nanUktaM ca mAnAntarate 'nubhUtasmatamartharUpANAmiti 2 pu* pA / T pratyakSAnumAnopamAnazabdArthApattyanupalabdhivyatiriktasyArtha svarUpasyApi pramANatA''yattirita ** arthasvarUpasmArakatvAdAgamasyArthasyaiva pramitijanakatvAt pUrvAdAhRte zvetimacAkSuSapratyakSakhurrAnathyeSazrAvaNa pratyakSadazAyAmazvo dhAvatIti dhiyo'rthamAtraprabhavatvasvIkAre aAgamasya kva cidarthasmatAvupayoge 'pi tasyAvyApakatvAditi bhaavH| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / mAnatuSasyApi parityAge tenaiva saha svakauzalamapi parityajediti padAhitAnubhavAnAM vA* padAhitasmRtirUpANAM vA 'yamIdRzaH sAmarthyAtizayo yato 'nvadhiya udaya ityakAmenApyabhyu peyam / tathA ca tisraH zaktayaH kalpyerandve vA padAnAM hi tAvadartharUpAnubhavajananazaktiH artharUpANAmanyonyAnvayanatyAyanazaktiH tadAdhAnaktizvAparA padAnAmeveti / smArakatvapakSe taktaM zaktidvayam / anvitAbhidhAne tu padAnAmekaiva zaktiH tatkalpanAlAghavAdetadeva nyAmiti / atrocyate / satyam / kalpanAlAghavaM yatra taM pataM rocayAmahe / tadeva katAratreti nipuNaM saMpradhAryatAm // ekaiva kila zaktinvitAbhidhAnavAdibhiranvitasvArthagocarA 'bhipreyate padAnAM na tu vizeSe tadabhidhIyate / seyaM na tAvadanvayamAtraviSayA / tanmAtraviSayatve tasyAvizeSAtsarvazabdAnAM paryAyatAprasaGgaH / nApi vyatipaktAbhidhAyi padaM na tiSaGgasya vAcakaM jAbhidhAyamiva vyaktaH vyatipaktato 'vagatetiSasya vyatiSaktAnAM ca svarUpatA bhedAncaikArthyaM padAnAmiti sAMgratam / vyatiSakta iti svarUpamAtraM vopalota vyatiSaGgavadvocyeta / tatra rUpAbhidhAnajanmA khyAtiH|| jA. tyabhidhAnajanmeva vyaktiM na vyatiSaGgamapi gocarayitumarhati / na hi yathA''kAriNamantareNAkAro 'zakyanirUpaNa iti zabdasAmarthyagocaratvamanApatro 'pyAkAryAkArAbhidhAyizabdanivijJAnaviSayabhAvaM naatiptti| tathA 'rthasvarUpamanvayamantareNa duradhigamaM yena svagocarazabdasAmarthyajanmani _* bauddhapadArthAnAmeva zAbdadhIviSayatApakSe / + padAbhihitAnubhavAnAmiti yadadIdRza iti ca 2 pu. pAH / * anvite na tu viziSTaiti 3 pu. paa.|| svavAcya pratiyogitA'nuyogitAkatvaviziSTa tattvena tAtparyaviSaye vA na tu sambandhatvavyApyatattadrUpAvacchinne nAnArthatva prasaGgAt / || svruupmaatrniruupitshktijnyaanmityrthH| zuklAdizabdagatazayaviSayo 'pyAkArI gaNAzrayo guNamAtravAcakapadajanya bodhaviSayatAM na muJcatItyarthaH / AkArIti pRthak padam / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / vijJAne 'nvayamapi samarpayet / tadrUpasyAnvayamantareNApi zakyanirUpaNatvAt / nAnvayaM vinA tadrUpaM kva cidapIti cet / tatkiM liGgamapi na liGginaM vineti tadapi tavirUpaNAdhInanirUpaNamastu tathA na liGgatvamapIti anumAnamutpacasaGkaTamApayeta* / tasmAdanvitaM zabdasAmarthyagocara ityabhyupagacchatA 'rthasvarUpaM ca tadanvayazca tadviSayatayA'bhyupagate bhavataH / tadiha yadi padasAmarthyasya svarUpamAtra gocaratayA 'nvayadhiya udayamupapAdayituM zakSyAmaH