Book Title: Sramana 1990 01
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Parshvanath Vidhyashram Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/525001/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 41 zramaNa pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANasI- 5 janavarI- mArca 1660 aMka 1-3 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasampAdaka varSa 41 prastuta aMka meM 1. syAdvAda aura saptabhaMgI : eka cintana 3. jainadharma meM mAnava pradhAna sampAdaka pro0 sAgaramala jaina janavarI-mArca 1990 2. dharmaghoSagaccha kA saMkSipta itihAsa 4. sAhitya satkAra noTa - zramaNa varSa 40 aMka 12 vArSika zulka cAlIsa rupaye - pro0 sAgaramala jaina - - DA0 zivaprasAda DA0 zivaprasAda -DA0 rajjanakumAra - DA0 sunItA kumArI aMka 1-3 3 akTUbara 1989 taka pUrNa ho gayA / varSa 41 ke aMka 1 se 3, janavarI, pharavarI, mArca saMyuktAMka ke rUpa meM prastuta hai / 45 105 113 yaha Avazyaka nahIM ki lekhaka ke vicAroM se sampAdaka athavA saMsthAna sahamata ho / eka prati dasa rupayA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura saptabhaMgI : eka cintana syAdvAda kA artha-vizleSaNa : syAdvAda zabda syAt aura vAda ina do zabdoM se niSpanna huA haiM | ataH syAdvAda ko samajhane ke lie ina donoM zabdoM kA artha vizleSaNa Avazyaka hai / syAt zabda ke artha ke sandarbha meM jitanI bhrAnti dArzanikoM meM rahI hai, sambhavataH utanI anya kisI zabda ke sambandha meM nahIM / vidvAnoM dvArA hindI bhASA meM syAt kA artha "zAyada ", " sambhavataH", "kadAcit " aura aMgrejI bhASA meM probable, may be, perhaps, some how Adi kiyA gayA hai aura inhIM arthoM ke AdhAra para use saMzayavAda, sambhAvanAvAda yA anizcayavAda samajhane kI bhUla kI jAtI rahI hai / yaha sahI hai ki kinhIM saMdarbhoM meM syAt zabda kA artha kadAcit, zAyada, sambhava Adi bhI hotA hai / kintu isa AdhAra para syAdvAda ko saMzayavAda yA anizcayavAda mAna lenA eka bhrAnti hI hogI / hameM yahA~ isa bAta ko bhI spaSTa rUpa se dhyAna meM rakhanA cAhie ki prathama to eka hI zabda ke aneka artha ho sakate haiM; dUsare aneka bAra zabdoM kA prayoga unake pracalita artha meM na hokara viziSTa artha meM hotA hai, jaise jaina paramparA meM dharma zabda kA prayoga dharma- dravya ke rUpa meM hotA hai / jaina AcAryoM ne syAt zabda kA prayoga eka viziSTa pAribhASika artha meM hI kiyA hai / yadi syAdvAda ke Alocaka vidvAnoM ne syAdvAda sambandhI kisI bhI mUlagrantha ko dekhane kI koziza kI hotI, to unheM syAt zabda kA jaina paramparA meM kyA artha hai, yaha spaSTa ho jAtA / syAt zabda ke artha ke sambandha meM jo bhrAnti utpanna hotI hai, usakA mUla kAraNa use tiGnta pada mAna lenA hai, jabaki samantabhadra, vidyAnandi, amRtacandra, malliSeNa Adi sabhI jaina AcAryoM ne ise nipAta yA avyaya mAnA hai / samantabhadra syAt zabda kA artha spaSTa karate hue AptamImAMsA meM likhate haiM ki syAt - yaha nipAta zabda hai, jo artha ke sAtha saMbaMdhita hone para vAkya meM Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) anekAntatA kA dyotaka aura vivakSita artha kA eka vizeSaNa hai|' isI prakAra paMcAstikAya kI TIkA meM AcArya amRtacandra bhI syAt zabda ke artha ko spaSTa karate hue likhate haiM ki 'syAt' ekAntatA kA niSedhaka, anekAntatA kA pratipAdaka tathA kathaMcit artha kA dyotaka eka nipAta zabda hai| malliSeNa ne bhI syAdvAdamaMjarI meM syAt zabda ko anekAntatA kA dyotaka eka avyaya mAnA hai| isa prakAra yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki jaina vicArakoM kI dRSTi meM syAt zabda saMzayaparaka na hokara anekAntika kintu nizcayAtmaka artha kA dyotaka hai / mAtra itanA hI nahIM jaina dArzanika isa sambandha meM bhI sajaga the ki Alocaka yA janasAdhAraNa dvArA syAt zabda kA saMzayaparaka artha grahaNa kiyA jA sakatA hai, isalie unhoMne syAt zabda ke sAtha "eva" zabda ke prayoga kI yojanA bhI kI hai, jaise "syAdastyeva ghaTa:" arthAt kisI apekSA se yaha ghar3A hI hai| yaha spaSTa hai ki "eva" zabda nizcayAtmakatA kA dyotaka hai| "syAt" tathA "eva" zabdoM kA eka sAtha prayoga zrotA kI saMzayAtmakatA ko samApta kara use sApekSika kintu nizcita jJAna pradAna karatA hai| vastutaH isa prayoga meM "eva" zabda 'syAt' zabda kI anizcitatA ko samApta kara detA hai aura "syAt" zabda "eva" zabda kI nirapekSatA evaM ekAntatA ko samApta kara detA hai aura isa prakAra ve donoM milakara kathita vastu-dharma kI sImA niyata karate hue sApekSa kintu nizcita jJAna prastuta karate haiN| ataH syAdvAda ko saMzayavAda yA sambhAvanAvAda nahIM kahA jA sakatA hai| "vAda" zabda kA artha kathanavidhi hai| isaprakAra syAdvAda sApekSika kathana paddhati yA sApekSika nirNaya paddhati kA sUcaka hai| vaha eka aisA siddhAnta hai, jo vastutattva kA vividha pahaluoM yA vividha AyAmoM se vizleSaNa karatA hai aura apane una vizleSita vividha nirNayoM ko isa 1. vAkyeSvanekAMtadyotI gamya prati vishessk| syAnnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // -AptamImAMsA 103 / 2. sarvathAtva niSedhako'nekAMtatA dyotakaH kathaMcidarthe syAt zabdo nipAtaH / -paMcAstikAya TIkA 3. syaadityvyymtekaaNtdyotk| -syAdvAdamaMjarI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kI bhASA meM prastuta karatA hai ki ve apane pakSa kI sthApanA karate hue bhI vastutattva meM nihita anya "anukta" anekAneka dharmoM evaM sambhAvanAoM ( paryAyoM) kA niSedha na kreN| vastutaH syAdvAda hamAre nirNayoM evaM tajjanita kathanoM ko prastuta karane kA eka nirdoSa evaM ahiMsaka tarIkA hai, avirodhapUrvaka kathana kI eka zailI hai| usakA pratyeka bhaMga anekAntika DhaMga se ekAntika kathana karatA hai, jisameM vaktA apanI bAta isa DhaMga se kahatA hai ki usakA vaha kathana apane pratipakSI kathanoM kA pUrNa niSedhaka na bne| saMkSepa meM syAdvAda apane samagra rUpa meM anekAnta hai aura pratyeka bhaMga kI dRSTi se samyak ekAMta bhI hai| saptabhaMgI anantadharmAtmaka vastutattva ke saMbaMdha meM eka aisI kathana-paddhati yA vAkyayojanA hai, jo usameM anukta dharmoM ko saMbhAvanA kA niSedha karate hue sApekSika kintu nizcayAtmaka DhaMga se vastutattva ke pUrNa svarUpa ko apanI dRSTi meM rakhate hue usake kisI eka dharma kA mukhya rUpa se pratipAdana yA niSedha karatI hai| isI prakAra anekAMtavAda bhI vastutattva ke sandarbha meM ekAdhika nirNayoM ko svIkRta karatA hai| vaha kahatA hai ki eka hI vastutattva ke sandarbha meM vibhinna apekSAoM ke AdhAra para aneka nirNaya ( kathana ) diye jA sakate haiM arthAt anekAMta vastu-svarUpa ke sambandha meM aneka nirNayoM yA niSkarSoM kI sambhAvyatA kA siddhAMta hai| jainAcAryoM ne anekAMta ko paribhASita karate hue likhA hai ki 'sarvathaikAnta pratikSepa lakSaNo'nekAMtaH' arthAt anekAMta mAtra ekAMta kA niSedha hai aura vastu meM nihita paraspara viruddha dharmoM kA prakAzaka hai| sthAdvAda ke AdhAra sambhavataH yaha prazna upasthita kiyA jA sakatA hai ki syAdvAda yA sApekSika kathana paddhati kI kyA AvazyakatA hai ? syAdvAda yA sApekSika kathana paddhati kI AvazyakatA ke bhUlataH cAra kAraNa haiM 1. vastutattva kI ananta dharmAtmakatA, 2. mAnavIya jJAna prApti ke sAdhanoM kI sImitatA, 3. mAnavIya jJAna kI apUrNatA evaM sApekSatA, tathA 4. bhASA ke abhivyakti sAmarthya kI sImitatA evaM sApekSatA / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) vastutattva ko anantadharmAtmakatA sarvaprathama syAdvAda ke aucitya sthApana ke lie hameM vastutattva ke usa svarUpa ko samajha lenA hogA, jisake pratipAdana kA hama prayAsa karate haiM / vastutattva mAtra sImita lakSaNoM kA puMja nahIM hai, jaina dArzanikoM ne use anantadharmAtmaka kahA hai| yadi hama vastutattva ke bhAvAtmaka guNoM para hI vicAra kareM to unakI saMkhyA bhI aneka hogii| udAharaNArtha gulAba kA phUla gandha kI dRSTi se sugandhita hai, to varNa kI dRSTi se kisI eka yA ekAdhika viziSTa raMgoM se yukta hai, sparza kI dRSTi se usako paMkhur3iyA~ komala haiM, kintu DaMThala tIkSNa hai, usameM eka viziSTa svAda hai, Adi Adi / yaha to huI vastu ke bhAvAtmaka dharmoM kI bAta, kintu usake abhAvAtmaka dharmoM kI saMkhyA to usake bhAvAtmaka dharmoM kI apekSA kaI gunA adhika hogI, jaise gulAba kA phUla, camelI kA, mogare kA yA palAsa kA phUla nahIM hai| vaha apane se itara sabhI vastuoM se bhinna hai aura usameM una sabhI vastuoM ke anekAneka dharmoM kA abhAva bhI hai / punaH yadi hama vastutattva kI bhUta evaM bhAvI tathA vyakta aura avyakta paryAyoM ( sambhAvanAoM) para vicAra kareM to usake guNa dharmoM kI yaha saMkhyA aura bhI adhika bar3hakara nizcita hI ananta taka pahu~ca jAvegI / ataH yaha kathana satya hai ki vastutattva anantadharmoM, ananta guNoM evaM ananta paryAyoM kA puMja hai| mAtra itanA hI nahIM vastutattva anantadharmAtmaka hone ke sAtha-sAtha anekAntika bhI hai, mAnava buddhi jinheM paraspara virodhI guNa mAna letI hai ve eka hI vastutattva meM apekSA bheda se eka sAtha rahate hue dekhe jAte hai / ' astitva nAstitva pUrvaka hai aura nAstitva astitva pUrvaka hai| ekatA meM anekatA aura anekatA meM ekatA anusyUta hai, jo dravya dRSTi se nitya hai, vahI paryAyadRSTi se anitya bhI hai| utpatti ke binA vinAza aura vinAza ke binA utpatti saMbhava nahIM hai| punaH utpatti aura vinAza ke lie dhrauvyatva bhI apekSita hai anyathA utpatti aura vinAza kisakA hogA ? kyoMki vizva meM vinAza ke abhAva se utpatti jaisI bhI koI sthiti 1. kIdRzaM vastu ? nAnA dharmayuktaM vividhasvabhAvaiH sahitaM, kathaMcit astitvanAstitlekatvAnekatva nityatvAnityatva-bhinnatva pramukherAviSTam / -svAmI kArtikeyAnuprekSA-TIkA zubhacandra; 253 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) nahIM hai / yadyapi dhrauvyatva aura utpatti vinAza ke dharma paraspara virodhI haiM, kintu donoM ko sahavartI mAne binA vizva kI vyAkhyA asambhava hai / yahI kAraNa thA ki bhagavAn mahAvIra ne apane yuga meM pracalita zAzvata - vAdI aura ucchedavAdI Adi paraspara virodhI vicAra dhArAoM ke madhya meM samanvaya karate hue anekAntika dRSTi se vastutattva ko utpAda, vyaya aura dhauvyAtmaka kahakara paribhASita kiyA / " jinopadiSTa yaha tripadI hI anekAntavAdI vicAra - paddhati kA AdhAra hai / syAdvAda aura nayavAda sambandhI vipula sAhitya mAtra isakA vistAra hai / tripadI hI jina dvArA vapita vaha "bIja" hai jisase syAdvAda rUpI vaTa vRkSa vikasita huA hai / yaha vastutattva ke usa anekAntika svarUpa kI sUcaka hai jisakA spaSTIkaraNa bhagavatIsUtra meM svayaM bhagavAn mahAvIra ne vividha prasaMgoM meM kiyA hai / udAharaNArtha jaba mahAvIra se gautama ne yaha pUchA ki he bhagavan ! jIva nitya yA anitya hai ? he gautama! jIva apekSAbheda se nitya bhI hai aura anitya bhI / bhagavan ! yaha kaise ? he gautama ! dravya dRSTi se jIva nitya hai, paryAya dRSTi se anitya / isI prakAra eka anya prazna ke uttara meM unhoMne somila ko kahA thA ki he somila ! dravya-dRSTi se maiM eka hU~, kintu parivartanazIla cetanAvasthAoM ( paryAyoM) kI apekSA se maiM aneka bhI hU~ / vastutattva ke isa anantadharmAtmaka evaM anekAntika svarUpa kA yaha pratipAdana ukta Agama meM bahuta hI vistAra ke sAtha huA hai kintu lekha kI maryAdA ko dRSTigata rakhate hue uparokta eka-do udAharaNa hI paryApta hoMge / 2 vastutattva kI yaha anantadharmAtmakatA tathA usameM virodhI dharma-yugaloM kI eka sAtha upasthiti anubhava siddha hai / eka hI Amraphala khaTTA aura madhura (khaTTA-mIThA ) donoM hI ho sakatA hai| pitRtva aura putratva ke do virodhI guNa apekSA bhedase eka hI vyaktimeM eka hI samaya meM sAtha-sAtha siddha ho sakate haiM / vAstavikatA to yaha hai ki jinheM hama virodhI dharma yugala mAna lete haiM, unameM sarvathA yA nirapekSa rUpa se virodha nahIM hai / apekSA bheda se unakA eka hI vastutattva meM eka hI samaya meM honA sambhava hai / bhinna 1. utpAdavyayadhIvyuktaM sat-tattvArthasUtra 5 - 29 2. goyamA ! jIvA siya sAsayA siya asAsayA - davvaT TThayAe sAsayA bhAvaTTyAe asAsayA - bhagavatI sUtra 7 3 273 / 3. bhagavatI sUtra - 1 - 8-10 / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) bhinna apekSAoM se eka ho vyakti choTA yA bar3A kahA jA sakatA hai athavA eka ho vastu ThaNDI yA garama kahI jA sakatI hai| jo saMkhiyA janasAdharaNa kI dRSTi meM viSa (prANApahArI) hai, vahI eka vaidya kI dRSTi meM auSadhi (jIvana-saMjIvanI) bhI hai| ataH yaha eka anubhavajanya satya hai ki vastu meM aneka virodhI dharma-yugaloM kI upasthiti dekhI jAtI hai| yahA~ hameM yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki vastu meM aneka virodhI dharma yugaloM ko upasthiti to hotI hai, kintu sabhI virodhI dharma yugaloM kI upasthiti nahIM hotI hai / isa sambandha meM dhavalA kA nimna kathana draSTavya hai-"yadi (vastu meM) sampUrNa dharmoM kA eka sAtha rahanA mAna liyA jAve to paraspara viruddha caitanya, acaitanya, bhavyatva aura abhavyatva Adi dharmoM kA eka sAtha AtmA meM rahane kA prasaMga A jaavegaa|' ataH yaha mAnanA adhika tarkasaMgata hai ki vastu meM kevala ve hI virodhI dharma yugala yugapat rUpa meM raha sakate haiM, jinakA usa vastu meM atyantAbhAva nahIM hai| kintu isa bAta se vastutattva kA anantadharmAtmaka svarUpa khaNDita nahIM hotA hai aura vastutattva meM nityatAanityatA, ekatva-anekatva, astitva-nAstitva, bhedatva-abhedatva Adi aneka virodhI dharma yugaloM kI yugapat upasthiti mAnI jA sakatI hai| AcArya amRtacandra 'samayasAra' kI TIkA meM likhate haiM ki apekSA bheda se jo hai, vahI nahIM bhI hai, jo sat hai vaha asat bhI hai, jo eka hai vaha aneka bhI hai, jo nitya hai vahI anitya bhI hai| vastu ekAntika na hokara anekAntika hai| AcArya hemacandra anyayoga-vyavacchedikA meM likhate haiM ki vizva kI samasta vastue~ syAdvAda kI mudrA se yukta haiM, koI bhI usakA ullaMghana nahIM kara sakatA / yadyapi vastutattva kA yaha anantadharmAtmaka evaM anekAntika svarUpa hameM asamaMjasa meM avazya DAla detA hai kintu yadi vastu svabhAva aisA hI hai, hama kyA kareM ? bauddha dArzanika dharmakIrti ke zabdoM meM 'yadidaM svayamarthebhyo rocate ke vayaM' ? punaH hama jisa vastu yA dravya kI vivecanA 1. dhavalA khaNDa 1, bhAga 1, sUtra 11, pR0 167-uddhRta tIrthaMkara mahAvIra DaoN0 bhArilla 2. yadeva tat tadeva atat yadevekaM tadevAnekaM, yadeva sat tadevAsat, yadevanityaM tadevAnityaM-samayasAra TIkA (amRtacanda) 3. AdIpamAvyomasamasvabhAvaM syAdvAdamudrA natimedi vastu-anyayogavyavacche dikA 5 / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA cAhate haiM, vaha hai kyA ? jahA~ eka ora dravya ko guNa aura paryAyoM kA Azraya kahA gayA hai, vahIM dUsarI ora use guNoM kA samUha bhI kahA gayA hai| guNa aura paryAyoM se pRthak dravya kI koI sattA hI nahIM hai aura dravya se pRthaka guNa aura paryAyoM kI koI sattA nahIM hai| yaha hai vastu kI sApekSitatA aura yadi vastutattva sApekSika, anantadharmAtmaka aura anekAntika hai, to phira usakA jJAna evaM usakI vivecanA nirapekSa evaM ekAntika dRSTi se kaise sambhava hai ? isalie jaina AcAryoM kA kathana hai ki (anantadharmAtmaka) mizrita tattva kI vivecanA binA apekSA ke sambhava nahIM hai|' (ba) mAnavIya jJAna prApti ke sAdhanoM kA svarUpa : yaha to huI vastu svarUpa kI bAteM, kintu jisa vastu svarUpa kA jJAna hama prApta karanA cAhate haiM, usake lie hamAre pAsa sAdhana kyA hai| hameM una sAdhanoM ke svarUpa evaM unake dvArA pradatta jJAna ke svarUpa para bhI vicAra kara lenA hogaa| manuSya ke pAsa apanI satyAbhIpsA aura jijJAsA kI santuSTi ke lie jJAna-prApti ke do sAdhana haiM : 1. indriyA~ aura 2. tarkabuddhi / mAnava apane inhIM sImita sAdhanoM dvArA vastutattva ko jAnane kA prayatna karatA hai| jahA~ taka mAnava ke aindrika jJAna kA prazna hai, yaha spaSTa hai ki aindrika jJAna na pUrNa hai aura na nirapekSa / mAnava indriyoM kI kSamatA sImita hai, ataH ve vastutattva kA jo bhI svarUpa jAna pAtI haiM, vaha pUrNa nahIM ho sakatA hai| indriyA~ vastu ko apane pUrNa svarUpa meM dekha pAne ke lie sakSama nahIM haiN| yahA~ hameM yaha bhI smaraNa rakhanA cAhie ki hama vastutattva ko jisa rUpa meM vaha hai vaisA nahIM jAna kara use jisa rUpa meM indriyA~ hamAre samakSa prastuta karatI haiM, usI rUpa meM jAnate haiN| hama indriya saMvedanoM ko jAna pAte haiM, vastutattva ko nhiiN| isakA artha yaha huA ki hamArA Anubhavika jJAna indriya-sApekSa hai| mAtra itanA hI nahIM, vaha indriya sApekSa hone ke sAtha-sAtha una koNoM para bhI nirbhara rahatA hai jahA~ se vastu dekhI jA rahI hai aura yadi hama usa koNa (sthiti) ke vicAra ko apane 1. na vivecayituM zakyaM vinA'pekSAM hi mizritam / -abhidhAnarAjendra, khaNDa 4, pR0 1853 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) jJAna se alaga karate haiM, to nizcita hI hamArA jJAna bhrAnta ho jaayegaa| udAharaNArtha eka gola sikkA apane aneka koNoM se hameM vRttAkAra na laga kara aNDAkAra dikhAI detA hai| vibhinna gurutvAkarSaNoM evaM vibhinna zArIrika sthitiyoM se eka hI vastu halkI yA bhArI pratIta hotI hai| hamArI pRthvI ko jaba hama usake gurutvAkarSaNa kI sImA se Upara jAkara dekhate haiM to gatizIla dikhAI detI hai, kintu yahA~ vaha hameM sthira pratIta hotI hai| dUra se dekhane para vastu choTI aura pAsa se dekhane para bar3I dikhAI detI hai| eka Tebala ke jaba vividha koNoM se phoTo lie jAte haiM to ve paraspara bhinna-bhinna hote haiN| isa prakAra hamArA sArA Anubhavika jJAna sApekSa hI hotA hai, nirapekSa nahIM / indriya samvedanoM ko una saba apekSAoM (Conditions) se alaga haTakara nahIM samajhA jA sakatA hai, jinameM ki ve hue haiN| ataH aindrikajJAna dika, kAla aura vyakti sApekSa hI hotA hai / kintu mAnava mana kabhI bhI indriyAnubhUti yA pratIti ke jJAna ko hI antima satya mAnakara santuSTa nahIM hotA, vaha usa pratIti ke pIche bhI jhAMkanA cAhatA hai| isa hetu vaha apanI tarkabuddhi kA sahArA letA hai / kintu kyA tAkika jJAna nirapekSa ho sakatA hai ? prathama to tArkika jJAna bhI pUrI taraha se indriya samvedanoM se nirapekSa nahIM hotA hai, dUsare tAkika jJAna vastutaH eka sambandhAtmaka jJAna hai / bauddhika cintana kAraNa-kArya, eka-aneka, asti-nAsti Adi vicAra vidhAoM se ghirA huA hai aura apanI ina vicAra vidhAoM ke AdhAra para vaha sApekSa hI hogaa| tarkabaddhi jaba bhI kisI vastu ke svarUpa kA nizcaya kara koI nirNaya prastuta karatI hai, to vaha hameM do tathyoM ke bIca kisI sambandha yA asambandha kI hI sUcanA pradAna karato hai aura aisA sambandhAtmaka jJAna sambandha sApekSa hI hogA, nirapekSa nhiiN| kyoMki sabhI sambandha (Relations) sApekSa hote haiN| (sa) mAnavIya jJAna ko sImitatA evaM sApekSatA : ___vastutaH vastutattva kA yathArtha evaM pUrNa jJAna sImita kSamatA vAle mAnava ke lie sadaiva hI eka jaTila prazna rahA hai| apUrNa ke dvArA pUrNa ko jAnane ke samasta prayAsa AMzika satya ke jJAna se Age nahIM jA pAye haiM aura jaba isa AMzika satya ko pUrNa satya mAna liyA jAtA hai to vaha . Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya, satya na raha karake asatya bana jAtA hai| vastutattva na kevala utanA hI hai jitanA ki hama ise jAna pA rahe haiM / manuSya kI aindrika jJAna kSamatA evaM tarka buddhi itanI apUrNa hai ki vaha sampUrNa satya ko eka sAtha grahaNa nahIM kara sakatI / sAdhAraNa mAnava-buddhi pUrNa satya ko eka sAtha grahaNa nahIM kara sktii| ataH sAdhAraNa mAnava pUrNa satya kA sAkSAtkAra nahIM kara pAtA hai / jaina dRSTi ke anusAra satya ajJeya to nahIM hai kintu binA pUrNatA ko prApta kiye use pUrNa rUpa se nahIM jAnA jA sktaa| prasiddha vaijJAnika albarTa AinsTIna ne kahA thA ki "hama kevala sApekSika satya ko jAna sakate haiM, nirapekSa satya ko to koI pUrNa draSTA hI jAna skegaa|' aura aisI sthiti meM jabaki hamArA samasta jJAna AMzika, apUrNa tathA sApekSika hai, hameM yaha dAvA karane kA koI adhikAra nahIM hai ki merI dRSTi hI ekamAtra satya hai aura satya mere hI pAsa hai| hamArA AMzika, apUrNa aura sApekSika jJAna nirapekSa satyatA kA dAvA nahIM kara sakatA hai| ataH aise jJAna ke lie hameM aisI kathana paddhati kI yojanA karanI hogI, jo ki dUsaroM ke anubhUta satyoM kA niSedha nahIM karate hue apanI bAta kaha sake / hama apane jJAna kI sImitatA ke kAraNa anya sambhAvanAoM (Possibilities) ko nirasta nahIM kara sakate haiN| kyA sarvajJa kA jJAna nirapekSa hotA hai ? yadyapi jaina darzana meM yaha mAnA gayA hai ki sarvajJa yA kevalI sampUrNa satya kA sAkSAtkAra kara letA hai, ataH yaha prazna svAbhAvika rUpa se uThatA hai ki kyA sarvajJa kA jJAna nirapekSa hai| isa sandarbha meM jaina dArzanikoM meM bhI matabheda pAyA jAtA hai| kucha samakAlIna jaina vicAraka sarvajJa ke jJAna ko nirapekSa mAnate haiM jaba ki dUsare kucha vicArakoM ke anusAra sarvajJa kA jJAna bhI sApekSa hotA hai| zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA ne ne "syAdvAdamaMjarI' kI bhUmikA meM sarvajJa ke jJAna ko nirapekSa satya batAyA hai| jabaki muni zrI nagarAjajI ne "jaina darzana aura Adhunika vijJAna" nAmaka pustikA meM yaha mAnA hai ki sarvajJa kA jJAna bhI kahane bhara ko hI 1. "We can only know the relative truth, the real truth is known only to the Universal Observer." -Quoted in Cosmology Old and New p. XII. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) nirapekSa hai kyoMki syAdasti syAnnAsti se pare vaha bhI nahIM hai| kintu vastusthiti yaha hai ki jahA~ taka sarvajJa ke vastu jagata ke jJAna kA prazna hai use nirapekSa nahIM mAnA jA sakatA kyoMki usake jJAna kA viSaya ananta dharmAtmaka vastu hai / ataH sarvajJa bhI vastutattva ke ananta guNoM ko anantaapekSAoM se hI jAna sakatA hai| vastugata jJAna yA vaiSayika jJAna (Objective knowledge) kabhI bhI nirapekSa nahIM ho sakatA, phira cAhe vaha sarvajJa kA hI kyoM na ho? isIlie jaina AcAryoM kA kathana hai ki dIpa se lekara vyoma taka vastu-mAtra syAdvAda kI mudrA se aMkita haiN| kintu hameM yaha dhyAna rakhanA hogA ki jahA~ taka sarvajJa ke Atma-bodha kA prazna hai vaha nirapekSa ho sakatA hai kyoMki vaha vikalpa rahita hotA hai / sambhavataH isI dRSTikoNa ko lakSya meM rakhakara AcArya kundakunda ko yaha kahanA par3A thA ki vyavahAra dRSTi se sarvajJa sabhI dravyoM ko jAnatA hai kintu paramArthataH to vaha AtmA ko hI jAnatA hai| vastusthiti yaha hai ki sarvajJa kA Atma-bodha to nirapekSa hotA hai kintu usakA vastu-viSayaka jJAna sApekSa hotA hai| (va) bhASA kI abhivyakti-sAmarthya ko sImitatA aura sApekSatA: sarvajJa yA pUrNa ke lie bhI, jo sampUrNa satya kA sAkSAtkAra kara letA hai, satya kA nirapekSa kathana yA abhivyakti sambhava nahIM hai| sampUrNa satya ko cAhe jAnA jA sakatA ho kintu kahA nahIM jA sktaa| usakI abhivyakti kA jaba bhI koI prayAsa kiyA jAtA hai, to vaha sApekSika bana jAtA hai / kyoMki sarvajJa ko bhI apanI abhivyakti ke lie usI bhASA kA sahArA lenA hotA hai, jo ki sImita evaM apUrNa hai| "hai" aura "nahIM hai" kI sImA se ghirI huI hai| ataH bhASA pUrNa satya ko nirapekSatayA abhivyakta nahIM kara sakatI hai| prathama to vastutattva ke dharmoM kI saMkhyA ananta hai, jabaki mAnavIya bhASA kI zabda saMkhyA sImita hai| jitane vastu-dharma haiM, utane zabda nahIM haiM / ataH aneka dharma anukta (akathita) raheMge hii| punaH mAnava kI jitanI anubhUtiyA~ haiM, una sabake lie bhI bhASA meM pRthaka-pRthaka zabda nahIM haiM / hama gur3a, zakkara, Ama Adi kI miThAsa ko bhASA meM pUrNa rUpa se abhivyakta nahIM kara sakate kyoMki sabhI kI miThAsa ke lie alaga-alaga zabda nahIM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| AcArya nemicandra 'gommaTasAra' meM likhate haiM ki hamAre anubhUta bhAvoM kA kevala anantavA~ bhAga hI kathanIya hotA hai aura jitanA kathanIya hai, usakA bhI eka aMza hI bhASA meM nibaddha karake likhA jAtA hai (gommaTasAra jIvakANDa 334) / cAhe nirapekSa jJAna ko sambhava bhI mAna liyA jAya, kintu nirapekSa kathana to kadApi sambhava nahIM hai, kyoMki jo kucha bhI kahA jAtA hai, vaha kisI na kisI sandarbha meM (in a certain context) kahA jAtA hai aura usa sandarbha meM hI use ThIka prakAra se samajhA jA sakatA hai anyathA bhrAnti hone kI saMbhAvanA rahatI hai| isIlie jaina AcAryoM kA kathana hai ki jagata meM jo kucha bhI kahA jA sakatA hai, vaha saba kisI vivakSA yA naya se gabhita hotA hai| jina yA sarvajJa kI vANI bhI apekSA rahita nahIM hotI hai| vaha sApekSa hI hotI hai| ataH vaktA kA kathana samajhane ke lie bhI apekSA kA vicAra Avazyaka hai| . .. punazca jaba vastutatva meM aneka viruddha dharma-yugala bhI rahe hue haiM, to zabdoM dvArA unakA eka sAtha pratipAdana sambhava nahIM hai| unheM kramika rUpa meM hI kahA jA sakatA hai| zabda eka samaya meM eka hI dharma ko abhivyakta kara sakatA hai| anantadharmAtmaka vastutattva ke samasta dharmoM kA eka sAtha kathana bhASA kI sImA ke bAhara hai| ataH kisI bhI kathana meM vastu ke aneka dharma anukta (akathita) hI raha jAveMge aura eka nirapekSa kathana anukta dharmoM kA niSedha karane ke kAraNa asatya ho jaavegaa| hamArA kathana satya rahe aura hamAre vacana vyavahAra se zrotA ko koI bhrAnti na ho isalie sApekSika kathana paddhati hI samucita ho sakatI hai| jainAcAryoM ne syAt ko satya kA cihna' isIlie kahA hai ki vaha apekSA pUrvaka kathana karake hamAre kathana ko avirodhI aura satya banA detA hai tathA zrotA ko koI bhrAnti bhI nahIM hone detA hai| syAdvAda aura anekAnta : sAdhAraNatayA anekAnta aura syAdvAda paryAyavAcI mAne jAte haiN|' aneka jainAcAryoM ne inheM paryAyavAcI batAyA bhI hai / kintu phira bhI donoM meM thor3A antara hai| anekAnta syAdvAda kI apekSA adhika vyApaka artha kA dyotaka hai / jainAcAryoM ne donoM meM vyApaka-vyApya bhAva mAnA hai / anekAnta 1. syAkAraH satyalAJchanaH / 2. tataH syAdvAda anekAMtavAda-syAdvAdamaMjarI / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApaka hai aura syAdvAda vyApya / anekAnta vAcya hai to syAdvAda vAcaka / anekAnta vastusvarUpa hai, to syAdvAda usa anekAntika vastu svarUpa ke kathana kI nirdoSa bhASA-paddhati / anekAnta darzana hai, to syAdvAda usakI abhivyakti kA ddhNg| vibhajjavAda aura sthAdvAda : . vibhajjavAda syAdvAda kA hI eka anya paryAyavAcI evaM pUrvavartI hai| sUtrakRtAMga meM mahAvIra ne bhikSuoM ke lie yaha spaSTa nirdeza diyA ki ve vibhajjavAda kI bhASA kA prayoga kreN|' isI prakAra bhagavAna buddha ne bhI majjhimanikAya meM spaSTa rUpa se kahA thA ki he mANavaka ! maiM vibhajjavAdI hU~, ekAntavAdI nhiiN| vibhajjavAda vaha siddhAnta hai, jo prazna ko vibhAjita karake uttara detA hai / jaba buddha se yaha pUchA gayA ki gRhastha ArAdhaka hotA hai yA pravajita ? unhoMne isa prazna ke uttara meM yaha kahA ki gRhastha evaM tyAgI yadi mithyAvAdI haiM to ArAdhaka nahIM ho skte| kintu yadi donoM hI samyak AcaraNa karane vAle haiM to donoM hI ArAdhaka ho sakate haiN| isI prakAra jaba mahAvIra se jayaMtI ne yaha pUchA ki sonA acchA hai yA jAganA, to unhoMne kahA thA ki kucha jIvoM ko sonA acchA hai aura kucha kA jaagnaa| pApI kA sonA acchA hai aura dharmAtmAoM kA jaagnaa|' isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki vaktA ko usake prazna kA vizleSaNapUrvaka uttara denA vibhajjavAda hai| praznoM ke uttaroM kI yaha vizleSaNAtmaka zailI vicAroM ko sulajhAne vAlI tathA vastu ke aneka AyAmoM ko spaSTa karane vAlI hai| isase vaktA kA vizleSaNa ekAMgI nahIM banatA hai / buddha aura mahAvIra kA yaha vibhajjavAda hI Age calakara zUnyavAda aura syAdvAda meM vikasita huA hai| zUnyavAda aura syAdvAda: bhagavAn buddha ne zAzvatavAda aura ucchedavAda ina donoM ko asvIkAra 1. bhikkhU vibhajjavAyaM ca viyaagrejjaa-suutrkRtaaNg-1|1|4|22| 2. majjhimanikAya-sUtra 99 (uddhRta, Agamayuga kA jaina darzana, pR0 53) / 3. bhagavatIsUtra 12-2-443 / 4. dekhie-zUnyavAda aura syAdvAda nAmaka lekha-paM0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA / --AcArya Ananda RSijI abhinandana grantha, pR0 265 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) kiyA aura apane mArga ko madhyama mArga kahA / jabaki bhagavAna mahAvIra ne zAzvatavAda aura ucchedavAda ko apekSAkRta rUpa se svIkRta karake eka vidhimArga apnaayaa| bhagavAn buddha kI paramparA meM vikasita zUnyavAda aura jaina paramparA meM vikasita syAdvAda donoM kA hI lakSya ekAntika dArzanika vicAradhArAoM kI asvIkRti hI thaa| donoM meM pharka itanA hI hai ki jahAM zUnyavAda eka niSedhapradhAna dRSTi hai vahIM syAdvAda meM eka vidhAyaka dRSTi hai| zUnyavAda jo bAta saMvRti satya aura paramArtha satya ke rUpa meM kahatA hai, vahI bAta jaina dArzanika vyavahAra aura nizcaya naya ke AdhAra para pratipAdita karatA hai| zUnyavAda aura syAdvAda meM maulika bheda apane niSkarSoM ke sambandha meM hai| zUnyavAda apane niSkarSoM meM niSedhAtmaka hai aura syAdvAdva vidhAnAtmaka hai| zUnyavAda apanI sampUrNa tArkika vivecanA meM isa niSkarSa para AtA hai ki vastutattva zAzvata nahIM hai, ucchinna nahIM hai, eka nahIM hai, aneka nahIM hai, sat nahIM hai, asat nahIM hai| jabaki syAdvAda apane niSkarSoM ko vidhAnAtmaka rUpa se prastuta karatA hai ki vastuzAzvata bhI hai, azAzvata bhI hai, eka bhI hai, aneka bhI hai, sat bhI hai, asat bhI hai / ekAnta meM rahA huA doSa zUnyavAdI aura syAdvAdI donoM hI dekhate haiN| isa ekAnta ke doSa se bacane kI tatparatA meM zUnyavAda dvArA prastuta zUnyatA-zUnyatA ko dhAraNA aura syAdvAda dvArA prastuta anekAnta kI anekAntatA kI dhAraNA bhI vizeSa rUpa se draSTavya hai| kintu jahA~ zUnyavAdI usa doSa ke bhaya se ekAnta ko asvIkAra karatA hai, vahIM syAdvAdI, usake Age syAt zabda rakhakara usa sadoSa ekAnta ko nirdoSa banA detA hai / donoM meM yadi koI maulika bheda hai to vaha apanI niSedhAtmaka aura viSedhAtmaka dRSTiyoM kA hI hai| zUnyavAda kA vastutattva jahA~ catuSkoTivinirmukta zUnya hai, vahIM jaina darzana kA vastutattva anantadharmAtmaka hai| kintu zUnya aura ananta kA gaNita to eka hI hai| ina donoM kI vibhinnatA to usa dRSTi kA hI pariNAma hai, jo ki vaicArika AgrahoM se janamAnasa ko mukta karane ke lie buddha aura mahAvIra ne prastuta kI thii| buddha ke niSedhAtmaka dRSTikoNa kA pariNAma zUnyavAda thA to mahAvIra ke vidhAnAtmaka dRSTikoNa kA pariNAma syaadvaad| isa sambandha meM AdaraNIya dalasukhabhAI kA lekha 'zUnyavAda aura syAdvAda' vizeSa rUpa se draSTavya hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgI saptabhaMgI syAdvAda kI bhASAyI abhivyakti ke sAmAnya vikalpoM ko prastuta karatI hai| hamArI bhASA vidhi-niSedha kI sImAoM se ghirI huI hai| "hai" aura "nahIM hai" hamAre kathanoM ke do prArUpa haiN| kintu kabhIkabhI hama apanI bAta ko spaSTatayA "hai" ( vidhi ) aura "nahIM hai" ( niSedha ) kI bhASA meM prastuta karane meM asamartha hote haiM / arthAt sImita zabdAvalI kI yaha bhASA hamArI anubhUti ko pragaTa karane meM asamartha hotI hai| aisI sthiti meM hama eka tIsare vikalpa "avAcya" yA "avaktavya" kA sahArA lete haiM, arthAt zabdoM ke mAdhyama se "hai" aura "nahIM hai" kI bhASAyo sImA meM bA~dha kara use kahA nahIM jA sakatA hai| isa prakAra vidhi, niSedha aura avaktavyatA se jo sAta prakAra kA vacana vinyAsa banatA hai, use saptabhaMgI kahA jAtA hai|' saptabhaMgI meM syAt asti, syAt nAsti aura syAt avaktavya ye tIna asaMyogI maulika bhaMga haiN| zeSa cAra bhaMga ina tInoM ke saMyoga se banate haiN| unameM syAt asti-nAsti, syAt asti-avaktavya aura syAt nAsti-avaktavya ye tIna dvisaMyogI aura antima syAt-asti-nAsti-avaktavya, yaha trisaMyogI bhaMga hai| nirNayoM kI bhASAyI abhivyakti vidhi, niSedha aura avaktavya, ina tIna hI rUpa meM hotI hai| ataH usase tIna hI maulika bhaMga banate haiM aura ina tIna maulika bhaMgoM meM se gaNitazAstra ke saMyoga niyama (Law of Combination) ke AdhAra para sAta bhaMga hI banate haiM, na kama na adhika / aSTasahasrI TIkA meM AcArya vidyAnandi ne isIlie yaha kahA hai ki jijJAsA aura saMzaya aura unake samAdhAna sapta prakAra ke hI ho sakate haiM / ataH jaina AcAryoM kI saptabhaMgI kI yaha vyavasthA nirmUla nahIM hai| vastutattva ke ananta dharmoM meM se pratyeka ko lekara eka-eka saptabhaMgI aura isa prakAra ananta saptabhaMgiyA~ to banAI jA sakatI haiM kintu anantabhaMgI nahIM / zvetAmbara Agama bhagavatIsUtra meM SaTpradezI skandha ke saMbaMdha meM jo 23 bhaMgoM kI 1. (a) saptabhiH prakArairvacanavinyAsaH saptabhaMgItIgIyate / -syAdvAdamaMz2arI kArikA 23 kI TIkA / (ba) praznavazAt ekatra vastuni avirodhena vidhi pratiSedhakalpanA sptbhNgii| --rAjavArtika 1-6 / mal Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) yojanA hai, vaha vacana bheda kRta saMkhyAoM ke kAraNa hai| usameM bhI mUla bhaMga sAta hI haiN|' paMcAstikAyasAra, pravacanasAra Adi prAcIna digambara Agama granthoM meM aura zeSa paravartI sAhitya meM saptabhaMga hI mAnya rahe haiN| ataH vidvAnoM ko ina bhramoM kA nivAraNa kara lenA cAhiye ki aise saMyogoM se saptabhaMgI hI kyoM ananta bhaMgI bhI ho sakatI haiM athavA AgamoM meM sAta bhaMga nahIM haiM / saptabhaMgI bhI eka paravartI vikAsa hai| saptabhaMgI kA pratyeka bhaMga eka sApekSika nirNaya prastuta karatA hai / saptabhaMgI meM syAt asti Adi jo sAta bhaMga haiM, ve kathana ke tArkika AkAra (Logical forms) mAtra haiN| usameM syAt zabda kathana kI sApekSikatA kA sUcaka hai aura asti evaM nAsti kathana ke vidhAnAtmaka (Affirmative) aura niSedhAtmaka (Negative) hone ke sUcaka haiN| kucha jaina vidvAna asti ko sattA kI bhAvAtmakatA kA aura nAsti ko abhAvAtmakatA kA sUcaka mAnate haiM kintu yaha dRSTikoNa jaina darzana ko mAnya nahIM ho sakatAudAharaNa ke lie jaina darzana meM AtmA bhAva rUpa hai vaha abhAva rUpa nahIM ho sakatA hai| ataH hameM yaha spaSTa rUpa se jAna lenA cAhie ki syAt asti, syAt nAsti apane ApameM koI kathana nahIM hai, apitu kathana ke tArkika AkAra haiM, ve kathana ke prArUpa haiN| una prArUpoM ke lie apekSA tathA uddezya aura vidheya padoM kA ullekha Avazyaka hai| jaise syAd asti bhaMga kA Thosa udAharaNa hogA-dravya kI apekSA AtmA nitya hai| yadi hama isameM apekSA (dravyatA) aura vidheya (nityatA) kA ullekha nahIM kareM aura kaheM ki syAd AtmA hai, to hamArA kathana bhrama pUrNa hogaa| apekSA aura vidheya pada ke ullekha ke abhAva meM saptabhaMgI ke AdhAra para kiye gaye kathana aneka bhrAntiyoM ko janma dete haiM, jisakA vizeSa vivecana hamane dvitIya bhaMga kI carcA ke prasaMga meM kiyA hai| Adhunika tarkazAstra kI dRSTi se saptabhaMgI kA pratyeka bhaMga eka sApekSika kathana hai jise eka hetuphalAzrita vAkya ke rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai| saptabhaMgI ke prasaMga meM utpanna bhrAntiyoM se bacane ke lie use nimna sAMketika rUpa meM vyakta kiyA jA sakatA hai| 1. dekheM-jaina darzana-DaoN. mohanalAla mehatA pR. 300-307 / / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U 47 8 4 ( 18 ) saptabhaMgI ke isa sAMketika prArUpa ke nirmANa meM hamane cihnoM kA prayoga unake sAmane darzita arthoM meM kiyA hai :cihna artha yadi-to(hetuphalAzrita kathana) apekSA (dRSTikoNa) saMyojana (aura) yugapat (ekasAtha) anantatva vyAghAtaka uddezya vidheya bhaMgoM ke Agamika rUpa bhaMgoM ke sAMketika rUpa Thosa udAharaNa syAt asti a', uvi hai yadi dravyakI apekSAse vicAra karate haiM to AlmA nitya hai| syAt nAsti a' uvi nahIM hai yadi paryAya kI apekSA se vicAra karate haiM to AtmA nitya nahIM hai| (au vi hai. yadi dravya kI apekSA se syAt asti nAsti ca ) au vi nahIM hai vicAra karate haiM to AlmA nitya hai aura yadi paryAya kI apekSA se vicAra karate haiM to AtmA nitya nahIM hai| ((a' a1)ya u yadi dravya aura paryAya donoM syAt avaktavya ra avaktavya hai hI apekSA se eka sAtha vicAra karate haiM to AtmA avaktavya hai| (kyoMki do bhinna-bhinna apekSAoM se do alaga-alaga kathana ho sakate haiM kintu eka kathana nahIM ho sktaa)| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 19 ) syAd astica (au vi hai. avaktavyaca (a a)ya u) -avaktavya hai athavA a'- u vi hai. (a)-u avaktavya hai syAd nAstica (a u vi nahIM hai. avaktavya ca 2(a! a2)ya - u ( avaktavya hai yadi dravya kI apekSA se vicAra karate haiM to AtmA nitya hai kintu yadi AtmA kI dravya paryAya donoM yA ananta apekSAoM kI daSTi se vicAra karate haiM to AtmA avaktavya hai| yadi paryAya kI apekSA se vicAra karate haiM to AtmA nitya nahIM hai kintu yadi ananta apekSA kI dRSTi se vicAra karate haiM to AtmA avaktavya hai| athavA (a'-u vi nahIM hai. (a00)ya- u avaktavya hai syAd astica, (a u vi hai. yadi dravya dRSTi se vicAra nAsti ca au vi nahIM hai. karate haiM to AtmA nitya avaktavyaca 8(a) uavaktavya hai hai aura yadi paryAya dRSTi se vicAra karate haiM to athavA AtmA nitya nahIM hai kintu yadi apanI ananta ape(a'u vi hai. kSAoM kI dRSTi se vicAra karate haiM to AtmA avaau vi nahIM hai. ktavya hai| (a' 'a)- u avaktavya hai Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) saptabhaMgI ke prastuta sAMketika rUpa meM hamane kevala do apekSAoM kA ullekha kiyA hai kintu jaina vicArakoM ne dravya, kSetra kAla aura bhAva aisI cAra apekSAe~ mAnI haiM, usameM bhI bhAva-apekSA vyApaka hai usameM vastu kI avasthAoM (paryAyoM) evaM guNoM donoM para vicAra kiyA jAtA hai| kintu yadi hama pratyeka apekSA kI saMbhAvanAoM para vicAra kareM to ye apekSAe~ bhI ananta hoMgI kyoMki vastutattva anantadharmAtmaka hai| apekSAoM kI ina vividha sambhAvanAoM para vistAra se vicAra kiyA jA sakatA hai kintu isa choTe se lekha meM yaha sambhava nahIM hai| isa saptabhaMgI kA prathama bhaMga "syAt asti" hai| yaha svacatuSTaya kI apekSA se vastu ke bhAvAtmaka dharma yA dharmoM kA vidhAna karatA hai| jaise apane dravya kI apekSA se yaha ghar3A miTTI kA hai, kSetra kI apekSA se indaura nagara meM banA huA hai, kAla kI apekSA se zizira Rtu kA banA huA hai, bhAva arthAt vartamAna paryAya kI apekSA se lAla raMga kA hai yA ghaTAkAra hai aadi| isa prakAra vastu ke sva dravya, kSetra, kAla evaM bhAva kI apekSA se usake bhAvAtmaka guNoM kA vidhAna karanA yaha prathama 'asti' nAmaka bhaMga kA kArya hai| dUsarA syAt, "nAsti" nAmaka bhaMga vastutattva ke abhAvAtmaka dharma yA dharmoM kI anupasthiti yA nAstitva kI sUcanA detA hai| vaha yaha batAtA hai ki vastu meM sva se bhinna para-catuSTaya kA abhAva hai| jaise yaha ghar3A tAmbe kA nahIM hai, bhopAla nagara se banA huA nahIM hai, grISma Rtu kA banA huA nahIM hai, kRSNa varNa kA nahIM hai Adi / mAtra itanA hI nahIM yaha bhaMga isa bAta ko bhI spaSTa karatA hai ki ghar3A, pustaka, Tebala, kalama, manuSya Adi nahIM hai| jahA~ prathama bhaMga yaha kahatA hai ki ghar3A ghar3A hI hai, vahA~ dUsarA bhaMga yaha batAtA hai ki ghar3A, ghaTa itara anya kucha nahIM hai| kahA gayA hai ki "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca" arthAt sabhI vastuoM kI sattA svarUpa se hai pararUpa se nhiiN| yadi vastu meM anya vastuoM ke guNa dharmoM kI sattA bhI mAna lI jAyegI to phira vastuoM kA pArasparika bheda hI samApta ho jAvegA aura vastu kA sva-svarUpa hI nahIM raha jAvegA, ataH vastu meM para-catuSTaya kA niSedha karanA dvitIya bhaMga hai| prathama bhaMga batAtA hai ki vastu kyA hai, jabaki dUsarA bhaMga yaha batAtA hai ki vastu kyA nahIM hai| sAmAnyatayA isa dvitIya bhaMga ko "syAt nAsti ghaTaH" arthAt kisI apekSA se ghar3A nahIM hai, isa rUpa meM prastuta kiyA jAtA hai, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) kintu isake prastutIkaraNa kA yaha DhaMga thor3A bhrAntijanaka avazya hai, sthUla dRSTi se dekhane para aisA lagatA hai ki prathama bhaMga meM ghaTa ke astitva kA jo vidhAna kiyA gayA thA, usI kA dvitIya bhaMga meM niSedha kara diyA gayA hai aura aisI sthiti meM syAdvAda ko sandehavAda yA AtmA virodhI kathana karane vAlA siddhAnta samajha lene kI bhrAnti ho jAnA svAbhAvika hai| zaMkara prabhRti vidvAnoM ne syAdvAda kI jo AlocanA kI thI, usakA mukhya AdhAra yahI bhrAnti hai| 'syAt asti ghaTa:' aura 'syAt nAsti ghaTaH' meM jaba syAt zabda ko dRSTi se ojhala kara yA use sambhAvanA ke artha meM grahaNa kara 'asti' aura 'nAsti' para bala diyA jAtA hai to Atma-virodha kA AbhAsa hone lagatA hai| jahA~ taka maiM samajha pAyA hU~ syAdvAda kA pratipAdana karane vAle kisI AcArya kI dRSTi meM dvitIya bhaMga kA kArya prathama bhaMga meM sthApita kiye gaye guNadharma kA usI apekSA se niSedha karanA nahIM hai, apitu yA to prathama bhaMga meM asti rUpa mAne gaye guNa dharma se itara guNa dharmoM kA niSedha karanA hai athavA phira apekSA ko badala kara usI guNa dharma kA niSedha karanA hotA hai aura isa prakAra dvitIya bhaMga prathama bhaMga ke kathana ko pUSTa karatA hai, khaNDita nhiiN| yadi dvitIya bhaMga ke kathana ko usI apekSA se prathama bhaMga kA niSedhaka yA virodhI mAna liyA jAvegA to nizcaya yaha siddhAnta saMzayavAda yA Atma virodha ke doSoM se grasita ho jAvegA, kintu aisA nahIM hai| yadi prathama bhaMga meM 'syAdastyeva ghaTaH' kA artha kisI apekSA se ghar3A hai aura dvitIya bhaMga meM "syAnnAstyeva ghaTaH" kA artha kisI apekSA se ghar3A nahIM hai aisA kareMge to AbhAsI rUpa se aisA lagegA ki donoM kathana virodhI haiN| kyoMki ina kathanoM ke bhASAyI svarUpa se aisA AbhAsa hotA hai ki ina kathanoM meM ghaTa ke astitva aura nAstitva ko hI sUcita kiyA gayA hai| jabaki jaina AcAryoM kI dRSTi meM ina kathanoM kA bala unameM prayukta "syAt" zabda meM hI hai, ve yaha nahIM mAnate haiM ki dvitIya bhaMga prathama bhaMga meM sthApita satya kA pratiSedha karatA hai / donoM bhaMgoM meM ghaTa ke sambandha meM jinakA vidhAna yA niSedha kiyA gayA hai ve apekSAzrita dharma haiM na ki ghaTa kA svayaM kA astitva yA nAstitva / punaH donoM bhaMgoM ke "apekSAzrita dharma" eka nahIM haiM, bhinna-bhinna haiN| prathama bhaMga meM jina apekSAzrita dharmoM kA niSedha huA hai, ve dUsare arthAt para-catuSTaya ke haiN| ataH prathama bhaMga ke vidhAna aura dvitIya bhaMga ke niSedha meM koI Atma Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) virodha nahIM hai / merI dRSTi meM isa bhrAnti kA mUla kAraNa prastuta vAkya meM usa vidheya pada ( Predicate ) ke spaSTa ullekha kA abhAva hai, jisakA ki vidhAna yA niSedha kiyA jAtA hai / yadi "nAsti" pada ko vidheya sthAnIya mAnA jAtA hai to punaH yahA~ yaha bhI prazna uTha sakatA hai ki jo ghaTa asti rUpa hai, vaha nAsti rUpa kaise ho sakatA hai ? yadi yaha kahA jAve ki para dravyAdi kI apekSA se ghaTa nahIM hai, kintu para dravyAdi ghaTa ke astitva ke niSedhaka kaise bana sakate haiM ? yadyapi yahA~ pUrvAcAryoM kA mantavya spaSTa hai ki ve ghaTa kA nahIM, apitu ghaTa meM paradravyAdi kA bhI niSedha karanA cAhate haiM / ve kahanA yaha cAhate haiM ki ghaTa paTa nahIM hai yA ghaTa meM paTa Adi ke dharma nahIM haiM, kintu smaraNa rakhanA hogA ki isa kathana meM prathama aura dvitIya bhaMga meM apekSA nahIM badalI hai / yadi prathama bhaMga se yaha kahA jAve ki ghar3A miTTI kA hai aura dUsare bhaMga meM yaha kahA jAve ki ghar3A pItala kA nahIM hai to donoM meM apekSA eka hI hai arthAt donoM kathana dravya kI yA upAdAna kI apekSA se haiM / aba dUsarA udAharaNa leM / kisI apekSA se ghar3A nitya hai, kisI apekSA se ghar3A nitya nahIM hai, yahA~ donoM bhaMgoM meM apekSA badala jAtI hai / yahA~ prathama bhaMga meM dravya kI apekSA se ghar3e ko nitya kahA gayA aura dUsare bhaMga meM paryAya kI apekSA se ghar3e ko nitya nahIM kahA gayA hai / dvitIya bhaMga ke pratipAdana ke ye donoM rUpa bhinna-bhinna haiM / dUsare yaha kahanA ki paracatuSTaya kI apekSA se ghaTa nahIM hai yA paTa kI