tatastAvataiva paritokSyAmaH / tadanvayaviSayatvakalpanAcca viraMsyAmo lAghavAya / atha tu sahasreNApyanusaraNa - prakAreNa prayatnAnAmarthasvarUpamAtropakSINavRttini padasAmarthya vAkyArthabudbudayAsaMbhavaH tataH parAvRtya zabdasAmarthyasyaivAbhayaviSayatvaM kalpayivyAmaH / kiM tAvatprAptam / 35 vAcyarUpAvinAbhUtavyatiSaktadazAparAH / samabhivyAhRteH zabdA bhavantyanupapatitaH // sAmarthyAdhigamo hi bhAvAnAM na mAnAntarAdhInajanmA kiM tu kAryotpattyanyathA'nupapattAvAyatate / tadiyamapi vyatiSahupratItiH kathamapi dRSTAdRSTaprakArabheda sahAyAdupapadyamAnotpattirna padasAmarthyamAtmani pramANayitumarhati / ananyalabhyaH zabdArtha iti hi traividyavRddhAH | ata svAkhyAtAdau kartrAdAbhidhAyitAM nAdriyante / labhyate ca samabhivyAhArAnyathAnupapattyA padAnAmanvitArthaparANAM svAbhidheya. rtharUpasamavetAnvitAvasthApratyAyanaM lakSaNayA / na hi padAnyasamabhivyAhRtAni svAbhidheyapratyayamAtreNa paryavasAtumIzate / na hi laukikAH padArthamAtra pratyAyanAya pravartante / pratipitsitaM khalvetaditi pratipAdayiSyantaH padAnyuccArayanti / anubhutsitAvabodhane tvanavadheyavacanatayA nAmI laukikA nApi parIkSakA ityunmattavadupetyeran / na ca bhUyo bhUyaH samadhigataM paraM padArthamAtraM bubhusante / tadanadhigatamarthamavagamayitumanasaH samabhivyAharanti vRddhAH padA * liGgasya liGgatvasya vA vyApakAdhInanirUpaNatvena tajjJAnakAlaeva vyApakajJAnAbhyupagame pakSadharmatAjJAnottarajAyamAnapramitiviSayatA'nupapatteriti bhAvaH / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabinduH / ni / tadayaM samabhivyAhAraH padAnAmanadhigatArthapratyAyanaprayuktastadantarekhAnupapadayamAnaH svAbhidheyasamavetAmanadhigatacarImanvitAvasyAM lakSati / taduktam / viziSTArthaprayuktA hi smbhivyaahuutirjniti| tadevamanupapadAmA. vasamabhivyAhArapadajAtajAtasmaraNasvArthapratyAsattyA dRzyamAnayA dRzyamAnArthagatAkAsAyogyatAsabidhisadhrIcInayA lakSyamANA 'nvitAvasthA nAmani padasAmarthya pramANayati anyalabhyatvAtA / ___syAdetat / astu laukikAnAM padasaMghAtAnAM prekSAvatpuruSasaMdRbdhAnAM saMdarbhiturabhiprAyamanurudhyamAnAnAmanupapattyA'nadhigatArthalakSaNAparatvaM vaidikAnAM tu puruSAsaMdRbdhAnAmabuddhiparvANAM nAnupapattiryayA'nvilAvasthAM lakSayeyuH / yaNva laukikAH zabdAstaeva vaidikA apIti cetatkiM gaGgAyAM ghoSa iti gaGgAzabdo lAkSaNika iti gaGgAyAM payAMsi yAdAMsi gaGgAyAmityApi sa eva lAkSaNiko 'stu / anupapattivirahAtraivamiti cetsamAnametadabuddhipUrvakeSu vaidikeSvapi / atha parasyApi vaidikeSu padasaMdarbhaSu kuto 'nadhigatArthabodhanam / arthAntarAnvitasvArtha padasAmAvagamAlloke vaidikAnAM ca laukikebhyo 'nanyatvAditi cettatra / laukikapadAni hi puruSAdhInarakSanayA tadabhiprAyAnurodhenAnvitArthaparatayA tamavagarmAyatumIzate iti kimAntanvitasvArthAbhidhAna. kalpanayA]] ! tathA sati vaidikArthapratItiranupapaveti ced mopapAdi kiM nazvina naiyAyikAnAm / mAnAnusAri