apekSA ghaTa nahIM hai, bhASA kI dRSTi se thor3A bhrAntijanaka avazya hai kyoMki paracatuSTaya vastu kI sattAkA niSedhaka nahIM ho sakatA hai / vastu meM paracatuSTaya arthAt sva-bhinna para dravya, kSetra, kAla, bhAva kA abhAva to hotA hai kintu unakI apekSA vastu kA abhAva nahIM hotA hai / kyA yaha kahanA ki kursI kI apekSA Tebala nahIM hai yA pItala kI apekSA yaha ghar3A nahIM hai, bhASA ke abhrAnta prayoga haiM ? isa kathana meM jainAcAryoM kA Azaya to yahI hai ki Tebala kursI nahIM hai yA ghar3A pItala kA nahIM hai / ataH paracatuSTaya kI apekSA se vastu nahIM hai, yaha kahane kI apekSA yaha kahanA ki vastu meM paracatuSTaya kA abhAva hai, bhASA kA samyak prayoga hogA / vidvAnoM se merI vinatI hai ki ve saptabhaMgI ke vizeSa rUpa se dvitIya evaM tRtIya bhaMga ke bhASA ke svarUpa para aura svayaM unake AkArika svarUpa para punarvicAra kareM aura Adhunika tarkazAstra ke sandarbha meM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) use punargaThita kareM to jaina nyAya ke kSetra meM eka bar3I upalabdhi hogI kyoMki dvitIya evaM tRtIya bhaMgoM kI kathana vidhi ke vividha rUpa parilakSita hote haiM / ataH yahA~ dvitIya bhaMga ke vividha svarUpoM para thor3A vicAra karanA aprAsaMgika nahIM hogA / merI dRSTi meM dvitIya bhaMga ke nimna cAra rUpa ho sakate haiM : sAMketika rUpa (1) prathama bhaMga - a 1 dvitIya bhaMga - a ' - (2) prathama bhaMga - a' dvitIya bhaMga - a KH D uvi hai u nahIM hai uvi hai U~vi hai (3) prathama bhaMga - a ' - uvi hai dvitIya bhaMga - a ' u~vi nahI udAharaNa (1) prathama bhaMga meM jisa dharmaM ( vidheya) kA vidhAna kiyA gayA hai| apekSA badalakara dvitIya bhaMgameM usI dharma ( vidheya ) kA niSedha kara denA / jaise : dravyadRSTi se ghar3A nitya hai / paryAyadRSTi se ghar3A nitya nahIM hai / (2) prathama bhaMga meM jisa dharma kA vidhAna kiyA gayA hai, apekSA badalakara dvitIya bhaMga meM usake viruddha dharma kA pratipAdana kara denA hai / jaise- dravyadRSTi se ghar3A nitya hai paryAyadRSTi se ghar3A anitya hai / (3) prathama bhaMga meM pratipAdita dharma ko puSTa karane hetu usI apekSA se dvitIya bhaMga meM usake viruddha dharma yA bhinna dharma kA vastu meM niSedha kara denA / hai jaise - raMga kI dRSTi se yaha kamIja nIlI hai / raMga kI dRSTi se yaha kamIja pIlI nahIM hai / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA apane svarUpa kI dRSTi se AtmA meM cetana hai| apane svarUpa kI dRSTi se AtmA acetana nahIM hai| athavA upAdAna kI dRSTi se yaha ghar3A miTTI kA hai| upAdAna kI daSTi se yaha ghar3A svarNa kA nahIM hai| (4) prathama bhaMga-a u hai (4) jaba pratipAdita kathana deza yA dvitIya bhaMga-a u nahIM hai kAla yA donoM ke sambandha meM ho taba deza-kAla Adi kI apekSA ko badalakara prathama bhaMga meM pratipAdita kathana kA niSedha kara denaa| jaise-27 navambara ko apekSA se maiM yahA~ para haiN| 20 navambara kI apekSA se maiM yahA~ para nahIM thaa| dvitIya bhaMga ke uparokta cAroM rUpoM meM prathama aura dvitIya rUpa meM bahuta adhika maulika bheda nahIM hai| antara itanA hI hai ki jahA~ prathama rUpa meM eka hI dharma kA prathama bhaMga meM vidhAna aura dasare bhaMga meM niSedha hotA hai, vahA~ dUsare rUpa meM donoM bhaMgoM meM alaga-alaga rUpa meM do viruddha dharmoM kA vidhAna hotA hai| prathama rUpa kI AvazyakatA taba hotI hai jaba vastu meM eka hI guNa apekSA bheda se kabhI upasthita rahe aura kabhI upasthita nahIM rahe / isa rUpa ke lie vastu meM do viruddha dharmoM ke yugala kA honA jarUrI nahIM hai, jabaki dUsare rUpa kA prastutIkaraNa kevala usI sthiti meM sambhava hotA hai, jabaki vastu meM dharma viruddha yugala ho| tIsarA rUpa taba banatA hai, jabaki Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) usa vastu meM pratipAdita dharma ke viruddha dharma kI upasthiti ho na ho| caturtha rUpa kI AvazyakatA taba hotI hai, jaba ki hamAre pratipAdana meM vidheya kA spaSTa rUpa se ullekha na ho / dvitIya bhaMga ke pUrvokta rUpoM meM prathama rUpa meM apekSA badalatI hai, dharma (vidheya) vahI rahatA hai aura kriyA pada niSedhAtmaka hotA hai| dvitIya rUpa meM apekSA badalatI hai, dharma (vidheya) ke sthAna para usakA viruddha dharma (vidheya kA vyAghAtaka pada) hotA hai aura kriyApada vidhAnAtmaka hotA hai| tRtIya rUpa se apekSA vahI rahatI hai, dharma (vidheya) ke sthAna para usakA viruddha yA viparIta pada rakhA jAtA hai aura kriyApada niSedhAtmaka hotA hai tathA antima caturtha rUpa meM apekSA badalatI hai aura pratipAdita kathana kA niSedha kara diyA jAtA hai| saptabhaMgI kA tIsarA maulika bhaMga avaktavya hai ataH yaha vicAraNIya hai ki isa bhaMga kI yojanA kA uddezya kyA hai ? sAmAnyatayA yaha mAnA jAtA hai ki vastu meM eka hI samaya meM rahate hue sat-asat, nitya anitya Adi viruddha dharmoM kA yugapat arthAt eka sAtha pratipAdana karane vAlA koI zabda nahIM hai| ataH viruddha dharmoM kI eka sAtha abhivyakti kI zAbdika asamarthatA ke kAraNa avaktavya bhaMga kI yojanA kI gaI hai, kintu avaktavya kA yaha artha usakA ekamAtra artha nahIM hai| yadi hama avaktavya zabda para aitihAsika dRSTi se vicAra karate haiM to usake artha meM eka vikAsa dekhA jAtA hai| DaoN0 padmarAje ne avaktavya ke artha ke vikAsa kI dRSTi se cAra avasthAoM kA nirdeza kiyA hai(1) pahalA vedakAlIna niSedhAtmaka dRSTikoNa, jisameM vizva kAraNa kI khoja karate hue RSi usa kAraNa tattva ko na sat aura na asat . kahakara vivecita karatA hai, yahA~ donoM pakSoM kA niSedha hai| (2) dUsarA aupaniSadika vidhAnAtmaka dRSTikoNa, jisameM sat, asat Adi virodhI tattvoM meM samanvaya dekhA jAtA hai| jaise-"tadejati tannejati" aNoraNIyAn mahato mahIyAna aadi| yahA~ donoM pakSoM kI svIkRti hai| (3) tIsarA dRSTikoNa jisameM tattva ko svarUpataH avyapadezya yA anirvacanIya mAnA gayA hai, yaha dRSTikoNa bhI upaniSadoM meM hI milatA hai use "yato vAco nivartante", yadvAcAnabhyuditaM, naiva vAcA na manasA prAptuM zakyoH Adi / buddha ke avyAkRtavAda evaM zUnyavAda Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) kI catuSkoTi vinirmukta tattva kI dhAraNA meM bhI bahuta kucha isI dRSTikoNa kA prabhAva dekhA jA sakatA hai| (4) cauthA dRSTikoNa jaina nyAya meM sApekSika avaktavyatA yA sApekSika anirvacanIyatA ke rUpa meM vikasita huA hai| sAmAnyatayA avaktavya ke nimna artha ho sakate haiM(1) sat va asat donoM kA niSedha karanA / (2) sat, asat aura sadasat tInoM kA niSedha krnaa| (3) sat, asat, sat-asat (ubhaya) aura na sat na asat (anubhaya) cAroM kA niSedha krnaa| (4) vastutattva ko svabhAva se hI avaktavya mAnanA, arthAt yaha ki vastu tattva anubhava meM to A sakatA hai kintu kahA nahIM jA sktaa| (5) sat aura asat donoM ko yugapat rUpa se svIkAra karanA, kintu usake kathana ke lie koI zabda na hone ke kAraNa avaktavya kahanA / (6) vastutattva anantadharmAtmaka hai arthAt vastutattva ke dharmoM kI saMkhyA ananta hai kintu zabdoM kI saMkhyA sImita hai aura isalie usameM jitane dharma haiM, utane vAcaka zabda nahIM haiN| ataH vAcaka zabdoM ke abhAva ke kAraNa use aMzataH vAcya aura aMzataH avAcya mAnanA / yahA~ yaha prazna vicAraNIya ho sakatA hai ki jaina vicAra paramparA meM isa avaktavyatA ke kauna se artha mAnya rahe haiN| sAmAnyatayA jaina paramparA meM avaktavyatA ke prathama tInoM niSedhAtmaka artha mAnya nahIM rahe haiN| usakA mAnya artha yahI hai ki sat aura asat donoM kA yugapat vivecana nahIM kiyA jA sakatA hai isalie vastutattva avaktavya hai; kintu yadi hama prAcIna jaina AgamoM ko dekheM to avaktavyatA kA yaha artha antima nahIM kahA jA sktaa| AcArAMgasUtra meM AtmA ke svarUpa ko jisa rUpa meM vacanAgocara kahA gayA hai vaha vicAraNIya hai| vahA~ kahA gayA hai ki "AtmA dhvanyAtmaka kisI bhI zabda kI pravRtti kA viSaya nahIM hai / vANI usakA nirvacana karane meM kathamapi samartha nahIM hai| vahA~ vANI mUka ho jAtI hai, tarka kI vahA~ taka pahu~ca nahIM hai, (mati) use grahaNa karane meM asamartha hai arthAt vaha vANI, vicAra aura buddhi kA viSaya nahIM hai| kisI upamA ke dvArA bhI use nahIM . Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) samajhAyA jA sakatA hai kyoMki use koI upamA nahIM dI jA sakatI, vaha anupama hai, arUpI sattAvAna hai / usa apada kA koI pada nahIM hai arthAt aisA koI zabda nahIM hai jisake dvArA usakA nirUpaNa kiyA jA sake / " ise dekhate hue yaha mAnanA par3egA ki vastusvarUpa hI kucha aisA hai ki use vANI kA mAdhyama nahIM banAyA jA sakatA hai / punaH vastutattva kI ananta dharmAtmakatA aura zabdasaMkhyA kI sImitatA ke AdhAra para bhI vastutattva ko avaktavya mAnA gayA hai / AcArya nemIcandra ne gommaTasAra meM anabhilApya bhAva kA ullekha kiyA hai / ve likhate haiM ki anubhava meM Aye avaktavya bhAvoM kA anantavA~ bhAga hI kathana kiyA jAne yogya hai / ataH yaha mAna lenA ucita nahIM hai ki jaina paramparA meM avaktavyatA kA kevala eka hI artha mAnya hai / isa prakAra jaina darzana meM avaktavyatA ke cauthe, pA~caveM aura chaTheM artha mAnya rahe haiM / phira bhI hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki sApekSa avyaktavyatA aura nirapekSa avaktavyatA meM jaina dRSTi sApekSa avaktavyatA ko svIkAra karatI hai, nirapekSa ko nahIM / vaha yaha mAnatI hai ki vastutattva pUrNatayA vaktavya to nahIM hai kintu vaha pUrNatayA avaktavya bhI nahIM hai / yadi hama vastutattva ko pUrNatayA avaktavya arthAt anirvacanIya mAna leMge to phira bhASA evaM vicAroM ke AdAna-pradAna kA koI artha hI nahIM raha jAyegA / ataH jaina dRSTikoNa vastutattva kI anirvacanIyatA ko svIkAra karate hue bhI yaha mAnatA hai ki sApekSa rUpa se vaha nirvacanIya bhI hai / sattA aMzataH nirvacanIya hai aura aMzataH anirvacanIya | kyoMki yahI bAta usake sApekSavAdI dRSTikoNa aura syAdvAda siddhAnta ke anukUla hai / isa prakAra pUrva nirdiSTa pA~ca arthoM meM se pahale do ko chor3akara antima tInoM ko mAnane meM use koI bAdhA nahIM AtI hai / merI dRSTi meM avaktavya bhaMga kA bhI eka hI rUpa nahIM hai, prathama to "hai" aura "nahI hai" aise vidhi 1. savve sarA niyati, takkA jattha na vijjai maI tattha na gahiyA uvamA na vijjaI apayasya payaM natthi / AcArAMga 1-5-171 2. paNNavaNijjA bhAvA anaMtabhAMgo du aNamilappAnaM / paNa vaNijjANaM puNa anaMtabhAgo sudanibaddho || gommaTasAra, jIva 334 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) pratiSedha kA yugapad ( eka hI sAtha ) pratipAdana sambhava nahIM hai, ataH avaktavya bhaMga kI yojanA hai| dUsare nirapekSa rUpa se vastutattva kA kathana sambhava nahIM hai, ataH vastutattva avaktavya hai| tIsare apekSAe~ ananta ho sakatI haiM kintu ananta apekSAoM se yugapad rUpa meM vastutattva kA pratipAdana saMbhava nahIM hai isalie bhI use avaktavya mAnanA hogaa| isake nimna tIna prArUpa haiM (1) (a'. a') - u avaktavya hai, (2) ~a u avaktavya hai, ya (3) (a) - u avaktavya hai| saptabhaMgI ke zeSa cAroM bhaMga sAyogika haiN| vicAra kI spaSTa abhivyakti kI dRSTi se inakA mahattva to avazya hai kintu inakA apanA koI svatantra dRSTikoNa nahIM hai, ye apane saMyogI mUlabhaMgoM kI apekSA ko dRSTigata rakhate hue hI vastusvarUpa kA spaSTIkaraNa karate haiN| ataH ina para yahA~ vistRta vicAra apekSita nahIM hai| saptabhaMgI aura trimUlyAtmaka tarkazAstra : vartamAna yuga meM pAzcAtya tarkazAstra ke vicArakoM meM lyusAivika ne eka nayI dRSTi dI hai, usake anusAra tArkika nirNayoM meM kevala satya, asatya aise do mUlya hI nahIM hote, apitu satya, asatya aura sambhAvita satya aise tIna mUlya hote haiN| isI saMdarbha meM DaoN0 esa0 esa0 bAralige ne jaina nyAya ko trimUlyAtmaka siddha karane kA prayAsa jayapura kI eka goSThI meM kiyA thaa| yadyapi jahA~ taka jainanyAya yA syAdvAda ke siddhAMta kA prazna hai use trimUlyAtmaka mAnA jA sakatA haiM kyoMki jaina nyAya meM pramANa, sunaya aura durnaya aise tIna kSetra mAne gaye haiM, isameM pramANa sunizcita satya, sunaya sambhAvitasatya aura durnaya asatyatA ke paricAyaka haiN| punaH jaina dArzanikoM ne pramANavAkya aura nayavAkya aise do prakAra ke vAkya mAnakara pramANavAkya ko sakalAdeza ( sunizcita satya yA pUrNa satya ) aura nayavAkya ko vikalAdeza (sambhAvita satya yA AMzika satya) kahA hai| nayavAkya ko na satya kahA jA sakatA hai aura na asatya / ataH satya Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 29 ) aura asatya ke madhya eka tIsarI koTi AMzika satya yA sambhAvita satya mAnI jA sakatI hai / punaH vastutattva kI anantadharmAtmakatA evaM syAdvAda siddhAMta bhI sambhAvita satyatA ke samarthaka haiM kyoMki vastutattva kI anantadharmAtmakatA anya sambhAvanAoM ko nirasta nahIM karatI hai aura syAdvAda usa kathita satyatA ke atirikta anya sambhAvita satyatAoM ko svIkAra karatA hai / isa prakAra jaina darzana kI vastutattva kI anantadharmAtmakatA tathA pramANa, naya aura durnaya kI dhAraNAoM ke AdhAra para syAdvAda siddhAMta trimUlyAtmaka tarkazAstra ( Three valued logic) yA bahumUlyAtmaka tarkazAstra (Many valued logic) kA samarthaka mAnA jA sakatA hai kintu jahAM taka saptabhaMgI kA prazna hai use trimUlyAtmaka nahIM kahA jA sakatA, kyoMki usameM nAsti nAmaka bhaMga evaM avaktavya nAmaka bhaMga kramazaH asatya evaM aniyatatA (Indeterminate) ke sUcaka nahIM haiM / saptabhaMgI kA pratyeka bhaMga satya - mUlya kA sUcaka hai yadyapi jaina vicArakoM ne pramANa - saptabhaMgI aura naya - saptabhaMgI ke rUpa meM saptabhaMgI ke jo do rUpa mAne haiM, usake AdhAra para yahA~ kahA jA sakatA hai ki pramANa - saptabhaMgI ke sabhI bhaMga sunizcita satyatA aura naya saptabhaMgI ke sabhI bhaMga sambhAvita yA AMzika satyatA kA pratipAdana karate haiM / asatya kA sUcaka to kevala durnaya hI hai / ataH saptabhaMgI trimUlyAtmaka nahIM hai / kintu mere ziSya DaoN bhikhArI rAma yAdava ne apane prastuta zodha nibandha meM atyanta zramapUrvaka saptabhaMgI ko saptamUlyAtmaka siddha kiyA hai aura apane pakSa ke samarthana meM samakAlIna pAzcAtya tarkazAstra se pramANa bhI prastuta kiye haiN| AzA hai vidvajjana unake isa prayAsa kA samyak mUlyAMkana kareMge / Aja mujhe isa bAta kI prasannatA hai ki ki mere hI ziSya ne cintana ke kSetra meM mujhase eka kadama Age rakhA hai / hama guru-ziSya meM kauna satya hai yA asatya hai yaha vivAda ho sakatA hai yaha nirNaya to pAThakoM ko karanA hai; kintu anekAnta zailI meM apekSAbheda se donoM bhI satya ho sakate hai / vaise zAstrakAroM ne kahA hai ki ziSya se parAjaya guru ke lie parama Ananda kA viSaya hotA hai kyoMki vaha usake jIvana kI sArthakatA kA avasara hai / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) - eka samanvayAtmaka dRSTi kA vikAsa : S syAdvAda kA lakSya (a) dArzanika vicAroM ke samanvaya ko AdhAra syAdvAda : bhagavAn mahAvIra aura buddha ke samaya bhArata meM vaicArika saMgharSa aura dArzanika vivAda apane carama sImA para thA / jaina AgamoM ke anusAra usa samaya 363 aura bauddha AgamoM ke anusAra 62 dArzanika mata pracalita the / vacArika Agraha aura matAndhatA ke isa yuga meM eka aise dRSTikoNa kI AvazyakatA thI, jo logoM ko Agraha evaM matAndhatA se Upara uThane ke lie dizA nirdeza de sake / bhagavAn buddha ne isa Agraha evaM matAndhatA se Upara uThane ke lie vivAda parAGmukhatA ko apanAyA / suttanipAta meM ve kahate hai ki maiM vivAda ke do phala batAtA hU~ / eka to vaha apUrNa va ekAMgI hotA hai aura dUsare kalaha evaM azAnti kA kAraNa hotA hai / ataH nirvANa ko nirvivAda bhUmi samajhane vAlA sAdhaka vivAda meM na par3e / ' buddha ne apane yuga meM pracalita sabhA para virodhI dArzanika dRSTikoNoM ko sadoSa batAyA aura isa prakAra apane ko kisI bhI dArzanika mAnyatA ke sAtha nahIM bA~dhA / ve kahate hai ki paMDita kisI dRSTi yA vAda meM nahIM par3atA / buddha kI dRSTi meM dArzanika vAdavivAda nirvANa mArga ke sAdhaka ke kArya nahIM haiM / anAsakta mukta puruSa ke pAsa vivAda rUpI yuddha ke lie koI kAraNa hI zeSa nahIM raha jaataa| isI prakAra bhagavAn mahAvIra ne bhI Agraha ko sAdhanA kA samyak patha nahIM smjhaa| unhoMne bhI kahA ki Agraha, matAndhatA yA ekAMgI dRSTi ucita nahIM hai jo vyakti apane mata kI prazaMsA aura dUsaroM kI nindA karane meM hI pAMDitya dikhAte haiM, ve saMsAra cakra meM ghUmate rahate haiM / isa prakAra bhagavAn mahAvIra va buddha donoM hI usa yuga kI Agraha vRtti evaM matAndhatA se jana mAnasa ko mukta karanA cAhate the phira bhI buddha aura mahAvIra kI dRSTi meM thor3A antara thA / jahA~ 1. suttanipAta 51-21. 2. suttanipAta 51-3. 3. suttanipAtta 46-8-9. 4. sayaM sayaM pasaMsaMtA garahantA paraM vayaM / je utattha viussayanti saMsArete viussiyA - sUtrakRtAMga 1-1-2-23 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) buddha ina vivAdoM se bacane kI salAha de rahe the, vahIM mahAvIra inake samanvaya kI eka aisI vidhAyaka dRSTi prastuta kara rahe the, jisakA pariNAma syAdvAda hai / syAdvAda vividha dArzanika ekAntavAdoM meM samanvaya karane kA prayAsa karatA hai / usakI dRSTi meM nityavAda, dvaitavAda - advaitavAda, bhedavAda - abhedavAda Adi sabhI vastu svarUpa ke AMzika pakSoM ko spaSTa karate haiM / inameM se koI bhI asatya to nahIM hai kintu pUrNa satya bhI nahIM hai / yadi inakA koI asatya banAtA hai to vaha AMzika satya ko pUrNa satya mAna lene kA unakA Agraha hI hai / syAdvAda apekSA bheda meM ina sabhI ke bIca samanvaya karane kA prayAsa karatA hai aura yaha batAtA hai ki satya tabhI asatya bana jAtA hai, jabaki hama AgrahI dRSTi se use dekhate haiM / yadi hamArI dRSTi apane ko Agraha ke Upara uThAkara dekhe to hameM satya kA darzana ho sakatA hai / satya kA saccA prakAza kevala anAgrahI ko hI mila sakatA hai / mahAvIra ke prathama ziSya gautama kA jIvana svayaM isakA eka pratyakSa sAkSya hai / gautama ke kevala jJAna meM Akhira kauna sA tattva bAdhaka bana rahA thA / mahAvIra ne svayaM isakA samAdhAna karate hue gautama se kahA thA- he ( satya darzana ) sampUrNa darzana gautama merA tere prati jo mamatva hai yahI tere kevala jJAna kA bAdhaka hai / mahAvIra kI spaSTa ghoSaNA thI ki satya kA Agraha ke ghere meM rahakara nahIM kiyA sakatA / Agraha buddhi yA dRSTi rAga satya ko asatya banA detA hai / satya kA pragaTana Agraha meM nahIM, anAgraha meM hotA hai, virodha meM nahIM, samanvaya meM hotA hai / satya kA sAdhaka anAgrahI aura vItarAga hotA hai, upAdhyAya yazovijayajI syAdvAda kI isI anAgrahI evaM samanvayAtmaka dRSTi ko spaSTa karate hue adhyAtmasAra meM likhate haiM yasya sarvatra samatA nayeSu tanayeSviva, tasyAnekAntavAdasya kva nyUnAdhikezusavo / tena syAdvAdvamAlavya sarvadarzana tulyatA / mokSodeza vizeSaNA yaH pazyati saH zAstravit // madhyasthameva zAstrArtho ye taccAru siddhayati / sa eva dharmavAdaH syAdanyadvAliza valganam // - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) mAdhyastha sahitaM hyeka padajJAnamapi prbhaa| zAstrakoTi vRthaivAnyA tathA caubala mahAtmanA / -adhyAtmasAra, 69-73 saccA anekAntavAdI kisI darzana se dveSa nahIM krtaa| vaha sampUrNa dRSTikoNa (darzanoM) ko isa prakAra vAtsalya dRSTi se dekhatA hai jaise koI pitA apane putra ko, kyoMki anekAntavAdI ko nyUnAdhika buddhi nahIM ho sktii| saccA zAstrajJa kahe jAne kA adhikArI to vahI hai, jo syAdvAda kA Alambana lekara sampUrNa darzanoM meM samAna bhAva rakhatA hai| vAstava meM mAdhyastha bhAva hI zAstroM kA gUr3ha rahasya hai, yahI dharmavAda mAdhyastha bhAva rahane para zAstra ke eka pada kA jJAna bhI saphala hai| mAdhyastha bhAva rahane para zAstra ke pada kA jJAna bhI saphala hai anyathA karor3oM zAstroM kA jJAna bhI vRthA hai| kyoMki jahA~ Agraha buddhi hotI hai vahA~ vipakSa meM nihita satya kA darzana saMbhava nahIM hotaa| vastutaH zAzvatavAda, ucchedavAda, nityavAda, anityavAda, bhedavAda, abhedavAda, dvaitavAda, advaitavAda, hetuvAda, ahetuvAda, niyativAda, puruSArthavAda, Adi jitane bhI dArzanika mata-matAntara haiM, ve sabhI parama sattA ke vibhinna pahaluoM se liye gaye citra haiM aura ApekSika rUpa se satya haiM dravya dRSTi aura paryAya dRSTi ke AdhAra para ina virodhI siddhAntoM meM samanvaya kiyA jA sakatA hai| ataH eka saccA syAdvAdI kisI bhI darzana se dveSa nahIM karatA hai, vaha sabhI darzanoM kA ArAdhaka hotA hai / paramayogI AnandaghanajI likhate haiM SaT darasaNa jina aMga maNI je, nyAya SaDaMga jo sAdhe re| nami jinavaranA caraNa upAsaka, SaTadarzana ArAdhe re / / 1 // jina sura pAdapa pAya bakhANuM, sAMkhya joga doya bhede re / Atama sattA vivaraNa karatA, lahI duya aMga asede re // 2 / / bheda abheda sugata mImAMsaka, jinapara doya kara bhArI re / lokAloka avalaMbana bhajiye, gurugamathI avadhArI re // 3 // lokAyatika sukha kUkha jinavarakI, aMza vicAra jo kIje / tatva vicAra sudhArasa dhArA, gurugama viNa kema pIje // 4 // jaina jinezvara uttama aMga, aMtaraMga bahiraMge re| akSara nyAsa dharA ArAdhaka, ArAdhe dharI saMge re // 5 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) (ba) rAjanaitika kSetra meM syAdvAda ke siddhAMta kA upayoga : anekAnta kA siddhAnta na kevala dArzanika apitu rAjanaitika vivAda bhI hala karatA hai| Aja kA rAjanaitika jagata bhI vaicArika saMkulatA se paripUrNa hai| pUMjIvAda, samAjavAda, sAmyavAda, phAsIvAda, nAjIvAda Aja aneka rAjanaitika vicAradhArAe~ tathA rAjatantra, kulatantra, adhinAyaka tantra, Adi anekAneka zAsana praNAliyAM vartamAna meM pracalita haiN| mAtra itanA hI nahIM unameM se pratyeka eka dUsare kI samApti ke lie prayatnazIla haiN| vizva ke rASTra khemoM meM baMTe hue haiM aura pratyeka kheme kA agraNI rASTra apanA prabhAva kSetra bar3hAne hetu dUsare ke vinAza meM tatpara hai| mukhya bAta yaha hai ki Aja kA rAjanaitika saMgharSa Arthika hitoM kA saMgharSa na hokara vaicArikatA kA saMgharSa hai| Aja amerikA aura rUsa apanI vaicArika prabhusattA ke prabhAva ko bar3hAne ke liye hI pratispardhA meM lage hue haiN| eka dUsare ko nAma-zeSa karane kI unako yaha mahatvAkAMkSA kahIM mAnava jAti ko hI nAma zeSa na kara de| Aja ke rAjanaitika jIvana meM syAdvAda ke do vyAvahArika phalita vaicArika sahiSNutA aura samanvaya atyanta upAdeya haiN| mAnava jAti ne rAjanaitika jagata meM, rAjatantra se prajAtantra taka kI jo lambI yAtrA taya kI hai usakI sArthakatA syAdvAda dRSTi ko apanAne meM hI hai| virodhI pakSa dvArA ko jAne vAlI AlocanA ke prati sahiSNu hokara usake dvArA apane doSoM ko samajhanA aura unheM dUra karane kA prayAsa karanA, Aja ke rAjanaitika jIvana kI sabase bar3I AvazyakatA hai| vipakSa kI dhAraNAoM meM bhI satyatA ho sakatI hai aura sabala virodhI dala kI upasthiti se hameM apane doSoM ke nirAkaraNa kA acchA avasara milatA hai, isa vicAra-dRSTi aura sahiSNu bhAvanA meM hI prajAtantra kA bhaviSya ujjavala raha sakatA hai| rAjanaitika kSetra meM saMsadIya prajAtantra ( pArliyAmenTarI DemokresI ) vastutaH rAjanaitika syAdvAda hai| isa paramparA meM bahumata dala dvArA gaThita sarakAra alpamata dala ko apane vicAra prastuta karane kA adhikAra mAnya karatI hai aura yathA sambhava usase lAbha bhI uThAtI hai| dArzanika kSetra meM jahA~ bhArata syAdvAda kA sarjaka hai, vahIM vaha rAjanaitika kSetra meM saMsadIya prajAtantra kA samarthaka bhI hai| ataH Aja syAdvAda siddhAnta ko vyAvahArika Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) kSetra meM upayoga karane kA dAyitva bhAratIya rAjanItijJoM para hai| isI prakAra hameM yaha bhI samajhanA hai ki rAjya-vyavasthA kA mUla lakSya janakalyANa hai| ataH jana kalyANa ko dRSTi meM rakhate hue vibhinna rAjanaitika vicAradhArAoM ke madhya eka sAMga saMtulana sthApita karanA hai / AvazyakatA saiddhAMtika vivAdoM kI nahIM apitu janahita se saMrakSaNa evaM mAnava kI pAzavika vRttiyoM ke niyantraNa kI hai| " (sa) anekAMta dhArmika sahiSNutA ke kSetra meM : sabhI dharma sAdhanA paddhatiyoM kA mukhya lakSya rAga, Asakti, ahaM evaM tRSNA kI samApti rahA hai| jaina dharma kI sAdhanA kA lakSya vItarAgatA hai, to bauddha dharma kI sAdhanA lakSya vItatRSNa honA mAnA gayA hai / vahI vedAnta meM ahaM aura Asakti se Upara uThanA hI mAnava kA sAdhya batAyA gayA hai| lekina kyA ekAMta yA Agraha vaicArika rAga, vaicArika Asakti, vaicArika tRSNA athavA vaicArika ahaM ke hI rUpa nahIM haiM aura jaba taka ve upasthita haiM dhArmika sAdhanA ke kSetra meM lakSya kI siddhi kaise hogI? jina sAdhanA paddhatiyoM meM ahiMsA ke Adarza ko svIkAra kiyA gayA unake lie Agraha yA ekAnta vaicArika hiMsA kA pratIka bhI bana jAtA hai| eka ora sAdhanA ke vayaktika pahalU kI dRSTi se matAgraha vaicArika Asakti yA rAga kA hI rUpa hai to dUsarI ora sAdhanA ke sAmAjika pahalU kI dRSTi se vaha vaicArika hiMsA hai| vaicArika Asakti aura vaicArika hiMsA se mukti ke lie dhArmika kSetra meM anAgraha aura anekAnta kI sAdhanA apekSita hai| vastutaH dharma kA avibhAva mAnava jAti meM zAMti aura sahayoga ke vistAra ke lie huA thaa| dharma manuSya ko manuSya se jor3ane ke lie thA lekina Aja vahI dharma manuSya-manuSya meM vibheda ko dIvAreM khIMca rahA hai dhArmika matAndhatA meM hiMsA saMgharSa, chala, chadma, anyAya, atyAcAra kyA nahIM ho rahA hai ? kyA vastutaH isakA kAraNa dharma ho sakatA hai ? isakA uttara nizcita rUpa se "hA~" meM nahIM diyA jA sktaa| yathArtha meM "dharma" nahIM kintu dharma kA AvaraNa DAla kara mAnava ko mahatvAkAMkSA, usakA ahaMkAra hI yaha saba karavAtA rahA hai| yaha dharma nahIM, dharma kA nakAba DAle adharma hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla prazna yaha hai ki kyA dharma aneka haiM yA ho sakate haiM ? isa prazna kA uttara anekAMtika zailI se yaha hogA ki dharma eka bhI hai aura aneka bhii| sAdhyAtmaka dharma yA dharmoM kA sAdhya eka hai jabaki sAdhanAtmaka dharma aneka haiN| sAdhya rUpa meM dharmoM kI ekatA aura sAdhana rUpa se anekatA ko hI yathArtha dRSTikoNa kahA jA sakatA hai| sabhI dharmoM kA sAdhya hai, samatva lAbha ( samAdhi ) arthAt Antarika tathA bAhya zAnti kI sthApanA tathA usake lie vikSobha ke janaka rAga-dveSa aura asmitA (ahaMkAra ) kA nirAkaraNa / lekina rAga-dveSa aura asmitA ke nirAkaraNa ke upAya kyA hoM ? yahIM vicAra bheda prArambha hotA hai, lekina yaha vicAra bheda virodha kA AdhAra nahIM bana sktaa| eka hI sAdhya kI ora unmukha hone se ve paraspara virodhI nahIM kahe jA skte| eka hI kendra se yojita hone vAlI paridhi se khiMcI huI vibhinna rekhAoM meM pArasparika virodha pratIta avazya hotA hai kintu vaha yathArtha meM hotA nahIM hai| kyoMki kendra se saMyukta pratyeka rekhA meM eka dUsare ko kATane kI kSamatA nahIM hotI hai kintu jaise hI vaha kendra kA parityAga karatI hai vaha dusarI rekhAoM ko avazya hI kATatI hai| sAdhya sabhI ekatA meM hI sAdhana rUpa dharmoM kI anekatA sthita hai| ataH yadi dharmoM kA sAdhya eka hai to unameM virodha kaisA ? anekAnta, dharmoM kI sAdhyaparaka mUlabhUta ekatA aura sAdhana paraka anekatA ko iMgita . karatA hai| vizva ke vibhinna dharmAcAryoM ne apane yuga kI tAtkAlika paristhitiyoM se prabhAvita hokara apane siddhAMtoM evaM sAdhanoM ke bAhya niyamoM kA pratipAdana kiyaa| dezakAlagata paristhitiyoM aura sAdhaka ke sAdhanA kI kSamatA kI vibhinnatA ke kAraNa dharma sAdhanA ke bAhya rUpoM meM bhinnatAoM kA A jAnA svAbhAvika hI thA aura aisA huA bhii| kintu manuSya ko apane dharmAcArya ke prati mamatA ( rAgAtmakatA) aura usake apanemana meM vyApta Agraha aura ahaMkAra ne use apane dharma yA sAdhanA paddhati ko hI eka mAtra evaM antima satya mAnane ko bAdhya kiyaa| phalasvarUpa vibhinna dhArmika sampradAyoM aura unake bIca sAmpradAyika vaimanasya kA prArambha huaa| munizrI nemIcandrajI ne dharma sampradAyoM ke udbhava kI eka sajIva vyAkhyA prastuta kI haiM, ve likhate haiM ki "manuSya svabhAva bar3A vicitra hai usake ahaM ko jarA sI coTa lagate hI vaha apanA akhAr3A alaga banAne Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) ko taiyAra ho jAtA hai| yadyapi vaiyaktika ahaM dharma-sampradAyoM ke nirmANa kA eka kAraNa avazya hai lekina vahI eka mAtra kAraNa nahIM hai| bauddhika bhinnatA aura dezakAlagata tathya bhI isake kAraNa rahe haiM aura isake atirikta pUrva pracalita paramparAoM meM AyI huI vikRtiyoM ke saMzodhana ke lie bhI sampradAya bane / unake anusAra sampradAya banane ke nimna kAraNa ho sakate haiM : (1) IrSyA ke kAraNa (2) kisI vyakti kI prasiddhi kI vipsA ke kAraNa (3) kisI vaicArika matabheda (matAgraha) ke kAraNa (4) kisI AcAra saMbaMdhI niyamopaniyama meM bheda ke kAraNa (5) kisI vyakti yA pUrva sampradAya dvArA apamAna yA khIMcAtAna hone ke kAraNa (6) kisI vizeSa satya ko prApta karane kI dRSTi se (7) kisI sAmpradAyika paramparA yA kriyA meM dravya, kSetra evaM kAla ke anusAra saMzodhana yA parivartana karane kI dRSTi se| uparokta kAraNoM meM aMtima do ko chor3akara zeSa sabhI kAraNoM se utpanna sampradAya Agraha, dhArmika asahiSNutA aura sAmpradAyika vidveSa ko janma dete haiN| vizva itihAsa kA adhyetA ise bhalIbhAMti jAnatA hai ki dhArmika asahiSNutA ne vizva meM jaghanya duSkRtya kraaye| Azcarya to yaha hai ki isa damana, atyAcAra, nRzaMsatA aura rakta plAvana ko dharma kA bAnA pahanAyA gayA / zAnti pradAtA dharma hI azAMti kA kAraNa banA / Aja ke vaijJAnika yaga meM dhArmika anAsthA kA mukhya kAraNa uparokta bhI hai| yadyapi vibhinna matoM, paMthoM aura vAdoM meM bAhya bhinnatA parilakSita hotI hai kintu yadi hamArI dRSTi vyApaka aura anAgrahI ho to usameM bhI ekatA aura samanvaya ke sUtra parilakSita ho sakate haiN| anekAMta vicAra dRSTi vibhinna dharma sampradAyoM kI samApti dvArA ekatA kA prayAsa nahIM karatI hai kyoMki vaiyaktika ruci bheda evaM kSamatA bheda tathA deza kAla gata bhinnatAoM ke hote hue vibhinna dharma evaM vicAra sampradAyoM kI upasthiti aparihArya hai| eka dharma yA eka sampradAya kA nArA asaMgata evaM avyAvahArika nahIM apitu azAMti aura saMgharSa kA kAraNa bhI hai / anekAMta vibhinna dharma sampradAyoM kI samApti kA prayAsa na hokara unheM eka vyApaka pUrNatA meM susaMgata rUpa se saMyojita karane kA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) prayAsa ho sakatA hai| lekina isake lie prAthamika AvazyakatA hai dhArmika sahiSNutA aura sarva dharma samabhAva kii| anekAMta ke samarthaka jainAcAryoM ne isI dhArmika sahiSNutA kA paricaya diyA hai| AcArya haribhadra ko dhArmika sahiSNutA to sarva vidita hI hai| apane grantha zAstravArtAsamuccaya meM unhoMne buddha ke anAtmavAda, nyAya darzana ke Izvara kartRtvAda aura vedAnta ke sarvAtmavAda (brahmavAda ) meM bhI saMgati dikhAne kA prayAsa kiyaa| apane grantha lokatattvasaMgraha meM AcArya haribhadra likhate haiM : pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yukti madvacanaM yasya, tasya kArya parigrahaH / / mujhe na to mahAvIra ke prati pakSapAta hai aura na kapilAdi munigaNoM ke prati dveSa hai / jo bhI vacana tarka saMgata ho use grahaNa karanA caahie| isI prakAra AcArya hemacandra ne ziva-pratimA ko praNAma karate samaya sarva deva samabhAva kA paricaya dete hue kahA thA : bhava vIjAMkura jananA, rAgadyA kSayamupAgatA yasya / / brahmA vA viSNurvA harau, jino vA namastasmai / saMsAra paribhramaNa ke kAraNa rAgAdi jisake kSaya ho cuke haiM use, maiM praNAma karatA hU~ cAhe ve brahmA hoM, viSNu hoM, ziva hoM yA jina hoN| (da) pArivArika jIvana meM syAdvAda dRSTi kA upayoga kauTumbika kSetra meM isa paddhati kA upayoga paraspara kuTumboM meM aura kuTumba ke sadasyoM meM saMgharSa ko TAlakara zAntipUrNa vAtAvaraNa kA nirmANa kregaa| sAmAnyatayA pArivArika jIvana meM saMgharSa ke do kendra hote haiMpitA-putra tathA saas-bhuu| ina donoM vivAdoM meM mUla kAraNa donoM kA dRSTibheda hai| pitA jisa pariveza meM bar3A huA, unhIM saMskAroM ke AdhAra para putra kA jIvana DhAlanA cAhatA hai| jisa mAnyatA ko svayaM mAnakara baiThA hai, unhIM mAnyatAoM ko dUsare se manavAnA cAhatA hai| pitA ko dRSTi anubhava pradhAna hotI hai, jabaki putra kI dRSTi tarkapradhAna / eka prAcIna saMskAroM se grasita hotA hai to dUsarA unheM samApta kara denA cAhatA hai / yahI sthiti sAsa-bahU meM hotI hai| sAsa yaha apekSA karatI hai ki bahU aisA Fort Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) jIvana jiye jaisA usane svayaM bahU ke rUpa meM kiyA thA, jaba ki bahU apane yuga ke anurUpa aura apane mAtR pakSa ke saMskAroM se prabhAvita jIvana jInA cAhatI hai| mAtra itanA hI nahIM, usakI apekSA yaha bhI hotI hai ki vaha utanA hI svatantra jIvana jiye, jaisA vaha apane mAtA-pitA ke pAsa jItI thii| isake viparIta svasUra pakSa usase eka anuzAsita jIvana kI apekSA karatA hai| yahI saba vivAda ke kAraNa banate haiN| isameM jaba taka sahiSNu dRSTi aura dUsare kI sthiti ko samajhane kA prayAsa nahIM kiyA jAtA, taba taka saMgharSa samApta nahIM ho sktaa| vastutaH isake mUla meM jo dRSTibheda hai, use anekAnta paddhati se samyak prakAra jAnA jA sakatA hai| vAstavikatA yaha hai ki hama jaba dUsare ke sambandha meM koI vicAra kareM, koI nirNaya leM to hameM svayaM apane ko usa sthiti meM khar3A kara socanA socanA caahie| dUsare kI bhUmikA meM svayaM ko khar3A karake hI use samyaka prakAra se jAnA jA sakatA hai| pitA-putra se jisa bAta kI apekSA karatA hai, usake pahale apane ko putra kI bhUmikA meM khar3A kara vicAra kara le ki adhikArI karmacArI se kisa DhaMga se kAma lenA cAhatA hai, usake pahale svayaM ko usa sthiti meM khar3A kare, phira nirNaya le| yahI eka aisI dRSTi hai, jisake abhAva meM loka vyavahAra asambhava hai aura jisa AdhAra para anekAntavAda jagataguru hone kA dAvA karatA hai / kahA hai jeNa viNA vi logassa vavahAro savvahA na nivvddii| tassa bhuvaNekka guruNo Namo aNegataMvAyassa // isa prakAra hama dekhate haiM ki anekAMta evaM syAdvAda ke siddhAnta dArzanika, dhArmika, sAmAjika, rAjanaitika evaM pArivArika jIvana ke virodhoM ke samanvaya kI eka aisI vidhAyaka dRSTi prastuta karate haiM jisase mAnava jAti ko saMgharSoM ke nirAkaraNa meM sahAyatA mila sakatI hai| saMkSepa meM anekAnta vicAra-paddhati ke vyAvahArika kSetra meM tIna pramukha yogadAna haiM (1) vivAda parAGmukhatA yA vaicArika saMgharSa kA nirAkaraNa / (2) vaicArika sahiSNutA yA vaicArika anAgraha (vipakSa meM nihita satya kA darzana ) / (3) vaicArika samanvaya aura eka udAra evaM vyApaka dRSTi kA nirmANa / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 39 ) bauddha AcAra-darzana meM vecArika anAgraha bauddha AcAradarzana meM madhyama mArga kI dhAraNA anekAntavAda kI vicArasaraNI kA hI eka rUpa hai| isI madhyama mArga se vaicArika kSetra meM anAgraha kI dhAraNA kA vikAsa huA hai| bauddha vicArakoM ne bhI satya ko aneka pahaluoM se yukta dekhA aura yaha mAnA ki satya ko aneka pahaluoM ke sAtha dekhanA hI vidvatA hai| theragAthA meM kahA gayA hai ki jo satya kA eka hI pahalU dekhatA hai, vaha mUrkha hai|' paNDita to satya ko sau (aneka) pahaluoM se dekhatA hai| vaicArika Agraha aura vivAda kA janma ekAMgI dRSTikoNa se hotA hai, ekAMgadarzI hI Apasa meM jhagar3ate haiM aura vivAda meM ulajhate haiN| . bauddha vicAradhArA ke anusAra Agraha, pakSa yA ekAMgI dRSTi-rAga meM rata hotA hai| vaha jagata meM kalaha aura vivAda kA sRjana karatA hai aura svayaM bhI Asakti ke kAraNa bandhana meM par3A rahatA hai| isake viparIta jo manuSya dRSTi, pakSa yA Agraha se Upara uTha jAtA hai, vaha na to vivAda meM par3atA hai aura na bandhana meM / buddha ke nimna zabda bar3e marmasparzI haiM, "jo apanI dRSTi se dRr3hAgrahI ho dUsare ko mUrkha aura azuddha batAnevAlA vaha svayaM kalaha kA AhvAna karatA hai| kisI dhAraNA para sthita ho, usake dvArA vaha saMsAra meM vivAda utpanna karatA hai jo sabhI dhAraNAoM ko tyAga detA hai, vaha manuSya saMsAra meM kalaha nahIM krtaa| ____ maiM vivAda ke phala batAtA huuN| eka, yaha apUrNa yA ekAMgI hotA hai; dUsare, vaha vigraha yA azAnti kA kAraNa hotA hai / nirvANa ko nirvivAda bhUmi samajhanevAle yaha bhI dekhakara vivAda na kreN| sAdhAraNa manuSyoM kI jo kucha dRSTiyA~ haiM, paNDita ina saba meM nahIM pdd'taa| dRSTi aura zruti ko grahaNa na karane vAlA, Asaktirahita vaha kyA grahaNa kre| (loga) apane 1. theragAthA, 111.6. 2. udAna, 6 / 4. 3. suttanipAta, 5016-17. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) dharma ko paripUrNa batAte haiM aura dUsare ke dharma ko hIna batAte haiN| isa prakAra bhinna mata vAle hI vivAda karate haiM aura apanI dhAraNA ko satya batAte haiN| yadi koI dUsare kI avajJA (nindA) karake hIna ho jAya to dharmoM meM zreSTha nahIM hotaa| jo kisI vAda meM Asakta hai, vaha zuddhi ko prApta nahIM hotA, kyoMki vaha kisI dRSTi ko mAnatA hai| vivekI brAhmaNa tRSNA-dRSTi meM nahIM pdd'taa| vaha tRSNA-dRSTi kA anusaraNa nahIM krtaa| muni isa saMsAra meM granthiyoM ko chor3akara vAdiyoM meM pakSapAtI nahIM hotaa| azAntoM meM zAnta vaha jise anya loga grahaNa karate haiM usakI apekSA karatA hai| bAda meM anAsakta, dRSTiyoM se pUrNa rUpa se mukta vaha dhIra saMsAra meM lipta nahIM hotaa| jo kucha dRSTi, zruti yA vicAra hai, una saba para vaha vijayI hai| pUrNa rUpa se mukta, mAra-tyakta vaha saMskAra, uparati tathA tRSNArahita hai|" itanA hI nahIM, buddha sadAcaraNa aura AdhyAtmika vikAsa ke kSetra meM isa prakAra ke vAda-vivAda yA vAgvilAsa yA Agraha-vRtti ko anupayukta samajhate haiN| unakI dRSTi meM yaha pakSAgraha yA vAda-vivAda nirvANa-mArga ke pathika kA kArya nahIM hai| yaha to mallavidyA hai-rAjabhojana se pRSTa pahalavAna kI taraha (prativAdo ko) lalakArane vAle vAdI ko usa jaise vAdI ke pAsa bhejanA cAhie, kyoMki mukta puruSoM ke pAsa vivAdarUpI yuddha ke lie koI kAraNa hI zeSa nahIM rhaa| jo kisI dRSTi ko grahaNa kara vivAda karate haiM aura apane mata ko satya batAte haiM unase kahanA cAhie ki vivAda utpanna hone para tumhAre sAtha bahasa karane ko yahA~ koI nahIM hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki bauddha darzana vaicArika anAgraha para jaina darzana ke samAna hI jora detA hai, buddha ne bhI mahAvIra ke samAna hI dRSTirAga ko anupayukta mAnA hai aura batAyA ki satya kA sampUrNa prakaTana vahIM hotA hai, jahA~ sArI dRSTiyA~ zUnya ho jAtI haiN| yaha bhI eka vicitra saMyoga hai ki mahAvIra ke antevAsI indrabhUti ke samAna hI buddha ke antevAsI Ananda ko bhI buddha ke jIvana kAla meM arhat pada prApta nahIM ho 1. suttanipAna, 5112, 3, 10, 11, 16.20. 2. vahI, 46 / 8-9. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) sakA / sambhavataH yahA~ bhI yahI mAnanA hogA ki zAstA ke prati Ananda kA jo dRSTirAga thA, vahI usake arhat hone meM bAdhA thaa| isa sambandha meM donoM dharmoM ke niSkarSa samAna pratIta hote hai| gItA meM anAgraha vaidika paramparA meM bhI anAgraha kA samucita mahattva aura sthAna hai| gItA ke anusAra Agraha kI vRtti AsurI vRtti hai| zrIkRSNa kahate haiM ki AsurI svabhAva ke loga dambha, mAna aura mada se yukta hokara kisI prakAra bhI pUrNa na hone vAlI kAmanAoM kA Azraya le ajJAna se mithyA siddhAntoM ko grahaNa karake bhraSTa AcaraNoM se yukta ho saMsAra meM pravRtti karate rahate haiN|' itanA hI nahIM, Agraha kA pratyaya tapa, jJAna aura dhAraNA sabhI ko vikRta kara detA hai| gItA meM Agrahayukta tapa ko aura Agrahayukta dhAraNA ko tAmasa kahA hai| AcArya zaMkara to jaina paramparA ke samAna vaicArika Agraha ko mukti meM bAdhaka mAnate haiN| vivekacaDAmaNi meM ve kahate haiM ki vidvAnoM kI vANI kI kuzalatA, zabdoM kI dhArAvAhitA, zAstra-vyAkhyAna kI paTutA aura vidvattA yaha saba bhoga kA hI kAraNa ho sakate haiM, mokSa kA nhiiN| 2 zabdajAla citta ko bhaTakAne vAlA eka mahAn vana hai| vaha cittabhrAnti kA hI kAraNa hai| AcArya vibhinna matamatAntaroM se yukta zAstrAdhyayana ko bhI nirarthaka mAnate haiN| ve kahate haiM ki yadi paramatattva kA anubhava nahIM kiyA to zAstrAdhyayana niSphala hai aura yadi paramatattva kA jJAna ho gayA to zAstrAdhyayana anAvazyaka hai| isa .. prakAra hama dekhate haiM ki AcArya zaMkara kI dRSTi meM vaicArika Agraha yA dArzanika mAnyatAe~ AdhyAtmika sAdhanA kI dRSTi se adhika mUlya nahIM rkhtii| vaidika nIti-vettA zukrAcArya Agraha ko anucita aura mUrkhatA kA kAraNa mAnate hue kahate haiM ki atyanta Agraha nahIM karanA cAhie kyoMki ati saba jagaha nAza kA kAraNa hai| atyanta dAna se daridratA, atyanta 1. gItA, 16-10. 2. vahI, 17.19, 18135. . 3. vivekacUr3AmaNi, 60. 4. vahI, 62. 5. vahI, 61. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) lobha se tiraskAra aura atyanta Agraha se manuSya kI mUrkhatA parilakSita hotI hai|' vartamAna yuga meM mahAtmA gA~dhI ne bhI vaicArika Agraha ko anaitika mAnA aura sarvadharma samabhAva ke rUpa meM vaicArika anAgraha para jora diyaa| vastutaH Agraha satya kA honA cAhie, vicAroM kA nhiiN| satya kA Agraha tabhI to ho sakatA hai jaba hama apane vaicArika AgrahoM se Upara uThe / mahAtmAjI ne satya ke Agraha ko to svIkAra kiyA, lekina vaicArika AgrahoM ko kabhI svIkAra nahIM kiyaa| unakA sarvadharma samabhAva kA siddhAnta isakA jvalanta pramANa hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina, bauddha aura vaidika tInoM hI paramparAoM meM anAgraha ko sAmAjika jIvana kI dRSTi se sadaiva mahattva diyA jAtA rahA hai, kyoMki vaicArika saMgharSoM se samAja ko bacAne kA eka mAtra mArga anAgraha hI hai / vaicArika sahiSNutA kA AdhAra-anAgraha ( anekAnta dRSTi) jisa prakAra bhagavAn mahAvIra aura bhagavAn buddha ke kAla meM vaicArika saMgharSa upasthita the aura pratyeka matavAdI apane ko samyakdRSTi aura dUsare mithyAdRSTi kaha rahA thA, usI prakAra vartamAna yuga meM bhI vaicArika saMgharSa apanI carama sImA para hai| siddhAntoM ke nAma para manuSya-manuSya ke bIca bheda kI dIvAreM khIMcI jA rahI haiN| kahIM dharma ke nAma para eka dUsare ke viruddha viSavamana kiyA jA rahA hai / dhArmika yA rAjanaitika sAmpradAyikatA janatA ke mAnasa ko unmAdI banA rahI hai / pratyeka dharmavAda yA rAjanaitika vAda apanI satyatA kA dAvA kara rahA hai aura dUsare ko bhrAMnta batA rahA hai / isa dhArmika evaM rAjanaitika unmAda evaM asahiSNutA ke kAraNa mAnava mAnava ke rakta kA pyAsA banA huA hai| Aja pratyeka rASTra kA evaM vizva kA vAtAvaraNa tanAvapUrNa evaM vikSubdha hai| eka ora pratyeka rASTra kI rAjanaitika pArTiyA~ yA dhArmika sampradAya usake Antarika vAtAvaraNa ko vikSubdha evaM janatA ke pArasparika sambandhoM ko tanAvapUrNa banAye hue haiM, to dUsarI ora rASTra svayaM bhI apane ko kisI eka niSThA se sambandhita kara guTa banA rahe haiM aura isa prakAra vizva ke vAtAvaraNa ko tanAvapUrNa evaM vikSubdha banA rahe haiN| mAtra itanA hI nahIM yaha vaicArika asahiSNutA, sAmAjika evaM pArivArika jIvana ko viSAkta banA rahI hai| purAnI aura 1. zukranIti, 3 / 211-213. , Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) naI pIr3hI ke vaicArika virodha ke kAraNa Aja samAja aura parivAra kA vAtAvaraNa bhI azAnta aura kalahapUrNa ho rahA hai| vaicArika Agraha aura matAndhatA ke isa yuga meM eka aise dRSTikoNa kI AvazyakatA hai jo logoM ko Agraha aura matAndhatA se Upara uThane ke lie dizAnirdeza de sake / bhagavAn buddha aura bhagavAn mahAvIra do aise mahApuruSa hue haiM jinhoMne isa vaicArika asahiSNutA kI vidhvaMsakArI zakti ko samajhA thA aura usase bacane kA nirdeza diyA thaa| vartamAna meM bhI dhArmika, rAjanaitika aura sAmAjika jIvana meM jo vaicArika saMgharSa aura tanAva upasthita haiM unakA samyaka samAdhAna inhIM mahApuruSoM kI vicAra saraNI dvArA khojA jA sakatA hai| Aja hameM vicAra karanA hogA ki buddha aura mahAvIra kI anAgraha dRSTi dvArA kisa prakAra dhArmika, rAjanatika aura sAmAjika sahiSNutA ko vikasita kiyA jA sakatA hai| pro0 sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaghoSagaccha kA saMkSipta itihAsa -DA0 ziva prasAda pUrvamadhyayuga meM zvetAmbara paramparA meM candrakula kA atyanta mahattvapUrNa sthAna rahA hai| isa kula se samaya-samaya para aneka zAkhAyeM aura prazAkhAyeM nikalIM jo vibhinna gacchoM ke rUpa meM astitva meM aayiiN| I0 san kI dasavIM zatAbdI ke AsapAsa candragaccha kI eka zAkhA rAjagaccha ke nAma se prasiddha huI / isa gaccha meM abhayadevasUri, vAdIndra dharmaghoSasUri Adi prakhara vidvAn evaM prabhAvaka AcArya hue| vAdIndra dharmaghoSasUri kI ziSya-santati dharmaghoSagaccha ke nAma se vikhyAta huI / isa gaccha meM kaI prabhAvaka sUrivara hue haiM, jinhoMne lagabhaga 500 varSoM taka apanI sAhityopAsanA, tIrthoddhAra, nUtana jinAlayoM ke nirmANa evaM jinapratimAoM kI pratiSThA Adi dvArA madhya yuga meM zvetAmbara zramaNa paramparA ko cirasthAyitva pradAna karane meM bahumUlya yogadAna diyaa| dharmaghoSagaccha ke itihAsa ke adhyayana ke srota ke rUpa meM sAhityika aura abhilekhIya donoM prakAra ke sAkSya upalabdha haiN| sAhi tyika sAkSyoM meM grantha prazastiyoM tathA pratilipi prazastiyoM ke sAthasAtha rAjagaccha kI paTTAvalI meM bhI isa gaccha kI carcA hai| abhile. khIya sAkSyoM ke antargata vi. saM. 1303 se vi. saM. 1691 taka ke lagabhaga 200 aise abhilekha mile haiM jo tIrthaGkara pratimAoM tathA jinAlayoM ke staMbha Adi para utkIrNa haiM aura jinameM isa gaccha kA ullekha hai| inakA alaga-alaga vivaraNa isa prakAra hai sAhityika sAkSya-sAhityika sAkSyoM ke antargata mUla prazastiyAM tathA pratilipi prazastiyAM pramukha haiN| mUla prazastiyAM granthakartA dvArA racanA ke anta meM likhI gayI hotI haiN| inameM granthakAra kI guruparamparA kA ullekha hotA hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyayana kI suvidhA ke liye sarvaprathama grantha prazastiyoM, tatpazcAt abhilekhIya sAkSyoM aura anta meM mUla granthoM ke pratilekhana kI dAtAprazastiyoM evaM paTTAvalI se prApta vivaraNoM kA vivecana prastuta kiyA gayA haidharmaghoSagacchIya AcAryoM ke racanAoM kI prazastiyoM kA vivaraNa 1- AgamikavastuvicArasAraprakaraNavRtti'-- AgamikavastuvicArasAraprakaraNa kharataragacchIya AcArya jinavallabhasUri kI prasiddha kRti hai| isa para granthakAra ke ziSya rAmadeva gaNi; bRhadgacchIya AcArya haribhadrasUri tathA dharmaghoSagacchIya yazobhadrasUri dvArA racita vRttiyAM upalabdha hotI haiM / yazobhadrasUri ne vRtti ke anta meM apanI guruparamparA kA ullekha kiyA hai, jo isa prakAra hai zIlabhadrasUri vAdIndradharmaghoSasUri yazobhadrasUri [ vRttikAra ] 2-dharmaghoSasUristuti yaha 33 padyoM kI eka laghu racanA hai, jisake racayitA dharmaghoSagacchIya raviprabhasUri haiN| inhone isa racanA meM apane guru kA nAmollekha to nahIM kiyA hai, parantu inake ziSya udayaprabhasUri ne apanI racanA pravacanasAroddhAra kI viSamapadavyAkhyA kI prazasti 1. dalAla, cimanalAla DAhyAbhAI- "e DiskripTiva kaiTalAga oNpha mainyu skripTsa ina da jaina bhaMDAsaM aiTa pATana", ( bar3odarA, 1937 I0 ) pR0 395-396 / 2. vahI, pR0 366-370 3. sapAdalakSakSoNIzasamakSaM jitavAdinAm / zrIdharmaghoSasUrINAM paTTAlaMkArakArakAH // 1 // trivagaMparihAreNa gadyagodAvarIsRjaH / babhUvurbhU risaubhAgyA: zrIyazobhadrasUrayaH // 2 // svaparasamayajJAnapratiprakRSTajagajjanAzcaturavacanA modaadhssttaamreshguruprbhaaH| abhinRpasabhaM gaMgAgaurapranasitakIrtayastadanu mahasa: pAtraM jAtA raviprabhasUrayaH / / 3 / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) meM apane guru ke rUpa meM inakA ullekha kiyA hai| isa prazasti meM prApta gurvAvalI isa prakAra hai zAlibhadrasUri dharmaghoSasUri yazobhadrasUri raviprabhasUri ( dharmaghoSasUristuti ke kartA ) udayaprabhasUri ( vyAkhyAkAra ) 3-vicArasAravivaraNa'-900 gAthAoM kI isa racanA ke kartA dharmaghoSagacchIya pradyumnasUri haiN| racanA ke anta meM unhoMne apanI guru paramparA kA ullekha kiyA hai, jo isa prakAra hai dharmaghoSasUri devaprabhasUri pradyumnaMsUri ( racanAkAra ) 4-kalpasUtraTippanaka...yaha dharmaghoSagacchIya pRthvIcandrasUri kI racanA hai| racanA ke anta meM inhoMne prazasti ke antargata apanI gurvAvalI evaM pravacanasAre tacchiSyala vazcakAra Tippanakam / zrIudayaprabhasUriviSamapardArthAvavodhAkhyam // 4 / / zAha, ambAlAla pI0-kaiTalAga oNpha saMskRta eNDa prAkRta mainyuskripTsa ina da kaleksana oNpha muni puNyavijaya, jilda 1, kramAMka 3324 1. jinaratnakoza, pR0 353 2. caMdrakulAMbarazazinazcAritrazrIsahasrapatrasya / zrIzIlabhadrasUreguNaratnamahodadhi (dheH) ziSyaH / / abhavad vAdimadaharaH SaTtIbhojabodhanadinezaH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) kA ullekha to kiyA hai, parantu grantha ke racanAkAla kA koI nirdeza nahIM kiyA hai| inakA kAla vi. saM. kI 13 vIM zatAbdI ke dvitIya caraNa ke Asa-pAsa mAnA jA sakatA hai / kalpasUtraTippanaka kI vi. saM 1384 kI eka prati pATana ke grantha bhaMDAra meM saMgrahIta hai| isakI prazasti meM granthakAra dvArA ullikhita apanI guru-paramparA isa prakAra hai zIlabhadrasUri dharmaghoSasUri yazobhadrasUri devasenasUri pRthvIcandrasUri ( kalpasUtraTippanaka ke kartA) zrIdharmaghoSasUrirbodhitazAkaMbharIbhUpaH // cAritrAMbhodhizazI trivagaMparihArajanita budhaharSaH / darzitavidhiH zamanidhiH siddhAMtamahodadhipravaraH // 3 // babhUva zrIyazobhadrasUristacchiSyazekharaH / / tatpAdapadmamadhupobhUt zrIdevasenagaNiH / / 4 / / TippanakaM paryuSaNAkalpasyAlikhadavekSya zAstrANi: / tacchiSya (padma)kamalamadhupaH zrIpRthvIcaMdrasUriridaM / / 5 / / iha yadyapi na svadhiyA vihitaM kiMcit tathApi budhavagaiH / saMzodhyamadhikamUnaM yad bhaNitaM svaparabodhAya / / 6 // zrIpayuSaNAkalpaTippanakaM / saMvat 1384 varSe bhAdravA zudi 1 zanI adyeha staMbhatIrthe velAkale zrImadaMcalagacche zrIkalpapustikA tilakaprabhAgaNinIyogyA mahaM. ajayasiMhena likhitA / maMgalaM mahAzrI: / dehi vidyAM paramezvari ! zivamastu sarvajagataH / balAla, cimanalAla DAhyAbhAI, pUrvokta, pR0 37 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta prazastiyoM ke AdhAra para dharmaghoSagacchIya AcAryoM ko jo gurvAvalI nirmita hotI hai, vaha isa prakAra haitAlikA saMkhyA--1 zIlabhadrasUri vAdIndra dharmaghoSasUri (AgamikavastuvicArasAra prakaraNa evaM gadyagodAvarI ke kartA) yazobhadrasUri devaprabhasUri (dharmaghoSasUristuti raviprabhasUri devasenasUri pradyumnasUri ke racanAkAra) (vicArasAravivaraNa ke kartA) (pravacanasAroddhAra udayaprabhasUri pRthvIcandrasUri kI viSamapadavyAkhyA (kalpasUtra Tippanaka ke racanAkAra) pro0 ema0 e0 DhAkI' ne tAraGgAke vi*saM0 1304-1305; karer3A ke vi0saM01339; zatruJjaya ke 1. DhAkI, ema0 e0, lakSmaNa bhojaka-zatruJjayagirinA keTalAka aprakaTa lekho-sambodhi, jilda VII pR0 13.25 2. vahI 3. nAhara, pUranacanda-jaina.lekha saMgraha, bhAga-2, lekhAGka 1952 4. ThAkI aura bhojaka-pUrvokta pR0 13-25 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0 saM0 1343 evaM AbU ke vi0 saM0 1396 ke pratimA lekhoM meM ullikhita AcAryoM kI nAmAvalI ke AdhAra para dharmaghoSagacchIya AcAryoM kI eka tAlikA taiyAra kI hai jo isa prakAra hai - tAlikA-2 vAdIndradharmaghoSasUri ratnaprabhasUri AnandasUri ( vi0 saM0 12 + 9 ) 'dilavAr3A, AbU devendrasUri 1 amaraprabhasUri I jJAnacandrasUri (vi0 saM0 1378, AbU) jinacandrasUri T bhuvanacandrasUri devaprabhasUri pajUna ( pradyumnasUri ) municandrasUri 1 1 ratnAkarasUri guNacandrasUri [vi0 saM0 1339 karer3A] [vi0 saM0 1343 zatruJjaya ] munizekharasUri (vi0 saM0 1396, AbU) 1. muni jayantavijaya, abuMdanAcIna jaina lekhasaMdoha ( AbU-bhAga 2 ) lekhAGka 91 ( 50 ) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) dharmaghoSagacchIya AcArya amaraprabhasUri ke ziSya jJAnacandrasUri' dvArA vi0 saM0 1374 se 1396 ke madhya pratiSThApita kucha jina pratimAyeM AbU sthita vimalavasahI tathA laNavasahI meM vidyamAna haiN| inakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai - vi0 saM0 1374 vaizAkha sudi 4 budhavAra (1 pratimAlekha) vi0 saM0 1378 jyeSTha vadi 9 somavAra (2 pratimAlekha) vi0 saM0 1378 vaizAkha vadi 9 (3 pratimAlekha) vi0 saM0 1378 tithivihIna (13 pratimAlekha) vi0 saM0 1379 jyeSTha sudi 9 zukravAra' (1 pratimAlekha) vi0 saM0 1389 tithivihIna (1 pratimAlekha) vi0 saM0 1394 tithivihIna (13 pratimAlekha) vi0 saM0 1396 vaizAkhasudi 8 (1 pratimAlekha) miti/tithi vihIna (3 pratimAlekha) dharmaghoSagacchIya AcAryoM dvArA pratiSThApita tIrthaGkara pratimAoM meM15vIM-16 vIM zatI kI pratimAoM kI saMkhyA sarvAdhika hai| yaha tathya una pratimAoM para utkIrNa lekhoM se jJAta hotA hai| ina lekhoM meM yadyapi isa gaccha ke aneka AcAryoM kA nAmollekha AyA hai, tathApi unameM se kucha AcAryoM ke pUrvApara sambandha hI nizcita ho sake haiN| inakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai 1-jJAnacandrasUri ke paTTadhara sAgaracandrasUri-pAgaracandrasUri dvArA pratiSThApita 8 pratimA lekha adyAvadhi upalabdha haiM, jo vi0 saM0 1426 se vi0 saM0 1463 taka ke haiN| - 2 -somacandra ke paTTadhara deva candrasUri -vi0 saM0 1422 kA 1 pratimAlekha 3 -- somacandrasUri ke paTTadhara malayacandrasUri malayacandrari dvArA pratiSThApita 4 lekhayukta pratimAyeM Aja upalabdha haiM jo vi0 saM0 1459 se vi0 saM0 1465 taka kI haiN| 1. draSTavya-muni jayantavijaya-saMpA0 "abuMdaprAcInajanalekhasaMdoha" anu kramaNikA, pR0 35 2. muni jinavijaya-saMpA0 prAcInajanalekhasaMgraha; bhAga 2, lekhAGka 132 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) 4-malayacandrasUri ke paTTadhara padmazekharasUri padmazekharasUri dvArA pratiSThApita 19 pratimAyeM Aja upalabdha haiM jo / vi0 saM0 1474-1492 taka kI haiN| 5-malayacandrasUri ke ziSya vijayacandrasUri vijayacandrasUri dvArA pratiSThApita 1 pratimA upalabdha hai jo vi0 saM0 1483 kI hai| 6-malayacandra ke ziSya mahItilakasUri mahItilakasUri dvArA pratiSThApita 12 pratimAyeM upalabdha huI haiN| inakI kAlAvadhi vi0 saM0 1483 se vi0 saM0 1519 hai / 7-padmazekharasUri ke paTTadhara vijayacandrasUri padmazekharasUri ke paTTadhara vijayacandrasUri dvArA vi0saM0 1483 se vi0 saM0 1504 ke madhya pratiSThApita 17 pratimAyeM Aja upalabdha haiM / ___-mahItilakasUri ke paTTadhara vijayaprabhasUri vijayaprabhasUri dvArA pratiSThApita 2 pratimAyeM upalabdha haiM jinapara vi0 saM0 1501 kA lekha utkIrNa hai / ___-vijayacandrasUri ke paTTadhara padmANaMdasUri padmANaMdasUri dvArA pratiSThApita 31 pratimAyeM Aja upalabdha haiM jo vi0saM0 1505 se vi0 saM0 1537 ke madhya kI haiN| 10--vijayacandrasUri ke ziSya sAdhuratnasUri sAdhuratnasUri dvArA pratiSThApita 23 pratimAyeM adyAvadhi upalabdha haiM jo vi0 saM0 1508 se 1532 taka kI haiN| 11-padmANadasUri ke paTTadhara guNasundarasUri guNasundarasUri dvArA pratiSThApita kevala 1 pratimA milI hai / yaha pratimA bhagavAn kunthunAtha kI hai| pratimA para vi0 saM0 1523 kA lekha utkIrNa hai| 12- padmANaMdasUri ke (dvitIya) paTTadhara naMdivardhanasUri naMdivardhanasUri dvArA pratiSThApita 10 pratimAyeM milI haiM jo vi0 saM0 1555 se vi0 saM0 1577 taka kI haiN| ina pratimAlekhoM ke AdhAra para dharmaghoSagaccha ke AcAryoM kI jo tAlikA nirmita hotI hai, vaha isa prakAra hai Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrasUri vi0 saM 1378.94 somacandrasUri munizekharasUri sAgaracandrasUri devacandrasUri malayacandrasUri vi0 saM01459-65 (vi0 saM0 1396) vi0 saM0 1426-63] vi0 saM0 1422 / [4 pratimA lekha] ke madhya 8 pratimAlekha padmazekharasUri - vijayacandrasUri mahItilakasUri mukhya paTTadhara ziSya paTTadhara ziSya paTTadhara vi0 saM0 1474-1492 / vi0 saM0 | vi0 saM0 1483[19 pratimA lekha] 1483-1504 1519 . [18 pratimA lekha] [12 pratimA lekha ( 53 ) padmAnandasari sAdhuratnasUri vijayaprabhasUri vi0 saM0 1505-1537 vi0 saM0 1508-1532 [31 pratimA lekha] [23 pratimA lekha] guNasundarasUri vi0 saM0 1532 [1 pratimA lekha naMdivardhanasari | vi0 saM0 1555-1577 / [10 pratimA lekha] pAThakaguNaratna puNyarAjasUri Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) pustaka prazastiyAM 1-kAlakAcAryakathA' isa racanA kI vi0 saM0 1344 kI eka 'prati pATana ke jaina grantha bhaMDAra meM surakSita hai| ise dharmaghoSagacchIya AcArya amaraprabhasUri ke upadeza se somasiMha nAmaka zrAvaka ne lipibaddha karAyA thaa| isakI prazasti meM amaraprabhasUri kI guru-paramparA kA ullekha milatA hai jo isa prakAra hai zIlabhadrasUri dharmaghoSasUri AnandrasUri amaraprabhasUri (vi0 saM0 1344 meM inake upadeza se kalpasUtra kI pratilipi taiyAra kI gayI) 1. UkezavaMze bhuvanAbhirAme chAyAsamAzvAsitasatvasArthA / zorANakIyAsti vizAlazAkhA sAkArapatrAvalIrAjanAmA / tatrAbhavad bhavabhayacchidurAhadaMdhrirAjIvajIvitasadAzayarAjahaMsaH / pUrvaH pumAn gaNaharirgaNadhArisAra --- [kanI] yAn thiradevasya haridevosti bAMdhavaH / harSadevIbhavAH putrA narasiMhAdayosya ca / / sahodayaH saptaita(?)sya laSmiNidharmakarmaThA / karmiNi harisaNizca putryastistro guNazriyaH / / 16 // atha gurukramaH zrIrAjagacchamukuTopamazIlabhadrasUrevineyatilaka: kila dharmasUriH / durvAdigavaMbharasiMdhura siMhanAdaH zrIvigrahakSitipaterdalitapramAdaH / / AnandasUriziSyazrIamaraprabhasUritaH / zrutvopadezaM kalpasya pustikAM nUtanAmimAM // 19 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) 2 - laghukSetra samAsavRtti' yaha ratnazekharasUri kI racanA hai| isakI vi0 saM0 1550 meM dharmaghoSagacchIya muni nandivardhanasUri ke ziSya pAThaka guNaratna dvArA lipivaddha kI gayI eka prati munizrI puNyavijaya jI ke saMgraha meM surakSita hai / naMdivardhanasUri ke ziSya pATaka guNaratna kA ullekha karane vAlA eka mAtra sAkSya hone se isa prazasti kA viziSTa mahattva hai | 3 - kalpasUtra - munirAja zrI puNyavijayajI ke saMgraha meM eka prati surakSita hai / yaha prati muniudayarAja ke vAcanArthaM likhavAyI gayI / yaha bAta isakI dAtA prazasti se jJAta hotI hai / isa prazasti kI vizeSatA yaha hai ki isameM dharmaghoSagacchIya AcArya padmANaMdasUri aura naMdivardhanasUri ko rAjagacchIya kahA gayA hai / jaisA ki prArambha meM hI kahA jA cukA hai dharma ghoSagaccha kA rAjamaccha kI eka zAkhA ke rUpa meM hI udaya huA / 17 vIM zatAbdI meM donoM hI gacchoM kA pUrva prabhAva samAptaprAya ho cukA thA aura unakA alaga-alaga svatantra astitva bhI nAma mAtra kA hI rahA hogA / aisI sthiti meM ekasamakAlIna lipikAra athavA sAdhu dvArA unheM rAjagacchIya kahanA asvAbhAvika nahIM lagatA / udyamAt somasiMhasya sapuNya puNyahetave / alekhayacchubhAlekhAM nijamAtugu NazriyaH // 20 // yAvacciraMdhammaMdharAdhirAjaH sevAkRtAM sukRtinAM vitanoti lakSmIM munIndravR deriha vAcyamAnA tAvanmudaM yacchatu pustikeyaM // 21 // Colophone :-- saMvat 1344 varSe mArga. zuddhi ravI somasiMhena likhApitA / / dalAla, cimanalAla DAhyAbhAI - pUrvokta, pR0 379 1. zrIdharmaghoSagacche bhaTTAraka zrInaMdivardhanasUrINAM ziSyapAThakaguNaratnopadezeka saM0 paTTA tatputra saM0 pAsA tatputrasaM lASaNa saM0 ........... zAha, ambAlAla pI0 pUrvokta, jilda 1, kramAMka 3038 1 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtima donoM dAtA prazastiyoM se jo gurvAvalI nirmita hotI hai, vaha isa prakAra hai-- tAlikA-4 naMdivardhanasUri pAThaka guNaratna puNyarAjasUri vi0 saM0 1550 udayarAjasUri vi0 saM0 1612 pUrva pradarzita tAlikA saMkhyA 3 ke sambandha meM ullekhanIya tathya yaha hai ki isameM eka ora malayacandrasUri ke guru somacandrasUri kA ullekha hai, parantu somacandrasUri ke guru kauna the ? yaha hameM jJAta nahIM hotA / dUsarI ora isa tAlikA se yaha bhI jJAta hotA hai ki jJAnacandrasUri ke ziSya sAgaracandrasUri ke pazcAt unakI ziSya saMtati ke bAre meM abhilekhIya sAkSya mauna haiN| kyA sAgaracandrasUri kI ziSya santati Age nahIM calI ? ye do aise prazna haiM, jinake uttara ke liye hameM anyatra prayAsa karanA hogaa| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, dharmaghoSagaccha ke itihAsa ke adhyayana ke liye sAhityika sAkSyoM ke antargata eka paTTAvalI bhI upalabdha hai, vaha hai eka ajJAta lekhaka dvArA 16 vIM zatI ke antima caraNa ke Asa-pAsa likhI gayI raajgcchiiypttttaavlii'| isameM na kevala rAjagacchIya AcAryoM apitu isa gaccha kI zAkhA dharmaghoSagaccha ke AcAryoM-jJAnacandrasUri, sAgaracandrasUri, malayacandrasUri padmazekharasUri Adi kA bhI ullekha hai| pUrva pradarzita tAlikA 2 aura 3 meM bhI ukta AcAryoM kA nAmollekha hai, ataH isa paTTAvalI kI prAmANikatA asaMdigdha hai| 1. muni jinavijaya-saMpA0vividhagacchIyapaTTAvalIsaMgraha [prathama bhAga] [siMghI jaina granthamAlA, granthAGka 53, bambaI 1961 I0] pR0 57-71 2. jinapatimatacitrotsappaNAlikAro jayati kaliyuge'smin __ gautamo dharmasUriH // 84 / / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) 1 rAjagacchIya paTTAvalI meM sAgaracandrasUri ke paTTadhara ke rUpa meM malayacandrasUri kA ullekha hai, jaba ki pUrva meM malayacandrasUri ke paTTadhara ke rUpa meM sImacandrasUri kA nAma AyA hai / aisA pratIta hotA hai ki malayacandrasUri ke dIkSAguru somacandrasUri the evaM sAgaracandrasUri ne unheM apane paTTa para pratiSThita kiyaa| jahA~ taka somacandrasUri aura sAgaracandrastri kA prazna hai, ve paraspara gurubhrAtA ho sakate haiM kyoM ki kisI AcArya dvArA apane uttarAdhikArI ke rUpa meM svadIkSita yogya ziSya ke abhAva meM apane gurubhrAtA ke ziSya ko apanA paTTadhara banAnA asvAbhAvika nahIM hai / ukta cAroM tAlikAoM meM darzita gurvAvaliyoM ko paraspara samAyojina karane se dharmaghoSagacchIya AcAryoM kA eka vistRta vidyAvaMzavRkSa taiyAra ho jAtA hai, jo isa prakAra hai draSTavya : tAlikA saMkhyA - 5 praNAzayanto jaDatAndhakAraM vikAsayanto bhavikairavANi / zrIjJAnacandrottama sUrirAjapAdAH prakAmaM jayino bhavantu / / 85 / / prabalavAdimataGgaja mardane haririvonnatavAkyanakhAGkure / ya iha jaina matAbhikAnane suzivadaH sugurumunizekharaH // 86 // vandAmi taM sugurusAgaracandrasUri yasyAmRtopamavacAMsi nizamyasadyaH / ke ke kalhaNanRpapramukhA babhUvuH jainendradhammaMrucayo dvijarAjaputrAH // 87 // zrIjainazAsana vanI navavArivAhAH sazanArasanirastasudhApravAhAH / vidyAkalAguNasulabdhi mahAnidhAnAH zrI sAgarenduguruvo guravo jayantu | 88 bhUpAla mAlApraNato nirohaH samapravidyAguNalabdhipAtram / sarvatra satkIrtitapadmahasto mudestu nityaM malayendusariH // 89 // bhUyAnmeruriva kSamAbharadharo vikhyAtanAmA satAM pUjyaH zrIprabhupadmazekharaguruH kalyANadaH zarmaNe / / 99 / / vividha gacchIyapaTTAvalIsaMgraha, pRSTha 69-70 1 -gAthA 88-89 :-draSTavya-tAlikA saMkhyA- 3 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAlikA saMkhyA-5 vAdIndra dharmaghoSasUri devendrasUri devaprabhasUri yazobhadrasUri [1. Agamikavastu vicArasAra 2. gadyagodAvarI] ( 58 ) raviprabhasUri devasenasUri ratnaprabhasUri jinacandrasUri pradyumnasUri [vicArasAraprakaraNa ke racanAkAra) udayaprabhasUri pRthvIcandrasUri AnandasUri bhavanacandrasUri municandrasUri [pravacanasAroddhAra [kalpasUtra [vi0 sa0 12+9] vi0 saM0 1304-5 kIviSamapadavyAkhyA Tippanaka] (lekha-dilavAr3A] [lekha-tAraMgA] amaraprabhasUri guNacandrasUri ratnAkarasUri vi0 saM0 1339 vi0 saM0 1343 jJAnacandrasUri vi0 saM0 1378-94 [karaheTaka-pratimAlekha] [zatruJjaya-pratimAlekha (pratimAlekha, dilavADA) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnacandrasUri munizekharasUri vi0 saM0 1396 [dilavAr3A pratimAlekha] sAgaracandrasUri somacandrasUri vi0 saM0 1426.63 / [pratimAlekha) malayacandrasUri vi0 saM0 1459.65 [pratimA lekha] devacandrasUri vi0 saM0 1422 [pratimAlekha ( 59 ) padmazekharasUri mukhya paTTadhara vi0 saM0 1474-1492 [19 pratimAlekha]] vijayacandrasUri mahItilasUri - ziSya paTTadharai ziSya paTTadhara vi0 saM0 1483-1504 vi0 saM0 1483-1519 [18 pratimAlekha] [12 pratimAlekha] sAdhuratnasUri vi0 saM0 1508-1532 [23 pratimAlekha] padmANadasUri vijayaprabhasari vi0 saM0 1505-1537 vi0 saM0 1501 [31 pratimAlekha] [2 pratimAlekha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papANaMdamUri guNasundarasUri vi0 saM0 1532 [1 pratimAlekha nadivardha nasUri vi0 saM0 1555-1577 [10 pratimAlekha] . puNyarAjasUri inake upadeza se laghakSetra samAsa kI vi0 saM0 1550 meM / pratilipi taiyAra kI gayI] udayarAjasUri [vi0 saM0 1617 meM inake paThanArtha kalpasUtra kI pratilipi taiyAra kI gyii| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ dharmaghoSagacchIya AcAryoM dvArA pratiSThApita tIrthaMkara-pratimAoM para utkIrNa lekhoM kA vivaraNa Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi 1. 1304 dvitIya jyeSTha sudi 9 somavAra 2. 1305 ASAr3ha sudi 7 zukravAra AcArya nAma pratimAlekha/stambhalekha pratiSThAsthAna saMdarbha grantha jinacandrasUri ke ajitanAtha kI pratimA ajitanAtha jinAlaya sambodhi, jilda ziSya bhuvanacandra sUri. para utkIrNa lekha tAraMgA 7, pR013-25 dharmaghoSasUri ke paTTa- ajitanAtha kI pratimA ajitanAtha jinAlaya, vahI / dhara devendrasUri ke para utkIrNa lekha tAraMgA paTTaziSya jinacandra sUri ke paTTaziSya bhuvanacandrasUri AnandasUri vimalavasahI, vimalavasahI, AbU muni kalyANavijaya deharI na. 12, prabandhapArijAta naminAtha kI pratimA pR0 343-345 para utkIrNa lekha lekhAGka 29 3. 1309 - 4. 1339 phAlguna sudi 8 budhavAra municandrasUri ke sumatinAtha kI pratimA bAvanajinAlaya paTTadhara guNacandrasUri para utkIrNa lekha karer3A . nAhara, pUranacandajainalekhasaMgraha, bhAga 2, lekhAGka 1952 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 1374 vaizAkhasudi 4 budhavAra jJAnacandrasUri jJAnacandrasUri 6. 