hi prayojanaM na tu tadanusAri mAnam / tasmAtsvadRSTipakSapAtaM parityajyAsyAyAstikapathamRjumanusarAvo nimittamapratyahamasyA vaidikArthapratIteH / tatrAnAdivRddhavyavahAraparaMparAyAM * anupapaTAmAnaH saMsaSTatAtparyakatvAbhAve 'nupapannaH padAntarasamabhivyAhArI yasya tAdRzena padajAtena paTasamUhena jAtaM smaraNaM yasya tAdRzasyArthasya pratyAsattyA sNbndhenetyrthH| + ananyalabhyatvAditi 2 puH paatthH| + taatyaanuppttyetyrthH| anvitAbhidhAnavAda dUSayati / atheti / loke 'rthAntarAnvitasvArtha padAnAM sAmarthyagrahAdagrahItasaGgatikasya svargApUrvAdervedikabodhaviSayatvAsaMbhavAditi bhaavH| padairarthasvarUpamAtrApasthitI vaktRtAtparyajJAnavazAttatsaMsargabodha iti bhAvaH / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabinduH / padatadarthasaMbandhabodhopAye satyasApa saMbandhari zabdAdarthapratoterupapatterarthabhedanirUpaNasya ca jJAnabhedanibandhanatvAjjJAnabhedasyArthAbhedAttadanabhidhAne 'bhidhAnAbhAvAdarthabhedAbhidhAne vA tata eva siddhestadabhidhAnAnupapattestadetutayA tu tatkalpane tAlvAdivyApArasyApi vAcyatvaprasaGgAtsvAbhAvikaH zabdArthayoH saMbandha iti sthitiH / sAtu kimAntarAnvitasyArthasyArtharUpamAtrasya vA / yadApi rUpamAtramucyate padaistadA 'pi ki tanmAaparairAho svinvitAvasthApratyAyanaparaiH / tatra rUpamAtrapratyAyanaparatve padAnAM vAkyArthapratyayAnupapatteraprayojanasya prayojanAsaMbhavAdityantAndhamakaM jagatprasajyeta / tadubhaya|| pariziSyate laukikapadasaMdarbhasya viziSTArthapratyAyanaprayojanaparasya / tatrArthAntarAnvayaparasya svArthamAtrAbhidhAne 'nvitapratipatterupapattarottaparIkSayA 'trAnvayaM yAvatpadasya sAmarthyamanuvartanIyam / tathA hi / vRddhaprayuktavAkyazravaNaptamanantaraM pravRttinivRttiharSazokabhaya ___ * vRddhavyavahAraparaMparArUpe zabdArthasaMbandhajJAnakAraNe sati anena zabdenAyaM bAdhya ityupadeSTaryasatyapi bodhadarzanAttattadarthagatabheTapratipAdanasya. tattadviSayakajJAnAkArabheTa prayu. ktatvAja jJAnagatavailakSaNyasya viSayatAsambandhena tattadartharUpatayA'rthAbhedAda jJAnagatavailakSagayasya vastutaH sattve'pi tasya bodhaviSayatvAbhAvena padeSu tattajjJAnagatavailakSaNyanirUpitazaktervaktumazakyatayA arthAnAmiva tattadarthagatavailakSaNyasyApi vAcyatvAGgIkAre tAvanmAtreNa zaktyaivettaravyAvRttatattadarthaviSayakazAbdadhiya upapAdayituM zakyatayA 'nvayAMze padavAcyatAbhyupagamavaiyAdarthagatavailakSaNyabodhasya tvantrayaprayojyatvamAtreNa svarUpatA'rthAbhedAtadvailakSapanirvAhakAnvayAMzasyApi vAcyatvAbhyupagame bhinnabhinnArthabodhakAraNIbhUtapadapratyakSakAraNapadoccAraNakukSipraviSTatAlvAdivyApArasyApi paraMparayetaravyAvRttArthabodhaM pratyupayogitvenAniSTasya vAcyatvasyApatteH zabdArthasaMbandhaH svAbhAvika eveti siddhAnta ityrthH| + smbndhH| + kimiti 2 pu. nAsti / 6 svarUpamAtratAtparyakaiH padestAtparyaviSayasya saMsargasya bodhniiytvaasNbhvaadityrthH| // ubhayam / arthAntarAnvitasvArthAbhidhAyakatvamanvitAvasthApratyAyanatAtparyakatvaM c| pA svArthamAtranirUpitazaktisvIkAre 'pi padasamUhasya viziSTArthabodhatAtyaryakave 'nvayapratoteH pavizeSyakatAtparya jJAnenaivopapatteH yajeta svargakAma ityAdAvapUrve'rthApattilabhye padAnAmazakyArthAntara ivAnvayAMzepi sAmarthyamanIkAryamityarthaH / " Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ttvbinduH| saMpratipatteryutpatrasya yutpitsustadvetupratyayamanumimIte tasya satsvapyanyeSvanupajAtasya padajAtazravaNasamanantaraM sNbhvtstdvaitubhaav*mvdhaaryti| na caiSa pratyayaH padArthamAtragocaraH pravRttyAdibhyaH kalpyatAiti viziSTArthagocaro 'bhyupeyate viziSTArthaparatA 'vasitA vRddhavyavahAre padAnAm / na ceyamaviziSTArthasmaraNamantareNeviziSTArthasmArakatvaM tadutpattyaiva pratyuptam / na caitadeSAM viziSTArthatAmupahantumarhati / na jAtu bhAvAH svanimittamupapranti mopadhAniSata svamapIti / na caitAvatA viziSTAbhidhAnaviziSTaviSayebhyo 'pi tatparebhyastadupapadyate|| / tasmAllokAnusAreNa vaidikasthApi padasaMdarbhasya viziSTArthapratyayaprayuktasyAviziSTArthAbhidhAnamAtreNa lakSaNayAta viziSTArthagamakatvam / svArthamAtraparatve tu prayojanAbhAvena tasyApyanupapateH** / yathAhurajabhavanto vArtikakAramiyA: / * tatkAraNakatvaM vAkyakAraNakatvamiti yAvat / ___ + pravanyAdInAM padArthamAtrapratItyA 'nupapatteH pravRttyAdaya eva viziSTArthapratItyanumApakA iti bhaavH| * viziSTabuddhiM prati vizeSaNajJAnasya viziSTavaiziSTyAvagAhibuddhiM prati nimghnaajmisnaamaaliy'aay' hu unaan| viziSTaviSayakabodhotpattyaiva padAnAmaviziSTArthasmArakatvamAkSimityarthaH / // asaMsaSTasvArthamAtranirUpitAbhidhAkhyativiziSTebhyaH padebhyo viziSTArthatAtparya kebhyastAtparyeNaiva saMsaSTArthapratItyupapatteH saMsRSTanirUpitA 'bhidhA na sviikriytityrthH| loke vakabhiprAyarUpatAtparyasaMbhave 'pya pauruSeyeSu vaidikavAkyeSu tadasaMbhavAcchatayA padArthamAtropasthitApi lakSaNayA saMsaSTArthabodhajanakatvamityarthaH / ___ ** tadanya pratItIcchayA 'nucaritatve sati tatpratItijananayogyatvarUpeNa tAtya. yaNa yuktasya vaidikapadajAtasya svArthamAtre pradarzitatAtparyastrokAre prayojanabhUtasya pravaH jyAdeHsvarUpamAtrajJAnenAsambhavAt prAk pradarzitarItyA 'numitikAraNIbhUtapravRttyATAbhAvena svArthamAtrabodhasyApyanupapatteriti bhAvaH / evaM ca svarUpamAtrAbhidhAnena prayojanazUnyeSu vaiTikapadeSu lakSaNAyaNena saMsaSTabodhAGgIkAre 'pi nirvizeSAtmatatvabodhanena nikhilamAyabApaparamaprayojanasaMpAdakeSu mahAvAkyeSu tatvamasyAdiSu nAnvayAMze lakSaNeti bhAvaH / braja bhUmikA anusNdheyaa| lokArtike vAkyAdhikaraNe pralo. / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabinduH / sAkSAdvyApi kurvanti padArthapratipAdanam / varNastathApi naitasminparyavasyanti niSphale // vAkyArthamitaye teSAM pravRttau nAntarIyakam * / pAke jvAleva kASThAnAM padArthapratipAdanam // tathA ca vAkyArthI lakSyamANo hi sarvatraiveti naH sthitiriti / anvite 'rthe tAtparyabhyupagamAttadabhidhAyitvaM padAnAmiti cettatkiM gaGgAyAM ghoSa ityatra gaGgApadaM tIrAbhidhAyi bhavet tatra tAtparya/smAri tasvArthapratyAsattyA 'pi tadavagaterna tatparasyApi tadabhidhAnamiti yayucyeta taditaratrApi samAnamuktena krameNa tasmAdanekAntaM tAtparyaM na bIjaM sAmarthyasAdhane|| | na jAtu jvalanti kASThAni pAkaparANyapi pAke sAkSAtsamarthAni kiM tu jvalanazva tathA dvArA tatsiddheH / teSAmatulyakakSyANAM prAthamyaM na vizeSAyopayujyate yena padAnAM tadarthebhyaH prAthamyenAnvitArthadhiyaM prati sAmarthyaM kalpyeta** / darzitA svatulyakakSyatA rUpamAtrAbhidhAnAdanvitAbhidhAne gauravAt / na ca padArthAnAmupalabhyamAnAkAGkSAdisahakAriNAM viziSTArthadhIjanmani sAmarthyamaparaM kalpanIyaM / / tebhya eva taadRgbhystdutptterupptteH| na caite mAnAntaradRSTA artha na viziSTArthabuDDe zaGkate / * pravRttAviti phale nimitte saptamI / pravRttyarthamAzritavAkyArthabodhArtham / nAntarIyakaM pradarzitadizAM vazyakam / + zaktyaviSayasyApi tAtparyaviSayatvamAtreNa bodhAbhyupagame 'tiprasaGgaM manyamAnaH + na / zrabhidhAyakatvaM tasyeSTamiti zeSaH / $ lakSaNayApi viziSTadhIsaMbhavAditi bhAvaH / 28 || zaktisAdhane / na pAkasaMpAdakAnyapi / pAkecchayeopAttAnyapIti yAvat / ** anyathA 'pyupapadyamAnAnAM viziSTajJAnAnAM pravRttyAdihetukAnumitiprAthamikaviSayatvaM zaktyanumApane na paryAptamityarthaH / ++ pratyakSAdinA'vagatAnAM zvetyakhuranidhyeSazabdazravaNAdInAM viziSTArthabodhajana katvasya prAgupapAditatvAttathaiva paderupasthitAnAmapyarthAnAM viziSTAnubhavajanakatvAbhyupagame kAratvakalpanA''dhikyaM neti bhAvaH / ++ yebhya eveti 2 pu* pAThaH / 88 mAnAntaradRSTAna thAnaviziSTArthabuddheriti 2 pu. pA. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tttvbinduH| rIzate / tathA hi yata evAnumAnabhAvamAttibhAvaM vA samApanA dRSTA viziSTArthadhiyamAdadhAnA yathA tathA AdhAsyanti tAmeva tatparaiH* smAritAH santaH zabdatvAmApanAH / anupapattisaMbandhamAtraprabhAvitaM ca tAtparyamupapAdake na zaktimapeta gaGgAdipadAnAM ca kASThAdInAM ca tIrAdau pAkAdau ca kalpanAprasaGgAdityuktam / na ca sarvatra svArthaparityAge. naiva lakSaNetyaikAntikam / lakSaNIyAnurodhenaiva hi sarvatra prigrhprityaagau| tadAthA gaGgAyAM ghoSa ityatra gaGgApadena ghoSaprativAsAhatIralakSaNayA svArthasya gaGgAyAstyAgaH / daNDino gacchantItyatra tu daNjhadaNDiSu samUhiSu lakSyamANeSu tadantargatasyAvizeSANDizabdArthasya pari yhH| tathA vede sRSTIrUpadadhAtItyatra gaNikAnA|| lakSyamANatve tadantarga. tasyApi sRSTArthasya pariyahaH / evamihApi vyatipaktAvasthAyAM lakSyamANAyAM tadantargatasyArtharUpasyApi pariyahaH tadagrahe lymaannprityaagprsddaataa| lakSaNAlakSaNAyogAdalakSaNeti ceda na** / alakSaNatvAta / tatraitasyAt / neyaM lakSaNA sA kilAbhidheyasyArthasyAyogyatayA 'nupapadyamAne vAkyArthasaMbandhe sati