1378 vaizAkha vadi 9 somavAra zAMtinAtha kI pratimA anupUrti lekha munijayantavijaya para utkIrNa lekha arbudaprAcIna jainalekhasaMdoha lekhAGka 544 suvidhinAtha kI pratimA vimalavasahI, AbU munijayantavijaya para utkIrNa lekha pUrvokta, bhAga 2, lekhAGka 133 zAMtinAtha kI pratimA vahI vahI, lekhAGka 75 para utkIrNa lekha 7. 1378 vaizAkha vadi 9 jJAnacandrasUri 8. 1378 vaizAkha vadi 9 jJAnacandrasUri tIrthaGkara kI pratimA para utkIrNa lekha vahI vahI, lekhAGka 81 9. 1378 vaizAkha vadi 9 jJAnacandrasUri vahI vahI, lekhAGka 83 tIrthaGkara kI pratimA para utkIrNa lekha guru pratimA para utkIrNa 10. 1378 jyeSTha sudi 9 somavAra jJAnacandrasUri vahI vahI, lekhAGka 1 lekha Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ APR kra. saMvat tithi 11. 1378 jyeSTha vadi 9 somavAra AcArya nAma jJAnacandrasUri prati (mAlekha/stambhalekha pratiSThAsthAna. sandarbha grantha AdinAtha kI pratimA vimalavasahI, AbU munijayantavijaya para utkIrNa lekha pUrvokta,lekhAGka 4 12. , tithi vihIna jJAnacandrasUri. bAsupUjya kI pratimA kA lekha vahI vahI, lekhAGka 65 tithi vihIna jJAnacandrasUri AdinAtha kI pratimA kA lekha vahI vahI, lekhAGka 69 14. , tithi vihIna jJAnacandrasUri zAMtinAtha kI pratimA kA lekha vahI vahI, lekhAGka116 vahI anantanAtha kI pratimA kA lekha vahI, lekhAGka120 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. 1378 tithi vihIna jJAnacandrasUri zAMtinAtha kI pratimA kA lekha f . vimalavasahI, AbU munijayanta vijaya, pUrvokta, lekhAMka 120 17. , , ___ vahI vahI,lekhAMka 162 18. . " mahAvIra pratimA para utkIrNa lekha vahI vahI,lekhAMka 20 19. , , vahI vahI,lekhAMka 26 20. , , vahI zAMtinAtha kI pratimA para utkIrNa lekha vahI lekhAMka 31 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimAlekha stambhalekha pratiSThAsthAna saMdarbhagrantha kra. saMvat tithi 21. 1378 tithi vihIna AcArya nAma jJAnacandrasUri vimalavasahI, AbU, munijayantavijaya pUrvokta, lekhAMka 32 vahI vahI,lekhAMka 36 22. , . . 23. , , abhinandanasvAmI kI pratimA para utkIrNa lekha vahI vahI, lekhAMka 37 24. 1389 zAMtinAtha kI pratimA para utkIrNa lekha vahI vahI, lekhAMka 12 25. 1394 , neminAtha kI pratimA para utkIrNa lekha vahI vahI, lekhAMka 50 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26.13 tithi vihIna jJAnacandrasUri vimalavasahI, AbU munijayantavijaya, pUrvokta, lekhAMka 44 27. " mahAvIra svAmI kI pratimA para utkIrNa vahI vahI, lekhAMka 41 lekha 28. , , neminAtha kI pratimA para utkIrNa lekha vahI vahI, lekhAMka 105 29. AdinAtha kI pratimA para utkIrNa lekha vahI vahI, lekhAMka 107 " 30. " vahI vahI, lekhAMka 127 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi 31. 1394 tithi vihIna AcArya nAma jJAnacandrasUri pratimAlekha stambhalekha pratiSThAsthAna zAMtinAtha kI pratimA, vimalavasahI, para utkIrNa lekha AbU saMdarbhagrantha munijayantavijaya, pUrvokta lekhAMka 138 AbU 32. " AdinAtha kI pratimA suvidhinAtha maMdira, vahI, lekhAMka 438 para utkIrNa lekha pittalahara, AbU 33. , vahI vahI, lekhAMka 79 34. , . zItalanAtha kI pratimA para utkIrNa lekha vahI vahI, lekhAMka 168 35. . vahI AdinAtha kI pratimA para utkINa lekha vahI, lekhAMka 75 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. 1394 tithi vihIna jJAnacandrasUri neminAtha kI pratimA lUNavasahI, para utkIrNa lekha AbU munijayantavijaya, pUrvokta, lekhAMka 252 37. , , , vAsupUjyasvAmI kI vimalavasahI, pratimA para utkIrNa AbU vahI, lekhAMka 67 lekha 38. 1396 vaizAkha sudi 8 vahI vahI, lekhAMka 91 39. 1399 , puNDarIkasvAmI kI suvidhinAthamaMdira, vahI, lekhAMka 432 pratimA para utkIrNa pittalahara, AbU lekha 40. 1397 mAgha sudi 10 zanivAra mAnatuMgasUri ke mahAvIrasvAmI kI jainamaMdira, ziSya haMsarAjasUri dhAtupratimA para mehasANA utkIrNa lekha vijayadharmasUri, saMpA0-prAcInalekha saMgraha, lekhAMka 65 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAMka 41. 1413 savat tithi jyeSTha sudi 7 zukravAra 42. 1415 tithi vihIna 43. 1415 ASAr3ha vadi 13 44. 1422 caitra sudi 12 45. 1423 mAgha sudi 8 ravivAra AcArya nAma guNabhadrasUri ke ziSya sarvANaMdasUra "1 sarvANaMdasUri sAmAcandrasUri ke ziSya devacandrasUri mahendrasUri ke paTTadhara zIlabhadrasUri pratimAlekha / stambhalekha pratiSThAsthAna zAntinAtha kI caubIsI kA lekha candraprabha kI dhAtupratimA kA lekha candraprabha kI dhAtupratimA kA lekha zItalanAtha kI pratimA kA lekha zItalanAtha kI pratimA kA lekha cintAmaNi jinAlaya, bIkAnera zItalanAtha jinAlaya, udayapura cintAmaNi jinAlaya, bIkAnera candraprabha jinAlaya, jaisalamera cintAmaNi jinAlaya, bIkAnera saMdarbhagrantha nAhaTA, agaracanda pUrvokta lekhAMka 432 vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 74 nAhaTA, agaracaMnda pUrvokta, lekhAMka 436 nAhara, pUranacanda, pUrvokta bhAga- 3 lekhAMka 2271 nAhaTA, agaracanda pUrvokta, lekhAMka 452 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BE REAPN para vazAkha sudi 9 ravivAra sUri jJAnacandrasUri ke candraprabha kI candraprabha nAhaTA, agaracanda, ziSya sAgaracandra- pratimA kA lekha jinAlaya, pUrvokta lekhAMka bIkAnera 1648 sAgaracandrasUri paMcatIrthI kA lekha cintAmaNi vahI, lekhAMka 496 jinAlaya bIkAnera, 47. 1430 phAlguna sudi 10 48. 1432 vaizAkha vadi 11 somavAra sAgaracandrasUri AdinAtha kA pratimA kA lekha anupAta lakha, munijayantIpaNa AbU pUrvokta, lekhAMka 585 49. 1432 mASa sudi 8 ravivAra mahendrasUri ke paTTadhara zItalanAtha kI zIlabhadrasUri pratimA kA lekha cintAmaNi jinAlaya, bIkAnera nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 500 50. 1434 - sAgaracandrasUri zAntinAtha kI pratimA kA lekha vahI vahI, lekhAMka 515 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya nAma kra' saMvat tithi 51. 1434 vaizAkha vadi 2 vIrabhadrasUri pratimAlekha/stambhalekha pratiSThAsthAna saMdarbha grantha pArzvanAtha kI vimalanAtha vinayasAgara saMpA-0 paMcatIrthIkA lekha jinAlaya pratiSThAlekhasaMgraha, savAI mAdhopura lekhAMka 161 vAsupUjya svAmI kI cinmAmaNi nAhaTA, agaracanda, pratimA kA lekha jinAlaya, pUrvokta, lekhAMka bIkAnera 518 52. 1435 mAgha vadi 12 somavAra vIrabhadrasUri sAgaracandrasUri 53. 1438 jyeSTha vadi 4 zanivAra vahI, lekhAMka 533 pArzvanAtha kI cintAmaNi paMcatIrthI kA lekha jinAlaya bIkAnera zAntiAtha kI AdinAtha pratimA kA lekha jinAlaya, nAgaura 54. 1438 caitra sudi 15 somavAra padmazekharasUri nAhara, pUranacanda-pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 1235 55. 1440 phAlguna sudi 8 somavAra jJAnacandasUri ke zAntiAtha kI paMca- zAntinAtha paTTadhara sAgaracandra- tIrthI pratimA para jinAlaya, namaskIrNa lekha rAdhanapara. vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 86 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 1442 sudi 10 57 1447 phAlguna sudi 8 somavAra 58 1455 59 1459 jyeSTha vadi 12 zanivAra 60 1461 mAgha sudi 10 sAgaracandrasUri jJAnacandrasUri ke paTTadhara sAgaracandrasUri sarvANaMda sUri malaya candrasUri malayacandrasUri candraprabha svAmI kI pratimA kA lekha zAntinAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha candraprabha svAmI kI pratimA kA lekha zAntinAtha jinAlaya, nAhaToM pUrvokta, kI gavAr3a, bIkAnera jainamaMdira, rAdhanapura zItalanAtha jinAlaya, udayapura pArzvanAtha kI pratimA loMkAgacchIya kA lekha jaina upAzraya, bAlApura, akolA nAhaTA, aMgaracanda AdinAtha kI pratimA cintAmaNi kA lekha jinAlaya bIkAnera lekhAMka 832 munivizAla vijaya sapA0 - rAdhanapura pratimA lekha saMgraha, lekhAMka 80 nAhara, pUranacanda pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 1060 muni buddhisAgara saMpA0 jainadhAtu pratimA lekhasaMgraha, bhAga 1, lekhAMka 60 nAhaTA, agaracanda pUrvokta, lekhAMka 602 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi 61 1461 mAghasudi 10 62 1463 phAlguna sudi 8 63 1565 vaizAkha sudi 3 64 1473 mAgha sudi 5 AcArya nAma malayacandrasUri sAgaracandrasUri somacandrasUri ke ziSya malayacandrasUri ratnasAgarasUri pratimAlekha stambhalekha pratiSThAsthAna. zAntinAtha kI pratimA lAlAhajArIkA lekha mala kA ghara derAsara, dillI zAntinAtha kI pratimA cintAmaNi kA lekha jinAlaya, bIkAnera zAntinAtha kI pratimA zrImAloM kA kA lekha maMdira, jayapura zAntinAtha kI pratimA AdinAtha kA lekha jinAlaya, bhAyakhalA, - bambaI saMdarbhagrantha nAhara, pUranacanda pUrvokta, bhAga 2, lekhAMka 1876 nAhaTA, agaracanda pUrvokta lekhAMka 608 nAhara, pUranacanda, pUrvokta bhAga 2, lekhAMka 1220 evaM vinayasAgara pUrvokta lekhAMka 189 muni kAntisAgara saMpA0 jainadhAtu pratimA lekha, lekhAMka 70 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 1473 jyeSTha sudi 2 zukravAra padmasiMhasUri AdinAtha kI pratimA kA lekha zItalanAtha jinAlaya, udayapura nAhara, pUranacanda-pUrvokta bhAga 2, lekhAMka 1064 evaM vinayasAgara pUrvokta, lekhAMka 113 66 1474 phAlguna vadi 2 malayacandrasUri ke paTTadhara padmazekharasUri AdinAtha jinAlaya, nAgaura nAhara, pUranacaMda-pUrvokta bhAga-2 lekhAMka 1239 evaM vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 213 muni vijayadharmasUri pUrvokta, lekhAMka 114 67 1474 mArga..? padmazekharasUri AdinAtha jinAlaya, pUnA 68 1477 mAgha sudi 6 guruvAra nAhaTA, agaracanda pUrvokta, lekhAMka 681 padmacandrasUri ke paTTadhara mahendrasUri malayacandrasUri ke paTTadhara paprazekharasUri candraprabhasvAmI kI cintAmaNi pratimA kA lekha jinAlaya, bIkAnera zAntinAtha bar3A maMdira kI pratimA nAgaura kA lekha 69 1478 caitra sudi 15 somavAra vinayasAgara-pUrvokta lekhAMka 219 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maintainm AcArya nAma padmazekharasUri kra. saMvat tithi 70 1480 phAlguna vadi 10 budhavAra 71 1481 vaizAkha sudi 3 ravivAra jayazekharasUri pratimAlekha/stambhalekha pratiSThAsthAna saMdarbhagrantha candraprabhasvAmI kI anupUrti lekha, munijayantavijaya pratimA kA lekha AbU pUrvokta, lekhAMka 618 ajitanAtha kI saMbhavanAtha vinayasAgara, pUrvokta pratimA kA lekha jinAlaya, lekhAMka 230 ajamera zAntinAtha kI cintAmaNi nAhaTA, agaracanda pratimA kA lekha jinAlaya, pUrvokta, lekhAMka 709 bIkAnera naminAtha kI pratimA // kA lekha lekhAMka 710 72 1482 vaizAkha vadi 8 padmazekharasUri vahI, 74, sumatinAtha kI pratimA kA lekha mahAvIrasvAmI vinayasAgara, pUrvokta kA maMdira, lekhAMka 233 sAMgAnera mANikasAgarajI vahI, kA maMdira, lekhAMka 234 koTA " ", munisuvrata kI mAvata kI pratamiA kA lekha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 1483 vaizAkha sudi. zAntinAtha kI pratimA kA lekha mahAvIra jinAlaya, sAMgAnera vahI, lekhAMka 243 malayacandrasUri ke paTTadhara padmazekharasUri malayacandrasUri ke paTTadhara vijayacandrasUri 77 1483 bhAdrapada vadi 7 guruvAra pArzvanAtha jinAlaya kA zikhara banavAne kA ullekha jainamaMdira,' loTA, daulatasiMha, pUrvokta, tharAda lekhAMka 290 evaM muni jayantavijaya saMpA0 arbudAcalapradakSiNAjana lekhasaMdoha, lekhAMka 140 padmazekharasUri 78 1483 vaizAkha sudi 3 maMgalavAra 79 1483 mArgazira sudi 5 somavAra suvidhinAtha kI vimalavasahI, munijayantavijaya, pUrvokta pratimA kA lekha AbU lekhAMka 75 padmaprabha kI pratimA mANikasAgara vinayasAgara, pUrvokta kA lekhA jI kA maMdira, lekhAMka 244 mahItilakasUri / koTA 80 1485 jyeSTha sudi 13 somavAra padmazekharamUri dharmanAtha kI pratimA mahAvIrasvAmI nAhaTA, agaracanda kA lekha kA jinAlaya, pUrvokta lekhAMka 1358 bIkAnera Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi 81 1485 jyeSTha sudi 13 somavAra 82 1485 jyeSTha sudi 13 83 1486 jyeSTha sudi 13 somavAra 84 1487 ASAr3ha sudi 9 85 1487 zrAvaNa vadi 5 ravivAra AcArya nAma padmazekharasUri malayacandrasUri ke paTTadhara padmazekharasUri mahItilakasUri padmazekharasUri padmazekharasUri pratilAlekha / stambhalekha pratiSThAsthAna saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha AdinAtha kI pratimA kA lekha zAntinAtha jinAlaya, namakamaNDI, AgarA zAMtinAtha jinAlaya, AgarA nayamaMdira, jayapura muni suvratasvAmI cintAmaNi kI pratimA kA lekha jinAlaya, bIkAnera vAsupUjyasvAmI vimalanAtha kI paMcatIrthI kA jinAlaya, lekha savAImAdhopura saMdarbhagrantha nAhara, pUranacanda, pUrvokta bhAga 2, lekhAMka 1491 vahI, bhAga 2 lekhAMka 1491 vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 260 evaM nAhara, pUranacanda bhAga 2, lekhAMka 1180 nAhaTA, agaracanda, pUrvokta, lekhAMka 736 vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 266 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14epa jyaSTha vAda 8 ravivAra malayacandrasUAra ka paTTa dhara padmazekharasUri suvidhinAtha kI jaina maMdira, munibuddhisAgara jaina caubIsI kA lekha khaMbhAta dhAtupratimAlekhasaMgraha, bhAga 2, lekhAMka 742 vimalanAtha kI saMbhavanAtha jinAlaya, vijayasAgara, pUrvokta, pratimA kA lekha ajamera lekhAMka 291 87 1492 mArgazira vadi 4 padmazekharasUri guruvAra 88 1493 vaizAkha sudi 5 bUdhavAra 89 1493 vaizAkha sudi 5 budhavAra candraprabha kI cintAmaNi nAhaTA, agaracanda pratimA kA lekha jinAlaya, bIkAnera pUrvokta, lekhAMka 766 vAsupUjya svAmI candraprabha jinAlaya vahI, lekhAMka 1647 kI caubIsI kA bIkAnera lekha vijayacandrasUri 90 1493 pauSa vadi 1 zanivAra kunthunAtha kI zAMtinAtha jinAlaya vahI, lekhAMka 1829 pratimA kA lekha nAhaToM kI gavAr3a bIkAnera 91 1493 vaizAkha sUdi 5 budhavAra . vijayacandrasUri ( padma- sumatinAtha kI zekharasUri ke paTTadhara) pratimA kA lekha jainamaMdira, tharAda lor3hA, daulatasiMha pUrvokta, lekhAMka 98 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi AcArya nAma 92 1494 vaizAkha sudi.? vijayacandrasUri pratimAlekha/stambhalekhA pratiSThAsthAna , saMdarbhagrantha suvidhinAtha kI cintAmaNi nAhaTA, agaracanda pratimA kA lekha jinAlaya, pUrvokta, bIkAnera lekhAMka 774 sumatinAtha kI pArzvanAtha maMdira. vahI, pratimA kA lekha nauhara, bIkAnera lekhAMka 2485 93 1495 jyeSTha sudi 13 vi .....? somavAra 94 1495 jyeSTha sudi 14 vijayacandrasUri budhavAra zAMtinAtha kI pratimA kA lekha zItalanAtha jinAlaya, udayapura nAhara, pUranacanda pUrvokta, bhAga 2 lekhAMka 95 1495 phAlguna vadi ravivAra candraprabha nAhaTA, agaracanda jinAlaya, kAla, pUrvokta bIkAnera lekhAMka 2513 vahI. 96 1495 pauSa vadi 1 zavivAra candraprabha kI pratimA kA lekha mahAvIra jinAlaya, bIkAnera lekhAMka 1338 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 1495 phAlguna vadi ravivAra padmazekharasUri ke paTTadhara vijayacandrasUri zAMtinAtha kI candraprabha jinAlaya, nAhaTA, agaracanda pratimA kA lekha kAla , bIkAnera pUrvokta lekhAMka 2513 98 1496 vaizAkha sudi 12 mahItilakasUri zAMtinAtha kI candraprabha jinAlaya, nAhara, pUranacanda pratimA kA lekha jaisalamera pUrvokta, bhAga 3 lekhAMka 2311 suvratanAtha kI cintAmaNi nAhaTA, agaracaMda pratimA kA lekha jinAlaya, pUrvokta bIkAnera lokhAMka 791 99 1496 phAlguna vadi 10 vijayacandrasUri ravivAra 100 1497 mAgha sudi 8 somavAra 101 1497 caitra sudi 15 padmasUriziSya munipadmasAgara vijayacandramUriM vimalanAtha kI vahI, lekhAMka 799 pratimA kA lekha vimalavasahI. munijayantavijaya, AbU pUrvokta, lekhAMka 169 sumatinAtha kI cintAmaNi nAhaTA, pUrvota pratimA kA lekha jinAlaya, bIkAnera lokhAMka 803 102 1498 mAgha sudi 5 guruvAra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T Hom - PORIES pratimAlekhA stambhalekha pratiSThAsthAna , saMdarbhagrantha kra. saMvat tithi AcArya nAma 103 1498 phAlguna vadi 2 vijaya candrasUri vAsupUjyasvAmI AdinAjinAlaya, nAhara, pUranacanda, kI pratimA kA hIrAbAr3I, pUrvokta, bhAga-2 lokha nAgaura lekhAMka 1247 evaM vinayasAgara- pUrvokta, lekhAMka 327 104 1491 phAlguna vadi 13 mahendrasUri candraprabhasvAmI kI cintAmaNijinAlaya nAhaTA, agaracanda pratimA kA lekha bIkAnera pUrvokta, lekhAMka 810 105 1501 phAlguna sudi 13 vijayacandrasUri guruvAra sumatinAtha kI zItalanAtha nAhara, pUranacanda, pratimA kA lekha jinAlaya, mevAr3a pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 1079 106 1501 mAgha sudi 10 somavAra vijayaprabhasUri zAMtinAtha kI vimalanAtha pratimA kA lekha jinAlaya, savAImAdhopura vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 352 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAsa 1501 mAgha suAda 10 somavAra mahItilakasUri ke ziSya vijayaprabhasUri rAtAra padmaprabha kI pratimA candraprabha jinAlaya, nAhara, pUranacaMda kA lekha Amera pUrvokta, bhAga lekhAMka 1144 evaM vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 348. abhinaMdana svAmI zAMtinAtha vinayasAgara, pUrvokta kI pratimA jinAlaya, ratalAma lekhAMka 353 kA lekha 108 1501 phAlguna sudi 13 padmazekharasUri ke zanivAra paTTadhara vijayacandrasUri 109 1503 jyeSTha sudi 11 // 110 " " ajitanAtha kI pratimA kA lekha AdinAtha kI pratimA kA lekha zAMtinAtha kI pratimA kA lekha cintAmaNi jI nAhaTA, pUrvokta kA jinAlaya, lekhAMka 866 bIkAnera vIra jinAlaya, nAhara, pUranacaMda boharanaTolA, bhAga 2 lakhanaU lekhAMka 1547 zAMtinAtha jinAlaya, vahI namakamaMDI, AgarA pUrvokta, bhAga 2 lekhAMka 1492 111 1503 mAgha sudi 5 mahItilakasUri Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi AcArya nAma 112 1504 mArgasira sudi 5 pUrNacandrasUri ke paTTadhara mahendrasUri pratimAlekha/stambhalekha pratiSThAsthAna . saMdarbhagrantha zreyAMsanAtha ciMtAmaNi nAhaTA, pUrvokta, kI pratimA kA jinAlaya, lekhAMka 883 bIkAnera lekha 113 1504 phAlguna sudi 11 vijayacandrasUri guruvAra 114 1505 vaizAkha sudi 5 mahItilakasUri budhavAra vAsupUjyasvAmI paMcAyatI jaina nAhara, pUranacanda, kI pratimA kA maMdira, laskara, pUrvokta, bhAga-2 lekha gvAliyara lekhAMka 1399 suvidhinAtha vimalanAtha, vinayasAgara, kI pratimA jinAlaya, pUrvokta, lekhAMka 389 kA lekha savAImAdhopura vIra jinAlaya, nAhaTA, pUrvokta, pratimA kA vaidoMkA cauka lekhAMka 1207 lekha bIkAnera candraprabha candraprabha jinAlaya, nAhara, pUranacaMda, kI pratimA madrAsa pUrvokta, bhAga-2 kA lekha lekhAMka 2068 aranAtha 115 1505 pauSa sudi 15 vinayacandasUri ke paTTadhara padmAnandasUri 116 , " pUrNacandrasUri ke paTTadhara mahendrasUri Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA 1506 mAgha sudipa ravivAra vijayacandrasUri ke paTTadhara sAdhuratnasUri suvA suvidhinAtha kI pratimA kA lekha ciMtAmaNi jI kA jinAlaya, bIkAnera nAhaTA, pUrvokta, lekhAMka 902 118 1506 mAgha vadi 6 mahItilakasUri vahI, lekhAMka 901 vAsupUjya svAmI ciMtAmaNi jI kI pratimA kA kA jinAlaya, lekha bIkAnera suvidhinAtha kharataragacchIya kI pratimA AdinAtha, kA lekha jinAlaya, koTA 119 1506 phAlguna vadi 5 vijayacandrasUri ke somavAra paTTadhara sAdhuratnasUri vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 409 , 120 1506 vaizAkha sudi 6 zukravAra 121 1506 mAgha sudi 5 ravivAra zAMtinAtha kI mahAvIra jinAlaya, vijayadharmasUri pratimA kA lekha jUnAgar3ha pUrvokta, lekhAMka 224 zreyAMsanAtha ciMtAmaNi nAhaTA, pUrvokta kI pratimA jinAlaya, lekhAMka 903 kA lekhA bIkAnera AdinAtha kI bar3A maMdira vinayasAgara, pUrvokta pratimA kA lekha nAgaura lekhAMka 422 122 1507 mAgha sudi 13 padmANaMdasUri zukravAra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya nAma kra. saMvat tithi 123 1507 jyeSTha sudi 10 - pratimAlekhA/stambhalekha pratiSThAsthAna * saMdarbhagrantha suvidhinAtha kI zAMtinAtha jinAlaya, nAhara, pUranacanda pratimA kA lekha curU, rAjasthAna pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 1360 dharmanAtha ko mahAvIra jinAlaya, nAhaTA, parvokta, pratimA kA lekha bIkAnera lekhAMka 1323 saMbhavanAtha zAMtinAtha vinayasAgara, kI pratimA kA jinAlaya, pUrvokta, lekhAMka 449 lekha ratalAma 124 1508 ASAr3ha vadi 2 vijaya candra ke ziSya somavAra sAdhuratnasUri 125 1509 phAlguna vadi 10 , zanivAra 126 1509 mAgha vadi 5 padmANaMdasUri vIra jinAlaya, vaidoMkA cauka bIkAnera nAhaTA, agaracaMda pUrvokta, lekhAMka 1222 127 1509 mAgha vadi 5 ravivAra padmaNaMdasUri vahI, lekhAMka 1240 sumatinAtha kI pratimA kA lekha Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 1509 jyeSTha sudi 11 padmazekhara ke paTTadhara vijayacandra ke ziSya padmANodaya (padmANaMda) dharmanAtha kI pratimA kA lekha jaina maMdira kher3A munibuddhisAgara, saMpA0 jainadhAtupratimAlekha saMgraha, bhAga 2 lekhAMka 438 sUri 129 1511 mAgha vadi 5 mahItilakasUri zAMtinAtha kI pratimA kA lekha AdinAtha jinAlaya, nAhara, pUranacaMda, lakhanaU pUrvokta, bhAga 2 lekhAMka 1538 130 1512 vaizAkha sudi 3 padmazekharasUri ke paTTadhara padmANaMdasUri , cintAmaNi nAhaTA, pUrvokta, jinAlaya, bIkAnera lekhAMka 956 131 , " " vAsupUjya kI jintAmaNi jinAlaya vahI, lekhAMka 955 pratimA kA lekha bIkAnera 1 kuMthunAtha kI pratimA kA lekha pArzvanAtha maMdira, vahI, lekhAMka 2486 nauhara, bIkAnera Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi AcArya nAma 1331512 vaizAkha sudi 10 vinayacaMdrasUri ke paTTadhara sAdhuratnasUri 134 1512 mArgazIrSa vadi 2 somavAra 135 1512 jyeSTha sudi 1 136 " 11 " " 13 pratimAlekha / stambhalekha pratiSThAsthAna AdinAtha kI pratimA kA lekha aranAtha kI pratimA kA lekha vimalanAtha kI pratimA kA lekha zItalanAtha kI pratimA kA lekha jaina maMdira khaMbhAta mahAvIra jinAlaya, sAMgAnera AdinAtha jinAlaya, debIkoTa, jaisalamera sumatinAtha jinAlaya, jayapura saMdarbhagrantha muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 1090 vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 484 nAhaTA, pUranacaMda, pUrvokta, bhAga-3 lekhAMka 2579 nAhara, pUranacaMda pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 1088 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guruvAra paTTadhara sAdhuratnasUri zAtalanAtha kA zItalanAtha nAhara, pUranacaMda pratimA kA