tatsaMbandhalabdhabuddhinnidhau vAkyArthasaMbandhArha bhavatyaH rthAntare / tathA ''ha kazcit / vAcyasyArthasya vAkyArtha saMbandhAnupapattitaH / tatsaMbandhavazaprAptasyAnvayAllakSaNeSyate // * tatpadairiti 2 puH paatthH| + zabdopasthitatvaprakArakAnusaMdhAnaviSayatvam / + padArthasvarUpamAtre 'nupapattyA sambandhena pratiyogitvAdinA ca kevalamupapAditaM vAkyArthasaMsarganirUpitaM tAtparya pade zaktergamakaM na taamntraapyupptterityrthH| 6 anvayAMze lakSaNAmasahamAnaH sngkte|| // tadgaNapaThitAnAM sRSTizabdahitAnApi / zAbarabhASye a. 1 pA* 4 sU 27 / pA saMsargiNaH padArthasya parityAge saMsargamAtrapratIterniSprayojanatvena saMsargasyApi | parityAgaprasaGgAdityarthaH / ** vakSyamANasvArthAnyapadArthabodhakatvaghaTitalakSaNAlakSaNasya svArthasambandhe 'bhaavaadityrthH| ___ vakSyamANasya lakSaNAlakSaNasya pradarzayiSyamANadUSaNenAdhyApakatvAditi bhaavH| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabinduH / na caudanaM parcAta caitraH piTharaityAdau caitrapiTharAdInAmAnAM vAkyArtha saMbanzanahatvam / na ca tallakSitayA 'nvitAvasthAyA anvayAtarazAlitA na caivaM lakSaNA tallataNavirahAditi / tatkimidAnoM na lakSaNamityanyalabhyasyApi zabdArthatvamastu / na hi mAsagnihotraM juho. tItyatrAgnihotrapadamalAkSaNimiti mukhyaM bhavati / kAntarasAdRzyena gauNyA vRttyA tatra pravRttyupapattena tadabhidhAnazaktikalpaneti ced ihApyubItayA nItyA 'ntareNApyabhidhAnasAmarthyamanvitAvasyApratItyupapatteH kRtamabhidhAnazaktitaH / evaM ca na cediyaM padapravRttilakSaNAlakSaNamanveti bhavatu hi caturthI dRSTatvAd astu vA lakSaNaiva / no khalvetallakSaNamaprasiddhavRttyantarAvatAraprasaGgAt / tasmAdetadvaktavyam / tadidamucyate mRSyAmahe vAcyAnupapattita iti saMbandhavazaprAptasyeti ca na punarvAkyArtha saMbandheti cAnvayAditi ca / asti cehApi lokAnusArato viziSTArthapratyA yanaprayuktasamabhivyAhRtInAmartharUpamAtraparatve padAnAmanupapattiH artharUpasaM. bandhavazaprAptatA cAnvitAvasthAyAH / vyApakaM caitallakSaNaM lakSaNAnAmana. vayavena vaidikInAM ca laukikInAM ceti caturasram / abhidhAtitvaM ca padAnAM rUpamAtraprajJApane 'pi na tenopapadayAt / api nAma padAni sAkSADhApAraNa bodhayantyarthAnvAkyArthamitaye tadbodhamiti vAkyArtha layinti / tadavasthAbhedasya taiH sahAdRSTacaratvena buddhAvasavidhAnAdalakSaNeti ced na / sAmAnyatogadarzanAtyadArthAnAM ca tadvizeSakatvAt / no khanvitebhyaH padArthebhyo 'nyo 'nvitAvasthAvizeSaH** / tathA cArthasvarUpa * lakSaNayopasthitatIrAdeH pazcAd bodhaviSayatvamiva prakRte lakSitena saMsaSTasvArtharUpeNa prayojanasiddheH punaranvayAntarasyAnupayogAdanavasthAprasaGgAcceti bhaavH| + iti zabdaH 2 pu. naasti| + arthasambandhavat prAptateti 2 pu. pA. sAkalyena / / svarUpamAtropasthApanena na parisamApyate prayojanavaikalyAditi bhAvaH / pA alakSaNanivezanasAmAnyata iti 2 pu. paa.