lekha jinAlaya, udayapura pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 1088 evaM vijayadharmasUri pUrvokta, lekhAMka 288 138 1513 vaizAkha sudi 3 mahItilakasUri zAntinAtha kI pratimA 139 1513 jyeTha vadi 11 padmazekharasUri ke paTTadhara pArnanAtha / padmANaMdasUri kI pratimA kA lekha 140 1513 jyeSTha vadi 11 sAdhuratnasUri sumatinAtha guruvAra kI pratimA kA lekha 141 , , , naminAtha kI pratimA kA lekha gaur3IpArjanAtha nAhaTA, pUrvokta jinAlaya, gogI lekhAMka 1935 daravAjA, bIkAnera gaur3IpArzvanAtha nAhara, pUranacanda, jinAlaya, motI pUrvokta, bhAga-2 kaTarA, AgarA lekhAMka 1474 vIra jinAlaya, nAhaTA, agaracanda bIkAnera pUrvokta, lekhAMka 1353 AdinAthajinAlaya, vahI, lekhAMka 2495 lUNakaraNasara, bIkAnera Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi 142 1513 ASAr3ha vadi 9 guruvAra 1431514 mAgha sudi 1 zukravAra 144 1515 jyeSTha sudi 5 somavAra AcArya nAma padmAnaMdasUri 146 1517 vaizAkha sudi 4 guruvAra padmazekharasUri ke paTTadhara padmANaMdasUri 145 1515 mArga (?) sudi mahItilakasUri 10 guruvAra vijayacandrasUri ke paTTadhara abhinandananAtha sAdhuratnasUri kI pratimA kA lekha pratimAlekha / stambhalekha pratiSThAsthApana saMdarbhagrantha padmANaMdasUri candraprabha kI pratimA kA lekha kuMthunAtha kI caubIsI kA lekha sumatinAtha kI pratimA kA lekha AdinAtha kI pratimA kA lekha ciMtAmaNi jinAlaya, bIkAnera jaina maMdira khaMbhAta mahAvIra jinAlaya jaisalamera gaur3ojI bhaMDAra, udayapura meM saMrakSita cintAmaNi jinAlaya, bIkAnera nAhaTA, agaracanda pUrvokta, lekhAMka 969 munibuddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 875 nAhara, pUranacaMda pUrvokta, bhAga-3, lekhAMka 2412 vijayadharmasUri, pUrvokta, lekhAMka 297 nAhaTA, agaracaMda pUrvokta, lekhAMka 1000 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "147 1517 mAgha vAda 8 ravivAra vijayacandrasUri ke paTTadhara AdinAtha sAdhuratnasari kI pratimA kA lekha cintAmaNi jinAlaya, bIkAnera nAhaTA, agaracanda pUrvokta lekhAMka 1002 148 1517 mAgha sudi 1 zukravAra zItalanAtha kI pratimA kA lekha jainamaMdira, khaMbhAta muni buddhisAgara saMpAnadhAtupratimA lekhasaMgraha, bhAga-2 lekhAMka 1064 vahI, bhAga-2 lekhAMka 80 149 1518 caitra sudi 3 abhinandanasvAmI jainamaMdira, kI pratimA baDodarA kA lekha 150 1518 caitra sudi 3 abhinandanasvAmI jainamaMdira, kI pratimA khaMbhAta kA lekha vahI, bhAga-2 lekhAMka 1046 151 1518 vaizAkha sudi 4 ravivAra mahItilakasUri pArzvanAtha kI pratimA kA lekha mahAvIra jinAlaya, bhinAma vinayasAgara, pUrvokta; lekhAMka 577 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AANTATE sandarbha grantha vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 581 kra. saMvat tithi AcArya nAma pratimAlekha/stambhalekha pratiSThAsthAna 152 1518 mArgasira sudi 10 rUpacandrasUri ke paTTadhara mUlanAyaka zanivAra padmazekharasUri ke kI pratimA paTTadhara vijayacandrasUri para utkIrNa lekha ke paTTadhara padmANaMdasUri 153 mAgha vadi 5 sAdhuratnasUri pArzvanAtha jainamaMdira, 15[1]8 maMgalavAra ko pratimA baDodarA kA lekha 154 1518 phAlguna vadi 1 padmANaMdasari suvidhinAtha jainamaMdira, somavAra kI caubIsI tharAda kA lekha 155 1519 vaizAkha vadi 11 sAdhuratnasUri saMbhavanAtha AdinAtha . zukravAra kI pratimA jinAlaya, kA lekha 156 1519 vaizAkha sudi 3 mahItilakasari sumatinAtha candraprabha zanivAra kI pratimA jinAlaya, kA lekha koTA muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 109 lor3hA, daulatasiMha, saMpA0zrIpratimAlekhasaMgraha, lekhAMka 269 muni vijayadharma sUri saMpA0 prAcIna lekha saMgraha, lekhAMka 335 vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 590 jAmanagara Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 1520 vaizAkha sudi 9 somavAra vijayacandrasUri ke paTTadhara sAdhuratnasUri suvidhinAtha kI pratimA kA lekha paMcAyatI jainamaMdira nAhara, pUranacanda laskara, pUrvokta, bhAga-2, gvAliyara lekhAMka 1377 gvAli 158 1520 mArgasira sudi 9 padmazekharasUri ke paTTadhara padmANaMdasUri sumatinAtha kI pratimA kA lekha aSTApada jinAlaya, jaisalamera vahI, bhAga-3 lekhAMka 2166 159 1520 mArgasira sudi 9 , sumatinAtha kI pratimA kA lekha candraprabha jinAlaya, nAhaTA, agaracanda jaisalamera pUrvokta, lekhAMka 2747 160 1520 mArgasira sudi 9 zanivAra // candraprabha kI pratimA kA lekha muni kAntisAgara saMpA0jainadhAtupratimA lekha, lekhAMka 176 __zAntinAtha jinAlaya, bhiMDI bAjAra bambaI jainamaMdira, tharAda 161 1521 jyeSTha sudi 9 somavAra sumatinAtha kI pratimA kA lekha lor3hA, daulatasiMha, pUrvokta, lekhAMka 123 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMdarbhagrantha kra. saMvat tithi AcArya nAma pratimAlekha stambhalekha pratiSThAsthAna. 162 1521 ASAr3ha sudi 10 padmANaMdamUri zItalanAtha cintAmaNi guruvAra kI pratimA jinAlaya, kA lekha bIkAnera 163 1522 ASAr3ha sudi 8 zrIsAdhu sumatinAtha neminAtha kI pratimA jinAlaya, kA lekha murzidAbAda 164 1523 ASAr3ha sudi 6 padmANaMdasUri ke paTTadhara kunthanAtha kezariyAnAtha ravivAra guNasundarasUri jinAlaya, kA lekha bhinAya 165 1522 phAlguna vadi 11 dharmasundarasUri ke paTTadhara zreyAMsanAtha mahAvIra lakSmIsAgarasari kI pratimA jinAlaya, kA lekha sAMgAnera 166 1523 mAgha vadi 11 padmazekharasUri ke pArzvanAtha paTTadhara padmANaMdasUri kI pratimA zAhapura, kA lekha jilA, thANA, mahArASTra nAhaTA, agaracaMda pUrvokta, lekhAMka 1251 nAhara, pUranacaMda pUrvokta, bhAga-2, lekhAMka 1013 vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 629 vahI, lekhAMka 622 munibuddhisAgara, pUrvokta bhAga-1 lekhAMka 190 guruvAra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "167 1524 mArgazIrSa sudi 10 padmANaMdasUri kunthunAtha kI pratimA kA lekha citAmaNi jinAlaya, bIkAnera nAhaTA, agaracaMda pUrvokta, lekhAMka 1038 168 1525 vaizAkha sudi 6 vijayacandrasUri ke somavAra paTTadhara sAdhuratnasUri pArzvanAya kI pratimA kA lekha jainamaMdira, khaMbhAta muni buddhisAgara saMpA0 jainadhAtupratimAlekhasaMgraha, bhAga-2, lekhAMka 1075 vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 6:0 169 1525 jyeSTha vadi 1 guruvAra sAdhuratnasUri dharmanAtha kI pratimA kA lekha zAntinAtha jinAlaya, caMdalAI 170 1526 jyeSTha vadi 8 zAlibhadrasUri zAntinAtha ___ vahI, lekhAMka 681 vAsupUjya kI pratimA kA lekha jinAlaya, ratalAma 171 1527 mAgha sudi 3 padmANaMdasUri vahI, lekhAMka 698 zreyAMsanAtha kI pratimA kA lekha vimalanAtha jinAlaya, beter3a Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. saMvat tithi AcArya nAma pratimAlekha stambhalekha, pratiSThAsthAna . saMdarbhagrantha 172 1527 mArgasira sudi 5 vijayacandrasUri ke paTTadhara dharmanAtha paMcAyatI vinayasAgara, pUrvokta, zukravAra . zrI "sari kI pratimA maMdira, jayapura lekhAMka 689 kA lekha 173 1528 vaMzAkha vadi 5 padmANaMdasUri dharmanAtha kI zAMtinAtha jinAlaya, vahI, lekhAMka 702 pratimA kA lekha nAgaura 174 1528 vaizAkha sudi 10 sAdhuratnasUri zAMtinAtha kI pratimA kA lekha ciMtAmaNi muni kAMtisAgara pArzvanAtha jainadhAtupratimAlekha, jinAlaya, bambaI bhAga-1 lekhAMka 207 175 1529 vaizAkha vadi 5 padmANaMdasUri dharmanAtha kI pratimA kA lekha zItalanAtha kI pratimA kA lekha zAMtinAtha nAhara, pUranacaMda, jinAlaya, nAgaura pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 1326 citAmaNi nAhaTA, agaracaMda jinAlaya, pUrvokta, lekhAMka 1063 bIkAnera 176 1529 mAgha sudi 5 padmazekharasUri ravivAra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 1529 mAgha sudi 5 ravivAra padmazekharasUri ke paTTa- zAMtinAtha kI ajitanAtha nAhaTA, agaracaMda dhara padmANaMdasUri pratimA kA lekha jinAlaya, bIkAnera pUrvokta, lekhAMka 1535 kunthunAtha kI pratimA kA lekha vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 715 178 1529 mAgha sudi 5 ravivAra cintAmaNi pArzvanAtha jinAlaya, mer3atAsiTI 179 1530 mAgha sudi 10 sAdhuratnasUri vahI, lekhAMka 729 vimalanAtha kI pratimA kA lekha pArzvanAtha jinAlaya, sAMbhara cintAmaNi vahI, lekhAMka 735 180 1531 ASAr3ha sudi 2 AdinAtha padmazekharasUri ke paTTa- kI pratimA dhara padmANaMdasUri kA lekha laya, kizanagar3ha 181 1531 mArgasira vadi 9 lakSmIsAgarasUri budhavAra zAMtinAtha kI munisuvrata jinAlaya, vahI, lekhAMka 737 pratimA kA lekha mAlapurA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - kra. saMvat tithi 182 1532 jyeSTha vadi 3 ravivAra AcArya nAma sAdhuratnasUri pratimAlekha stambhalekha pratiSThAsthAna saMdarbhagrantha zAMtinAtha kI jaina mandira munibuddhisAgara saMpA0 pratimA kA lekha khaMbhAta jainadhAtu pratimA lekha saMgraha, bhAga-2 lekhAMka 723 AdinAtha kI paMcAyatI mandira, vinayasAgara, pUrvokta, pratimA kA lekha jayapura lekhAMka 758 183 1533 jyeSTha vadi 11 pAsaratnasUri ke paTTa- dhara kSemaratnasUri 184 1533 mArgazIrSa sudi 6 padmazekharasUri ke paTTa- suvidhinAtha kI mahAvIra jinAlaya, nAhaTA, agaracanda zukravAra dhara padmANaMdasUri pratimA kA lekha bIkAnera pUrvokta, lekhAMka 1533 189 1534 caitra vadi 10 - AbU munijayantavijaya guruvAra pUrvokta, lekhAMka 175 186 1534 mArgazIrSa vadi 5 dharmasundarasUri ke paTTadhara vimalanAtha kI AdinAtha jinAlaya, nAhara, pUrvokta, bhAga 2, lakSmIsAgarasUri pratimA kA lekha nAgaura lekhAMka 1318 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATa para31 mA pudi 9 lakSmI sAgarasUri kuMyunAtha ko zAMtinAtha jinAlaya, vinayasAgara, pUrvokta, pratimA kA lekha ratalAma lekhAMka 793 188 1535 mArga vadi 12 padmazekharasUri ke par3ha- pArzvanAtha kI zItalanAtha nAhara, pUranacanda dhara padmANaMdasari pratimA kA lekha jinAlaya, udayapura pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 1098 evaM vinayasAmara, pUrvokta, lekhAMka 458 189 1537 vaizAkha sudi 3 , AdinAtha kI pratimA kA lekha jainamaMdira, [khaMbhAta] buddhisAgara, pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 868 190 1537 mAgha vadi 13 mAnadevasUri vimalanAtha kI pArzvanAtha jinAlaya, nAhara, paranacanda, zukravAra pratimA kA lekha haidarAbAda pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 2053 191 1538 mArgasira vadi 5 dharmasundarasUri ke paTTadhara vimalanAtha kI bar3AjinAlaya, vinayasAgara, pUrvokta, lakSmIsAgarasUri paMcatIrthI pratimA nAgaura lekhAMka 818 kA lekha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- kra. savat tithi AcArya nAma pratimAlekha stambhalekha pratiSThAsthAna saMdarbhagrantha 192 1543 mArgasira vadi 2 puNyavardhanasari sumatinAtha kI mahAvIra jinAlaya, nAhara, pUranacanda, pratimA kA lekha jAlora pUrvokta, bhAga-2 lekhAMka 904 193 1572 mAgha vadi 2 kamalaprabhasUrike paTTadhara vAsupUjyasvAmI vIra jinAlaya, vaidoM nAhaTA, agaracanda somavAra puNyavardhanasUri pratimA kA lekha kA cauka, bIkAnera pUrvokta, lekhAMka 1372 194 1552 jyeSTha sudi 13 zukravAra candraprabha kI kharataragacchIya bar3A munikAntisAgara saMpA0 pratimA kA lekhA maMdira, kalakattA jaina dhAtu pratimA lekhA, bhAga-1 lekhAMka 263 195 1554 mAgha sudi 5 puNyavardhanasUri candraprabha kI ghara derAsara, jhajjha, nAhaTA, agaracanda pratimA kA lekha bIkAnera pUrvokta, lekhAMka 2324 196 1555 caitra sudi 11 somavAra naMdivardhanasUri AdinAtha kI ajitanAtha jinAlaya, vahI, lekhAMka 1553 pratimA kA lekha kocaroM kA cauka bIkAnera Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 1555 caitra sudi 11 somavAra 198 1559 ASADha sudi 10 199 1562 vaizAkha sudi 2 200 1563 mAgha sudi 15 padmAnaMdasUri ke paTTadhara naMdivardhanasUri "1 99 zrutasAgarasUri ke paTTadhara lakSmIsAgara sUri 201 1569 vaizAkha sudi 6 naMdivardhanasUri zAMtinAtha kI pratimA kA lekha pArzvanAtha kI pratimA kA lekha AdinAtha kI pratimA kA lekha sumatinAtha kI pratimA kA lekha zAntinAtha kI pratimA kA lekha zItalanAtha jinAlaya, nAhaTA, agaracanda pUrvokta, lekhAMka 2443 riNI, tArAnagara, bIkAnera saMbhavanAtha jinAlaya, vinayasAgara, pUrvokta, lekhAMka 904 ajamera zreyAMsanAtha jinAlaya, hiNDona bar3A mandira, nAgaura sumatinAtha jinAlaya, nAgaura vahI, lekhAGka 915 vahI, lekhAGka 917 vahI, lekhAGka 942 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- Emain kramAka saMvat tithi AcArya nAma 202 1970 mAgha vadi 13 naMdivardhanasUri budhavAra pratimAlekha/stambhalekha pratiSThAsthAna , saMdarbhagrantha ajitanAtha kI zve. jainamaMdira, pratimA kA lekha sammedazikhara pUrvokta, bhAga 2, lekhAGka 1693 203 1570 ASAr3ha sudi 5 budhavAra , vAsupUjya kI ghara derAsara, pratimA kA lekha lakhanaU vahI, bhAga 2, lekhAGka 1620 204 1571 mAgha vadi 5 zukravAra padmANaMdasUri ke paTTadhara ajitanAtha kI ajitanAtha vinayasAgara, naMdivardhanasUri __ pratimA kA lekha jinAlaya, mAlapurA pUrvokta, lekhAGka 947 205 1573 ASAr3ha sudi 9 - zrI gaMgA golDena nAhaTA, agaracanda, jubalI myUjiyama, pUrvokta, bIkAnera lekhAMka 2158 padmANaMdasUri ke paTTadhara AdinAtha kI bar3A jinAlaya, vinayasAgara, pUrvokta, naMdivardhanasUri pratimA kA lekha nAgaura lekhAMka 958 206 1576 jyeSTha sudi 8 ravivAra Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 1577 vaizAkha sudi 6 padmANaMdasUri ke paTTadhara zAntinAtha kI naMdivardhanasUri pratimA kA lekha cosaThiyAjI kA madira, nAgaura vinayasAgara, parvokta, lekhAMka 964 evaM nAhara, pUranacanda, bhAga 2, lekhAMka 1321 208 1587 phAlguna vadi 3 vijayacandrasari ke budhavAra paTTadhara sAdhuratnasUri vAsupUjya kI jainamaMdira, pratimA kA lekha baDodarA munibuddhisAgara, saMpA0 jainadhAtu pratimAlekhasaMgraha, bhAga 2, lekhAMka 181 209 1599 phAlguna vadi 1 mahendrasUri candraprabha kI zAntinAtha, nAhaTA, pUrvokta, pratimA kA lekha jinAlaya, bIkAnera lekhAMka 1146 210 1691 vaizAkha sudi 10 kalyANasAgarasUri guruvAra munisuvrata kI munisuvrata, jinAlaya, vinayasAgara, pUrvokta, pratimA kA lekhA mAlapurA lekhAMka 87 -pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM mAnava DA0 rajjana kumAra DA. sunItA kumArI - jainadharma mAnavatAvAdI dharma hai| usameM manuSya ko vizva ke samasta prANiyoM meM sarvazreSTha mAnA gayA hai| jaina kathA-sAhitya ke anusAra indra aura devagaNa bhI manuSya jIvana ke lie lAlAyita rahate haiM / jaina dharma ke anusAra kevala manuSya-bhava hI eka aisI avasthA hai, jahA~ nirvANa yA mukti prApta kI jA sakatI hai| isakI puSTi sUtrakRtAMga meM bhI kI gaI hai-manuSya ko chor3akara anya gati vAle jIva siddhi ko prApta nahIM hote, kyoMki unameM aisI yogyatA nahIM hai|' devayoni sukhasuvidhA aura sampannatA kI dRSTi se cAhe kitanI hI zreSTha kyoM na ho phira bhI usase mukti yA nirvANa ko prApta nahIM kiyA jA sakatA hai| yadyapi zramaNa paramparA ke sabhI dharmoM ne mAnava ko mahattva diyA hai kintu unameM se kucha paramparAe~ aisI haiM, jo devayoni ko manuSya ke samakakSa yA usase zreSTha mAna letI haiN| bauddha dharma meM bhI yadyapi manuSya ko mahattva diyA gayA hai, kintu usameM yaha mAna liyA gayA hai ki devatA bhI sIdhe nirvANa ko prApta kara sakate haiN| vastutaH manuSya kI garimA ko jisa dharma ne akhaMDita rakhA hai, vaha jainadharma hI hai| usake anusAra na nAraka, na tiryaMca, na deva hI mokSa kA adhikArI hai, balki kevala manuSya hI isa pada ko prApta kara sakatA hai| sukha sAdhana kI dRSTi se devatA bhale hI zreSTha hoM, parantu sAdhanAtmaka dRSTi se manuSya zreSTha hai| jaina-dharma kI paramparAgata mAnyatA ke anusAra sAta narakoM meM se cauthe, pA~caveM, chaThe aura sAtaveM naraka ke prANI samyak darzana se rahita haiN| pahale, dUsare aura tIsare naraka ke prANiyoM meM kucha samyaka dRSTi ho sakate haiN| isI prakAra devatA bhI samyak darzana se yukta ho sakate haiM, kintu nArakIya aura deva donoM hI samyak cAritra kA AMzika rUpa se bhI pAlana nahIM kara sakate / samyak cAritra ke 1-- iha mANussae ThANe, dhammArahiuM NarA / sUtrakRtAMga, 1 / 15 / 15 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) pAlana kI dRSTi se to devatA kA sthAna pazuoM se bhI nimna hai / jaina dharma ke anusAra kucha tiryaMca, paMcendriya pazu zrAvaka ke gyAraha vratoM taka kA pAlana kara sakate haiM kintu devatA navakArasI ( eka vrata-jisameM sUrya udaya ke 48 minaTa pazcAt hI koI khAdya yA peya liyA jA sakatA hai ) kA bhI pAlana nahIM kara skte| devatA AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se cauthe guNasthAna kI dRSTi se Upara nahIM jAte, jabaki pazu pAMcaveM guNasthAna taka pahu~cane kI sAmarthya rakhatA hai kintu vaha prANI to manuSya hI hai. jo sakala cAritra kA pAlana karatA haA anta meM 14 veM guNasthAna meM pahu~kara nirvANa prApta kara letA hai| isa prakAra jainadharma ke anusAra manuSya hI eka aisA prANI hai jo vizva meM sarvazreSTha hai / ___jainAgamoM meM mAnava jIvana ko durlabha batAyA gayA hai| mAnava jIvana prApta honA hI prANI ke AdhyAtmika vikAsa kI dizA meM eka mahattvapUrNa upalabdhi hai lekina yaha vyakti ke vikAsa kI aMtima avasthA nahIM hai, isase bhI mahattvapUrNa hai manuSyatva kI prApti / bhagavAna mahAvIra ne pAvApurI ke aMtima pravacana meM cAra aisI durlabha vastuoM ko batalAyA hai jinako prApta karanA kaThina hai| 'uttarAdhyayanasUtra' ke caturaMgIya nAmaka tRtIya adhyayana meM ina cAra vastu o kI carcA hai / ina cAra durlabha vastuoM meM 'manuSyatva' ko sarvaprathama mAnA gayA hai| dUsarI durlabha vastu 'zruti' arthAt saddharma kA zravaNa, tIsarI usa para zraddhA aura caturtha usa dizA meM prayatna yA puruSArtha hai|' mukti kevala mAnava zarIra se hI ho sakatI hai, anya kisI yoni yA zarIra dhAraNa karane se nahIM / manuSya ke zarIra ke samAna aura bhI bahuta se zarIra haiN| kucha to isa zarIra se Arthika zakti sampanna bhI haiM kintu unameM mukti prApta karane kI yogyatA nahIM hai, kyoM nahIM hai ? isakA phalita artha hai 'manuSya deha se nahIM balki manuSyatva se mukti hotI hai| kintu smaraNa rakhanA hogA ki manuSya zarIra pUrvakarma ke phala se milatA hai aura manuSyatva karmaphala ko niSphala karane se milatA hai| manuSya zarIra prApta karane bAda bhI manuSyatva prApta karanA 1- cAttAri paramagaNi dullahANIha jantuNo / mANasaca suI saddhA saMjamami ca bIrimaM / uttarAdhya ya nasUtra, 3. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) parama durlabha hai| yaha manuSyatva kAlakrama ke anusAra gati nirodhaka karmoM ke kSaya hone se jIvoM ko zuddhi ke phalasvarUpa prApta hotA hai|' manuSyatva ke bAda dUsarA aMga zrati arthAt saddharma kA 'zravaNa' hai| tattvavettAoM dvArA jAne gae mArga kA zravaNa hI saddharma kA zravaNa hai| isa zravaNa se vyakti heya, jJeya evaM upAdeya kA bodha kara sakatA hai| manuSyatva prApta kara lene ke bAda bhI zrati parama dUrlabha hai| tIsarI dulaMbhatA 'zraddhA' hai| manuSyatA aura saddharma ke zravaNa se hI mukti nahIM mila sakatI, usake lie zraddhA kA honA Avazyaka hai| 'zruti' ke sAtha saccI zraddhA jaise durlabha aMga kA bhI honA Avazyaka aMtima yA caturtha durlabhatA 'puruSArtha' hai| jo kucha zravaNa kiyA hai aura jisa para zraddhA kI hai usakI prApti kI dizA meM puruSArtha karanA bhI parama durlabha hai, kyoMki puruSArtha ke abhAva meM sAdhya kI prApti asaMbhava hai| vastutaH ina cAra durlabhatAoM meM manuSyatva kI prApti hI eka aisA tattva hai jisase vikAsa ke agrima caraNoM para bar3hA jA sakatA hai, kyoM ki manuSya meM hI dharmazravaNa, usa para zraddhA aura tadanurUpa puruSArtha karane kI kSamatA hotI hai| manuSyatA vaha sopAna hai jisake dvArA mAnava dharma sAdhanA ke rAjamahaloM meM praviSTa hotA hai / ataH jaina dharma meM mAnava vyaktitva kA kyA sthAna hai yaha spaSTa ho jAtA hai| . 1--kammANaM tu pahANAe ANa puvvI kayAi u| jIvA sohimaNu ppattA Ayayanti maNussayaM / / uttarAdhyayana, 37 2 - mANussaM piggahaM laddhaM suI dhammassa dullahA / .. ____jaM soccA paDivajjanti tavaM khantima hiMsayaM / / vahI, 38 3- Ahacca savaNaM laddhaM saddhA paramadullahA / soccA neAuyaM maggaM baDhe paribhassaI / / vahI, 3 / 9 4-vahI, 3 / 10 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 108 ) jahAM taka mAnava vyaktitva kI bAta hai vaha bahuAyAmI hai / usake vividha rUpa parilakSita hote haiN| mAnavoM meM zArIrika saMracanA saMbaMdhI vibhinnatA, svabhAvagata vividhatA, rucivaicitrya, bauddhika yogyatA saMbaMdhI vibhinnatAe~ aura AdhyAtmika vikAsa ke vividha stara pAye jAte haiN| ye vividhatAe~ cirakAla se rahI haiN| vividhatAe~ eka Anubhavika satya haiM, inheM jhuThalAyA nahIM jA sakatA / inake AdhAra para mAnava ko vibhinna vargoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai| mAnava vyaktitva ke manovaijJAnika vizleSaNa se isake tIna varga milate haiM- (1) bahirmukhI (2) antarmukhI aura (3) ubhymukhii| (1) bahirmukhI-sAmAjika evaM prAkRtika paryAvaraNa meM atyadhika ruci lene vAle vyakti ko bahirmukhI kahA jAtA hai| aise vyakti sAmAjika kAryoM meM adhika ruci lete haiM, apane viSaya meM kama cintita rahate haiN| 'iMgliza eNDa iMgliza' ke anusAra bahirmukhatA kA zAbdika artha hai 'apane se bAhara jAnA, apane prAkRtika tathA sAmAjika paryAbaraNa kI vastuoM meM adhika ruci lenA aura apane vicAroM tathA bhAvanAoM kI upekSA krnaa| . (2) antarmukhI - jina vyaktiyoM kI pravRtti samAja se dUra rahane kI hotI hai, ve antarmukhI kahalAte haiN| ye loga sAmAjika kAryoM meM bhAga na lekara apane meM hI khoye se rahate haiN| prasiddhagraMtha 'iMgliza eNDa iMgliza' meM antarmukhI kI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai-'sAmAjika saMbaMdhoM se bacanA, apane hI vicAroM meM magna rahanA / ' antarmukhatA ke kAraNa vyakti kA dRSTikoNa vastuniSTha nahIM ho paataa| vaha sabhI vastuoM kA mUlyAMkana karate samaya apane ko kendrIya sthAna meM rakhatA hai / mAnasika rogiyoM meM antarmukhitA atyadhika pAyI jAtI hai| 1-iMgliza eNDa iMgliza, pR0 197 vizeSa draSTavya 'vyaktitvamano vijJAna'-sItArAma jAyasavAla pR0-170 2-vahI. pR0 170 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 109 ) 'kro eNDa kro' ne bahirmukhI tathA antarmukhI ke guNoM kA bar3e hI acche DhaMga se tulanAtmaka vivaraNa prastuta kiyA hai|' unakA yaha vivaraNa 'iMgliza eNDa iMgliza' meM varNita vivaraNa se milatA-julatA hI pratIta hotA hai| udAharaNasvarUpa kro ke anusAra bahirmukhI dhArA pravAha bolane kI kSamatA, cintA se mukta tathyoM para bharosA karane kI zakti rakhatA hai to antarmukhI isake viparIta bolane se adhika likhane meM saphala, cintita rahane, saralatA se vicalita ho jAne vAle guNoM se yukta rahatA hai| (3) ubhayamukhitA-samAja meM aise vyakti hote haiM jinameM bahimukhatA aura antarmukhatA ke mile-jule lakSaNa pAe jAte haiN| aise loga ho ubhayamukhI vyaktitva vAle vyakti kahe jAte haiN| agara ubhayamukhitA ke bAre meM vicAra kiyA jAe to niSkarSa ke taura para yahI kahA jA katA hai ki ubhayamukhitA vAstava meM vyaktitva kI aisI pravRtti hai jo hirmukhitA evaM antarmukhitA meM saMtulana banAe rakhane kA prayAsa karatI jaina paramparA meM vyaktitva ke bahirAtmA, antarAtmA aura paramA* ke rupa meM jo vargIkaraNa kiyA gayA hai, vaha mukhyataH vyakti ke adhyAtmika aura naitika cAritra ke vikAsa ke AdhAra para kiyA gayA / isa dRSTi se vaha manovijJAna ke vyaktitva bahirmukhI, antarmukhI ra ubhayamukhI vargIkaraNa se bhinna hI hai| manovaijJAnika vargIkaraNa jo ubhayamukhI vyaktitva kA citraNa hai, vaha jainoM ke uparyukta dhyAtmika vargIkaraNa meM hameM upalabdha nahIM hotA tathA isakI lA paramAtmA se bhI nahIM kI jA sktii| jahA~ taka barhimukhI vyaktitva kA artha hai vaha sImita artha meM rAtmA se sAmya rakhatA hai, kyoMki bahirAtmA kI mukhya vizeSatA 1-ela. DI. kro eNDa e. sI. kro. ejukezanala sAikolAjI, nyU dehalI, uddhRta. vyaktitvamanovijJAna, pR0 171 2-jainAgamoM meM AtmA ke tIna rUpoM kI carcA bahirAtmA aMtarAtmA hai aura paramAtmA ke rUpa meM milatI hai| paramAtmA ke punaH do bheda (1) arihaMta aura (2) azarIrI haiM / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 ) bAhya vastuoM aura padArthoM meM adhika hotI hai aura bahirmukhI vyakti bhI bAhya vastuoM aura sAmAjika paryAvaraNa meM adhika ruci letA hai| sAMsArika sukha suvidhA kI upalabdhi aura usake bhogameM ruci, bahirmukhI vyaktitva aura bahirAtmA donoM ke sAmAnya lakSaNa haiN| isI prakAra antarmukhI vyakti bhI kisI sImA taka antarAtmA ke sAtha tulanIya ho sakatA hai, kyoMki antarmukhatA kA pradhAna lakSaNa hai| sAmAjika sambandhoM se bacakara apane cintana meM nimagna evaM sva. kendrita rahanA / antarAtmA bhI bAhya viSayoM meM ruci na lekara apane meM nimagna rahatA hai| cintana aura dhyAna tathA sva ke mUlyAMkana usake mukhya lakSaNa haiN| yadyapi hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki manovijJAna kA antarmukhI vyakti svakendrita hote hue bhI viSaya vAsanAoM se mukta nahIM hotA tathA svArthI hotA hai, jabaki antarAtmA viSaya vAsanAo para niyaMtraNa rakhatA hai aura svArthI nahIM hotaa| usakA svArtha kevala apane AdhyAtmika vikAsa meM ruci lenA hI hai / jaisA ki pUrva meM saMketa kiyA gayA hai - ubhayamukhI vyaktitva paramAtmA ke sAtha tulanIya nahIM hai / kevala eka hI artha meM aura vaha bhI sImita rUpa meM unameM samarUpatA dekhI jA sakatI hai, vaha yaha ki jisa prakAra ubhayamukhI vyaktitva apane aura dUsaroM ke hita meM ruci rakhatA hai| usI prakAra paramAtmA bhI apane AdhyAtmika vikAsa aura loka kalyANa donoM se sampanna hotA hai| lekina hameM yahA~ yaha nahIM bhuulnaa| cAhie ki paramAtmA kA arhat rUpa hI isa kArya meM saMlagna rahatA hai| siddha yA azarIrI rUpa hara prakAra ke sAMsArika bandhanoM se mukta hai jAtA hai| yadyapi arhat bhI sAMsArika bandhanoM se yukta nahIM hote haiM tathApi zarIra evaM aghAtIya karmoM se yukta hone ke kAraNa hI ye i. sAMsArika kAryoM meM lage rahate haiN| ____ jahA~ taka mAnava vyaktitva ke tulanAtmaka vivecana kA prazna hai ke manovijJAna ke vyaktitva kA manovaijJAnika vargIkaraNa jainoM ke vyakti / tva ke AdhyAtmika vargIkaraNa donoM do bhinna AdhAroM para sthita ho hue bhI AMzika rUpa se samAnatA rakhate haiN| ___isa taraha se hama dekhate haiM ki jaina dharma meM mAnava ko eka bh| hI mahattvapUrNa sthAna prApta hai| samasta dhArmika evaM dArzanika vicAra Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 111 ) kA yahI mata hai ki sAMsArika jIvoM kA parama lakSya mokSa, nirvANa yA kaivalya kI prApti hai| jIva se yahA~ tAtparya mAnava ke sAtha-sAtha anya samasta sAMsArika prANiyoM se bhI samajhA jA sakatA hai, parantu mukhyatayA yahA~ isakA artha mAnava mAtra ke lie hI AyA hai| jaina dharma meM isa parama lakSya ( mokSa, nirvANa ) kI prApti mAtra mAnavaparyAya dvArA hI saMbhava mAnI gayI hai| ataH jaina dharma meM mAnava paryAya kI kyA upayogitA hai, yaha bAta isI tathya se ujAgara ho jAtI hai ki vaha kaivalya prApti kA ekamAtra sAdhaka hai| ___jahA~ taka mAnava vyaktitva kA prazna hai to jainadharma Adhunika manovijJAna kI taraha aMtarmukhI, bahirmukhI aura ubhayamukhI vyaktitva kI kalpanA to nahIM karatA, parantu bahirAtmA, aMtarAtmA aura paramAtmA ke rUpa meM mAnava vyaktitva kI kalpanA avazya karatA hai| jahA~ taka paramAtmA kA prazna hai yaha to mAnava vyaktitva kA uccatama AdhyAtmika svarUpa hai| isa avasthA meM Ane vAlA vyakti pUrNatayA sAMsArika bandhanoM se mukta ho jAtA hai tathA isa avasthA taka vaha apane prayatnoM se hI pahu~catA hai aisA bhI mAnanA caahie| isakA artha mAtra itanA hI huA ki pratyeka vyakti apane prayatnoM se, apanI sAdhanA kI sahAyatA se isa stara taka pahu~ca sakatA hai aura sAMsArika AvAgamana se mukta ho sakatA hai| risarca esosieTa bhogIlAla leharacaMda iMsTiTyUTa oNpha iMDolAjI, dillI C/o pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya satkAra arcanArcana (mahAsatI zrIumarAvakuvarajI ma. sA. 'arcanA dIkSA svarNa jayaMtI abhinaMdana graMtha) : pradhAnasaMpAdikA- AryA suprabhAkumArI; pR0 1155, prathamasaMskaraNa 1988; prakAzakamunizrIhajArImala-smRti prakAzana, pIpaliyA bAjAra byAvara (rAjasthAna) adhyAtmayoginI, paramaviduSI, prakhara vyAkhyAtrI zrI arcanAjI ma0 kI ArhatI dIkSA ke 50 varSa pUrNa hone para unheM yaha 'arcanA-dIkSA svarNajayantIvandana-abhinandanagrantha bheMTa kiyA gyaa| isa mahAn grantha meM vibhinna matoM evaM vicAroM vAle manISI vidvAnoM ke nibandhoM ko saMkalita kiyA gayA hai| graMtha 5 khaNDoM meM vibhakta hai| prathama khaNDa meM AzIrvacana, zubhakAmanA, saMdeza, abhinandana Adi ko samAhita kiyA gayA hai, isameM lagabhaga 55-56 kAvyAJjaliyA~ bhI haiM / abhinandanagraMtha kA dvitIya khaNDa mahAsatIjI ke vyaktitva evaM kRtittva se sambandhita hai| 231 pRSThoM ke isa khaNDa meM 100 se jyAdA logoM ke saMsmaraNa Adi kA saMkalana hai| tRtIya khaNDa meM mahAsatIjI ke kucha pravacanoM-'bhAvazuddhi-vihIna zubha-karma khokhale', 'satsAhitya kA anuzIlana', 'saMta aura paMtha', 'tUphAnoM Adi se Takkara lenevAlA AsthA kA dIpaka', 'sampUrNa saMskRtiyoM kA siramaura bhAratIya saMskRti', 'dIrghajIvana yA divyajIvana', 'dahejarUpI viSadhara ko nirviSa banAo' aura 'vicAra evaM AcAra' Adi 9 lekhoM ko sthAna diyA gayA hai| caturtha khaNDa meM jaina saMskRti ke vibhinna pahaluoM para jaina vidyA ke labdhapratiSThita vidvAnoM ke lekhoM ko sthAna diyA gayA hai, jisameM upAcArya zrI devendramuni zAstrI dvArA likhita 'bhagavAn mahAvIra kI nIti', yuvAcArya DA0 zivamunijI ma. dvArA likhita 'karmavAda kA AdhArabhUta siddhAnta', DA0 darabArI lAla koThiyA kA 'jaina anumAna kI upalabdhiyA~', pro0 saMgamalAla pANDeya kA 'jaina samAja darzana', DA0 sAgaramala jaina kA 'dharma aura darzana ke kSetra meM haribhadra kI sahiSNutA', DA0 dAmodara zAstrI kA haribhadra ke Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 114 ) granthoM meM dRSTAnta va nyAya', DA0 narendra bhAnAvata kA 'rAjasthAnI jaina sAhitya ko jaina saMta kaviyoM kI dena', zrI saubhAgyamala jaina kA 'jainadharma meM Izvara kI avadhAraNA', DA0 jagadIzacandra jaina kA 'prAkRta boliyoM kI sArthakatA' Adi atyanta mahatvapUrNa haiM / abhinandanagrantha kA paMcama aura antima khaNDa yogasAdhanA se sambaddha hai / isameM isa viSaya para deza ke zIrSastha vidvAnoM ke lekhoM ko sthAna diyA gayA hai / grantha ke caturtha aura paMcama khaNDa ko to apane-apane viSaya para svataMtra grantha ke rUpa meM hI samajhanA cAhie / yaha grantha pratyeka pustakAlaya evaM jaina dharmAvalambiyoM tathA jaina vidyA ke kSetra meM kAryarata vidvAnoM ke liye anivArya rUpa meM saMgrahaNIya hai / grantha kI sAja-sajjA tathA kalAtmaka mudraNa eka gauravapUrNa abhinandanagrantha ke sarvathAnukUla hai ! aise vizAla evaM bhavya grantha ke prakAzana ke liye prakAzaka evaM byavasthApaka donoM badhAI ke pAtra haiM / x X ArAmasohA kahA ( ArAmazobhAkathA) : saMpA0 - DA0 rAjArAma jaina evaM DA0 zrImatI vidyAvatI jaina; pR0 22+76; mUlya 16.00ru0; prathama saMskaraNa 1989; prakAzaka - prAcyabhAratI prakAzana, ArA ( bihAra ) X vizvavAGgamaya meM prAkRta kathA sAhitya kA viziSTa sthAna hai / yaha eka viDambanA hI hai ki isakA bahulabhAga abhI taka aprakAzita hI hai aura jo prakAzita bhI hai usakA bhI prAyaH hindI yA anya bhAratIya evaM AMgla bhASA meM anuvAda nahIM ho sakA hai / prAkRta sAhitya prAcya bhAratIya saMskRti, lokajIvana, sAmAjika rIti-rivAjoM, lokavizvAsoM tathA vividha sAhityika vidhAoM kA pratinidhi sAhitya hai / isake adhyayana ke binA prAcIna tathA madhyayugIna bhAratIya saMskRti evaM itihAsa kA adhyayana adhUrA hI rahegA / saMtoSa kI bAta haiM ki aba isa dizA meM adhyayana ke lie vizeSa prayAsa prArambha ho cuke haiM / nirgrantha zvetAmbara paramparA ke rudrapallIyagaccha ke AcArya saMghatilakasUri dvArA praNIta Alocyagrantha 'ArAmasohAkahA' prAkRta kathA - sAhitya kI upanyAsa zailI kI 73 gAthAoM kI eka laghu racanA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 115 ) hai / isameM go-pUjA evaM nAga-pUjA ke sAkSAt phaloM para prakAza DAlate hae granthakAra ne AtmavAda, punarjanmavAda evaM pUrvakRta-karmoM ke phaloM para rocaka kathAoM ke mAdhyama se sundara prakAza DAlA hai| isake sampAdaka pro0 rAjArAma jaina prAkRta evaM apabhraza bhASA ke zIrSastha vidvAn haiN| prantha ke prArambha meM 16 pRSThoM kI atyanta mahatvapUrNa prastAvanA evaM pratyeka gAthA ke sAtha hindI anuvAda isakI upayogitA ko dviguNita kara dete haiM / isa mahattvapUrNa kRti ko prakAza meM lAne ke liye isake sampAdaka evaM prakAzana donoM badhAI ke pAtra haiN| x x citana ke cAra caraNa-vijayamuni zAstrI; pR0 14+156; mUlya -20 rupaye; prakAzana varSa 1989; prakAzaka-pApulara ilekTrika varsa, phauvArA, AgarA; prastuta pustaka meM zrI vijayamuni zAstrI ke aprakAzita lekhoM kA saMkalana hai / isameM adhyAtma, dharma evaM darzana se sambaddha 16 lekhoM tathA saMskRti, zikSA tathA sAhitya se sambandhita 20 lekhoM ko sthAna diyA gayA hai| pustaka pratyeka jaino gAsaka ke liye paThanIya hai| isakI sAjasajjA AkarSaka evaM mudraNa truTirahita hai| duHkha muktiH sukha prApti -zrI kanhaiyAlAla lor3hA; pR0 : 16+ 126; mUlya : 30 rupaye; prathama saMskaraNa-jUna 1989; prakAzakaprAkRta bhAratI akAdamI evaM samyakjJAna pracAraka maNDala, jayapura / __ sukha aura duHkha eka hI sikke ke do pahala haiN| sampUrNa mAnava jIvana isI sukha aura duHkha para hI AdhArita hai| aisA koI prANI nahIM jise kevala duHkha yA kevala sukha ho / saMsAra meM pratyeka jIva cAhe vaha choTA ho yA bar3A, use jIvanasaMgrAma meM sukha aura duHkha kA sAmanA karanA hI par3atA hai| hama sabhI sukhI rahanA hI cAhate haiM, duHkhI nahIM aura isake liye sadaiva prayatnazIla bhI rahate haiN| jisa sukha ko hama prApta karanA cAhate haiM, vaha prApta hote hI hama punaH naye Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) vastu kI cAha yA icchA karane lagate haiM aura isIliye punaH duHkhI ho jAte haiN| sabhI prANiyoM ke duHkha ke kAraNa alaga-alaga haiM / koI kisI kAraNa se duHkhI hai to koI kisI anya kAraNa se / duHkhI saba haiM / kyA isa duHkha se mukti sambhava hai ? isa pustaka meM prabuddha vicAraka zrI kanhaiyAlAlajI lor3hA ne vibhinna udAharaNoM ke mAdhyama se bar3e hI rocaka zailI meM ukta prazna kA uttara dene kA prayAsa kiyA hai / pustaka meM zrI lor3hA jI dvArA ukta viSaya para likhe gaye 14 lekhoM kA saGkalana hai| isameM dainika jIvanopayogI bAtoM ko bar3e hI sundara DhaMga se samajhAyA gayA hai / ina bAtoM kA hama AMzika pAlana bhI kareM to hamArA jIvana eka Adarza jIvana bana sakatA hai, isameM koI sandeha nahIM / yaha pustaka pratyeka vyakti ke liye paThanIya aura mananIya hai / pustaka kA mudraNa atyanta suspaSTa aura truTirahita hai / x X AnandaghanacaubIsI ( vivecana ) zrI sahajAnaMdaghanajI mahArAja; sampAdaka : zrIbhaMvaralAla nAhaTA, pR0 58 + 172; mUlya : 30 rupayA prathama saMskaraNa -- 1989 ; prakAzaka - prAkRtabhAratI, jayapura evaM zrImadrAjacandra Azrama, hampI x adhyAtmayogI AnandaghanajI mahArAja bhAratIya santa paramparA ke eka atyanta ujjvala nakSatra the / Apa sampradAya ke bandhana se mukta, ucca koTi ke adhyAtmatattvajJa, nispRha sAdhaka aura avadhUta yogI ke sAthasAtha advitIya vidvAn bhI the / ApakI kRtiyAM yadyapi saMkhyA kI dRSTi se adhika to nahIM haiM, kintu ve atigambhIra evaM gUr3hArtha haiM jinake manana evaM cintana se mAnava AtmavikAsa kI ora unmukha ho sakatA hai / AnandaghanajI kI racanAoM meM caubIsa tIrthaMkaroM para likhI gayI caubIsI atyanta prasiddha hai / isa para yazovijayajI, jJAnavimalasUri jI, munibuddhisAgarajI, motIlAla giradharadAsa kApar3iyA aura sahajAnandadhanajI ne bAlAvabodha vivecana Adi kI racanA kI hai / AnandaghanajI kI caubIsI evaM usa para zrI sahajAnandaghana jI dvArA likhe gaye vivecana - bhAvArtha ko prasiddha vidvAn zrI bhaMvaralAla Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) jI nAhaTA ke sampAdakatva meM prakAzita kara prAkRta bhAratI evaM zrImad rAjacandra Azrama ne eka abhinaMdanIya kArya kiyA hai / grantha ke prAraMbha meM lagabhaga 50 pRSThoM kI atyanta mahattvapUrNa prastAvanA isake mahattva ko dviguNita kara detI hai / isakI sAja-sajjA atyanta AkarSaka tathA mudraNa truTirahita hai| aise sundara prakAzana ke liye sampAdaka evaM prakAzaka donoM badhAI ke pAtra haiM / X X nAkor3AzrI pArzvanAthatIrtha - mahopAdhyAya X vinayasAgara; pRSTha 14 + 240; mUlya : 60 rupayA; prathama saMskaraNa - 1989; prakAzaka -- kuzala saMsthAna, motI DUMgarI roDa, 62, gaMgavAla pArka, jayapura rAjasthAna prAnta meM bhagavAn pArzvanAtha ke aneka tIrthasthAna haiM, inameM jIrAvalApArzvanAtha, phalavadhikA pArzvanAtha, karaTaka pArzvanAtha, pAparaDApArzvanAtha, nAkor3ApArzvanAtha, lodravA pArzvanAtha, caMvalezvarapArzvanAtha Adi atyanta prasiddha haiM / prastuta pustaka nAkor3ApArzvanAtha tIrtha ke itihAsa para prakAza DAlA gayA hai / isameM 6 adhyAya haiM / prathama adhyAya meM tIrthoM kA mahattva, dvitIya adhyAya meM puruSAdAnIya pArzvanAtha aura tRtIya adhyAya meM tIrtha ke nAmakaraNa kI carcA hai / caturtha adhyAya meM yahAM ke jinAlayoM kA itihAsa tathA pAMcaveM adhyAya meM yahA~ pratiSThApita jinapratimAoM para utkIrNa lekhoM kA vivaraNa hai / chaTheM adhyAya meM vartamAna samaya meM yahA~ ho rahe vikAsa kAryoM kA vivaraNa diyA gayA hai / grantha ke anta meM atyanta upayogI do pariziSTiyA~ bhI dI gayI haiM / pustaka meM sAta nayanAbhirAma raMgIna evaM sAde citra bhI diye gaye haiM, jo pAThakoM ko sahaja hIM AkarSita karate haiM / inheM dekhane para pAThaka kucha kSaNa ke liye yaha bhUla jAtA hai ki vaha isa tIrthasthAna ke citroM ko dekha rahA hai balki use yaha ahasAsa hotA hai ki vaha svayaM tIrthasthAna para hI upasthita hai / zrI vinayasAgara jI se pUrva munizrI jayantavijayajI aura munizrI vizAla vijayajI ne bhI AbU, kuMbhAriyA, rAdhanapura Adi kaI tIrthoM kA itihAsa likhA hai / Aja isa bAta kI mahatI AvazyakatA hai ki sabhI prAcIna tIrthakSetroM kA prAmANika evaM sacitra itihAsa likhA jAye jo zodhArthiyoM evaM zraddhAluoM donoM ke liye samAna Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) rUpa se upayogI ho| AzA hai ki samAja ke agragaNya zrAvaka jisa prakAra prAcIna tIrthoM ke saMrakSaNa para dhyAna de rahe haiM usI prakAra unake itihAsa lekhana kI bhI ucita vyavasthA kreNge| jaina darzana ke mUla tatva-vijayamuni zAstrI, pRSTha : 12+176, mUlya : 15 rupayA, prathama saMskaraNa-akTUbara 1989, prakAzaka-divAkara prakAzana, avAgar3ha hAusa, mahAtmA gAMdhI mArga, AgarA 282002H rASTrasaMta upAdhyAya amaramuni jI ke suziSya zrI vijaya muni jI 'eka gambhIra adhyetA evaM utkRSTa vaktA ke rUpa meM vikhyAta haiM / vivecya pustaka meM munizrI dvArA pUnA meM diye gaye pravacanoM kA saMkalana hai| isameM dharma, adharma, kAla, AkAza, pudagala, jIva Adi kA vivecana kiyA gayA hai| pustaka ke anta meM eka mahattvapUrNa pari 'ziSTa bhI dI gayI hai, jisake antargata pramANa, lakSaNa, naya, nikSepa pudgala Adi para prakAza DAlA gayA hai| adhyetAoM ko jaina darzana kA 'prArambhika paricaya dene meM yaha pustaka nizcita hI saphala hogii| smArikA-pratiSThA-dIkSA-udyApana-gaNipada mahotsana : 1989; saMpA. -gaNeza lalavAnI, pR0 58, prakAzaka-zrI jinadattasUrimaNDala, sUrata prastuta smArikA meM sUrata meM navanirmita munisuvrata jinAlaya meM pratimApratiSThA, ku. kAntA botharA kI dIkSA evaM munizrI mahimAprabhasAgara jI ma0 ke gaNipada mahotsava kA bar3A hI sundara evaM ' sacitra vivaraNa prastuta kiyA gayA hai| isake sAtha hI isameM jainadharma, 'cha-rI pAlita saMgha', 'vyaktitva vikAsa', 'cittavRtti aura anuprekSA' Adi kaI mahattvapUrNa lekhoM evaM kucha kavitAoM ko sthAna diyA gayA hai / smArikA kI sAja-sajjA atyaMta AkarSaka tathA mudraNa kalApUrNa hai| aise sundara prakAzana ke lie zrI jinadattasUrimaMDala, sUrata badhAI ke pAtra haiN| 'siddhagirI kA yAtrI' : upAdhyAya kevalamuniH; prakAzakadivAkara, prakAzana ema. jI. roDa, AgarA 282002, pR0 64, mUlya-ATha rupayA, prathama saMskaraNa, vi0 saM0 2046 : Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (119) prastuta kRti 'siddhagiri kA yAtrI' upAdhyAya zrI kevalamuni kA eka anupama laghu upanyAsa hai| isameM kathA ke mAdhyama se paropakArI vRtti kI prazaMsA tathA svArthaH vRtti kI bhartsanA kI gaI hai / Aja ke svArthaparaka pariveza meM yaha pAThakoM ko paropakAritA kI preraNA degA, aisA hamArA vizvAsa hai / isameM bhAI-bahana (pR. 67147 ) nAmaka eka anya preraNAspada kahAnI bhI hai| etadartha lekhaka abhivAdya haiN| 'mahattarAzrI mRgAvatIjI' : saMpA0 ramaNalAlajI zAha; prakAzakazrI vallabhasUri smAraka nidhi, bambaI / pRSTha-170, mUlya pacAsa rupayA __ prastuta smArikA pUjyA zrI mRgAvatIjI kA bhavya evaM pavitra jIvana vRtti prastuta karatI hai| isake atirikta pUjya sAdhvIjI ke dhArmika evaM sAmAjika anuSThAnoM jaise jaina saMsthAoM ko Arthika sahAyatA pradAna karavAnA, sAMskRtika kAryakramoM kA Ayojana karavAnA ityAdi kA bhI vivaraNa hai / AzA hai yaha smArikA preraNAdAyinI siddha hogii| isake lie sampAdaka mahodaya dhanyavAda ke pAtra haiN| x _"jinadeva darzana' : mohanalAladalIcaMda desAI, prakAzaka :- zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, 1989, mUlya bAraha rupye| prastuta pustaka meM sAmAyikAdi SaDAvazyaka ke atirikta catuvizati stavana, caityavaMdanAdi AcAra ke niyamoM para bala diyA gayA hai| gujarAtI bhASA meM likhita yaha pustaka preraNAdAyinI siddha hogIaisI apekSA hai| 'ArAmazobhArAsamAlA' : saMpA0 jayaMta koThArI; prakAzaka: - DaoN0 ke0 Ara0 candra, mAnada mantrI-prAkRta vidyA vikAsa phaNDa, . 77 / 375, sarasvatInagara ahamadAbAda-15 / ArAmazobhAkathA jaina paramparA kI eka prasiddha kathA hai jo .... oramAna santAna ke bhAgyodaya ke kathA ghaTaka ko samAhita kiye hue: Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) hai| isakA kathAnaka jagadvyApI hone ke kAraNa bahuta hI mahattvapUrNa hai| isake kathAnaka saMskRta, prAkRta aura gujarAtI tInoM hI bhASAoM meM bhitra-bhitra lekhoM hArA bhinna-bhinna samaya meM likhita milate haiN| isameM kathAeM dRSTAnta rUpa meM dI gayI haiN| yaha pustaka upayogI siddha hogI / aisI apekSA ke sAtha hama sampAdaka mahodaya kA abhivAdana karate haiN| "prazamarati' : anuvAdaka-maheza bhogIlAla, prakAzaka :-zrImatI nItA ema bhogIlAla, zrImatI vimalabena esa0 lAlabhAI, zrImatI drInIbena ena, zodhana, elisa brIja, ahamadAbAda 380006, prastuta pustaka tIna prakAra ke tapa kA nirUpaNa karatI hai / kisI kAraNavaza tapa se pUrNa saphalatA na mile to usase vizvAsa nahIM haTA -lenA cAhie, kyoMki tapa karate rahane se kucha to siddhi hotI hI hai| yaha pustaka karma siddhAnta kA bhI saMkSipta vivaraNa prastuta karatI hai / pAThakoM ko yaha lAbhaprada hogI, aisA vizvAsa hai| . Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa janavarI-mArca 1990 raji0 naM0 ela0 39 phona : 31146 transform plastic ideas into beautiful shape NUCHEM MOULDS & DIES Our high-precision moulds and dies are Get in touch with us for information on designed to give your moulded product compression injection or transfer clean Flawless lines. Fully tested to give moulds Send a drawing or a sample of instant production the moulds are made your design It required we can of special alloy steel hard-chrome-plated undertake jobs right from the designing for a better finish, stage. Write to EM PLASTICS LTD. Engineering Division 20/6. Mathura Road Fandabad (Haryana) KADAMBARLIS Edited by Dr. Sagar Mal Jain and Published by the Director, P. V. Research Institute, Varanasi-221005 Printed at Divine Printers, Sonarpura, Varanasi.