| ** tathA cetarapadArthAnvayena vizeSarUpatAmApatraH saMsRSTorthaH sAmAnyavizeSabhAvasambandhena svarUpasambandhIti tatra lakSaNA yujyatati bhaavH| no khalvanvitebhyaH padArthebhyonyAnvitAvasthAvizeSebhyaH iti 2 pu. paa.| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ tattvabinduH / bodhanaptAmAtrAdhikaM sAmarthyadvayaM* kalpayiSyate nApyabhidhAnazaktarevAnvayaviSayatvam arthasvarUpamAtragocaratve 'pi tatpratItyupapatteH / yadi punaH pramANasaMzaviparyayebhyo vidhAntarAnupagamAtra padArthabodha: zabdavyApArajanmopeyate hi smRtirastu / na tvezA saMskAronmeSamAtraprabhaveti kRtamabhidhAtRbhAvena padAnAm / tadunmeSe tadupayoga iti ceTuntArtho 'pyAlocitaH svapadagocarasaMskArovodhaheturiti so 'pi padasyAbhidhAtA syAt / tadidamanabhidhAtRtvamadhigatAnvayabodhanaNva kalpyate padAnAM nAnyathA|| / athavaMvAdI pRSTo vyAcaSTAM ko nu khalvayamabhidhAvyApAraH zabdAnAM yenAmI tadvanto 'nvayasyAbhidhAtAraH / na tAvatparispandastasya mUrtInuvidhAyino dravye vibhuni vibhraguNe vA zabde mUrtyabhAvenAsaMbhavAta / apsarva. gatadravyaparimANaM martiriti hi padArthavidaH / nApyaspandAtmA prayavAdirivAdRzyamAnaH pramANAbhAvAt / anvayadhiyazca kAryasya sati saMgati saMvedane zabdanizcayajJAnAdevotpatteH** / tasmAtsvagocaraM vijJAnameva zabdA. nAM vyApAraH svAryabodhe / yathA ''ha bhagavAnbhASyakAra: / zAstraM zabdavijJAnAdasaciSTe 'rthe vijJAnamiti / sa eva svAbhAvikaktizAlinaH zabdasya svazaktyA arthadhIhetutayA abhi?ta gIyate / zabdAbhAsasyandriyakatve 'pi rUpataH sAmopadhAnenAbhidhAtvAttasya cAtIndriyatvAdatIndri * prAguktaM padAnAmanvayAnubhavasAmarthyamarthasvarUpANAmanvayAnubhavasAmarthya ca / pATyasyAnyathA 'pyupapadayamAnatvAdantyasya kRptatvAcceti bhaavH| + vidhAnAntaroti 2 pu. paa.| + pdaarthaanubhvH| 6 padAnAmabhidhAtRtvena paryAptaM tAvanmAtreNa prayojanasiddheriti bhAvaH / yugaparyAptayoH kRtmitymrH| // arthavAdAdivAkyeSu prAzastyAderazakyatve'pi saMsargasya prAthamikaktigrahakAle'vagatatvAtsaMsargatvena saMsargasya zakyateti bhaavH| yA verzoSakadarzanaprazastapAdabhASyaTIkAyAmudayanAcAryakRtAyAM kiraNAvalyAMsAdha. yeprkrnne| ** zabdajanyasvArthanizcayenaivAnvayadhiya upapannatvAd vyApArAntarakalpanA 'nuciteti bhaavH| ___ zAbarabhASye a. 1 pA. 1 sU. 5 / 2 svaviSayakajJAnarUpavyApAra eva / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabinduH / yasvapAsthiSatAbhidhAyA: / na yaM sAkSAdadhiyamAdhate yena na tatsAdhikA syAta api tu saMskArovodhanakrameNa / tathA ca nArthaviSayavijJAnaM svapadagocarasaMskArovAdhanAkrameNa padasmaraNarmApA vidadhadabhidhAzabdagocaraH api tu zabdaviSaya vijJAnaM tasya ca tadvAvaniyamAtA / laukikaparI. kSakANAM prayogasaMpratipatteH / praNidhAnAdiSvapAThAcchabdasya na smArakatvamiticenna / tatsaMbandhAt / athApita syAAraNitA hi smRtihetvH|| / praNidhAnanibandhanAbhyAsaliGgalakSaNasAdRzyapariyahAzrayAzritasambandhAnantayaviyogaikakAryavirodhAtizayaprAptivyavadhAnasukhaduHkhecchAdveSabhayArthivadhiyArAgadharmAdharmAH prAmANikairna caiteSu kiM citpadaM tatrArthasya smArakarmAita cettavArthasaMbandhena tadupapatteH / saMbanyo hi smRtihetuSu paThitaH / yato 'nte. vAsino gusmRtvijo yAjyaM smarantiA / (sa cAsti zabdArthayArottiko) vAcyavAcakabhAva iti tadanubhavAhitabhAvanAsahitaM zabdavijJAnamanvitArthapratyAyanaprayuktaM svArtha smAyiSyati / vA vyavAcakatvaM ca pratyAyyapratyAyakatvaM tacca vicAryamANaM smAryasmArakatvameva / nanu saMbandhAntareNAdhyApakAdhyApanIyabhAvAdinA 'ntevAsI smarati guruM na smArakatvenaiva** tathaivehApi saMbandhAntaramanusartavyaM na ca tadasti tatkathamasya smArakatvam / anvitAbhidhAne tvabhidheyasAhacaryamevAsyAsti saMbandhAntamiti yujyate Medindane * zabdagatAbhidhAyA arthabodhAnukUlasAmarthyarUpAyAH kukSI praviSTasvArthasyAtIndriyatvena tadvizeSitasAmIsyApyatIndriyatvamAzrIyataityarthaH / + pathasmaraNamapIti 2 pu. pAH / + zabdaviSayakajJAnena niyamato 'rthapratyayasyevArthajJAnena padasmaraNaniyamAbhAvAdarthagatasvAcitkapadopasthApakalyANArasya nAbhidhAtvaM niyamenopasthApakavyApArasyevA. bhidhAtvAditi bhaavH| zabdasya tatsmArakatvamiti ceca tatsaMghAditi 2 pu. pA. / thApItyaMtra tApIti c| || gotamasUtre a. 3 zrA. I muM. 44 / kA smArayiSyantIti 3 yu. pA. ( ) etadabhyantarasya'zca pAThaH 3 pu. nAsti / ** smAryasmArakatvenaiveti 3 pupA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 34 tattvabinduH / smArakatvaM padAnAm / athAnvitAbhidhAne yanvitapratyAyanAya* kimasti saMbandhAntaraM padAnAM dRSTA hi caturAdayo dhamAdayazcArthasavikarSalakSaNaniyatasAhityAdilakSaNena saMbandhAntareNa pratyAyayantI yathAyathamarthAn / yayucyeta vinA 'pi saMbandhAntaramAtpattikAryapratyAyanazaktyA vRddhavyavahArobItayA pratyAyamiti tadatrApi samAnam / ihApi tAdRzasyaiva smRtijananazaktA vRddhavyavahArocItayA smArakatvamastu padAnAmartharUpe tacca svajJAnameva tasya cAbhidhAtvagrupapAditamadhastAta / tasmAdabhidhAtRtvapi nAnvitAbhidhAnatina kalpanAlAghavAdAkAhAdilakSaNasahakAripratyAsannaizca samabhivyAhatapadasmAritaiH padArthaH pratyAsattyA gamyamAno vAkyArthI lAkSaNikaH zAbdazceti ramaNIyam / tasmA. suSThaktaM padAni svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi ayedAnI padArthA avagatAH santo vAkyArthamavagamayantIti / tattvabinduparAmarSapuSTAnAM buddhivIrudhaH / vAkyArthadhIsumanasaH puruSArthaphalapradAH // ghAkyArthamitaye puMsAM bhrmsNtmcchidaa| indunevAmunA mArgA darzitastattvabindunA // iti zrIvAcaspatimiviracitastattvabinduH smaaptH|| * anvitAnubhavaniSyattaye / sAmAnyato 'nvitasyopasthitatvenAnubhavavizyatAyA asambhavAdvizeSasya ca sAmAnyAbhinnatvena sambandhAntarAnupapatteriti bhAvaH / + antritAbhidhAnavAde pradarzitadizA paTAnAnvitAbhidhAvRttvaM na sidhyatI. tyrthH| + saMsagI lakSaNAgamyaH svajJAnAdiparaMparayA padajanita bena zAbdazcetyarthaH / zAbarabhASye a. 1 pA. 1 sU* 25 /