Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ARNI GUJMUL/2014/66126
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ISSN 2454-3705
श्रुतसागर | श्रुतसागर
SHRUTSAGAR (MONTHLY)
July-2016, Volume : 03, Issue : 2, Annual Subscription Rs. 150/- Price Per copy Rs. 15/
EDITOR: Hiren Kishorbhai Doshi
For Private and Personal Use Only
BOOK-POST/PRINTED MATTER
गुरुमन्दिर, श्रीमहावीर जैन आराधना केन्द्र, कोबा आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
राष्ट्रसंत प.पू.आचार्यश्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म.सा. के सेटेलाइट जैनसंघ अहमदाबाद में चातुर्मास प्रवेश प्रसंग की झलक
For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
RNI : GUJMUL/2014/66126
www.kobatirth.org
श्रुतसागर
( आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर का मुखपत्र
वार्षिक सदस्यता शुल्क रु. १५०/
अंक शुल्क - रु. १५/
શ્રુતસાગર
SHRUTSAGAR (Monthly)
वर्ष-३, अंक-२, कुल अंक-२६, जुलाई-२०१६ Year-3, Issue-2, Total Issue- 26, July-2016
आशीर्वाद
डॉ. उत्तमसिंह
एवं
Yearly Subscription - Rs.150/Issue per Copy Rs. 15/
राष्ट्रसंत प. पू. आचार्य श्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
* संपादक
* सह संपादक
* संपादन निर्देशक
हिरेन किशोरभाई दोशी
श्री गजेन्द्रभाई पढियार
महावीर
जैन
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ज्ञानमंदिर परिवार
१५ जुलाई, २०१६, वि. सं. २०७२, आषाढ़ सुदि-११
ISSN 2454-3705
आराधना
केन्द्र,
5
For Private and Personal Use Only
अमृतं तु विद्या
प्रकाशक
आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर
(जैन व प्राच्यविद्या शोध-संस्थान एवं ग्रन्थालय) श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र कोबा, गांधीनगर-३८२००७
फोन नं. (079) 23276204, 205, 252 फैक्स : (079) 23276249, वॉट्स-एप 7575001081 Website : www.kobatirth.org Email : gyanmandir@kobatirth.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
अनुक्रम
1 संपादकीय 2 गुरुजी 3 Beyond Doubt 4 श्री सोमसुंदरसूरि सज्झाय 5 बन 2 थत। हैन ग्रंथो 6 आर्ष प्राकृत एक समीक्षा
डॉ. उत्तमसिंह આ. શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજી Acharya Padmasagarsuri गणिश्री सुयशचंद्रविजयजी -
प्रियंका मयुर शाह
प्राप्तिस्थान * आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर तीन बंगला, टोलकनगर, हॉटल हेरीटेज़ की गली में, पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७, फोन नं. (०७९) २६५८२३५५
* सौजन्य * स्व. श्री पारसमलजी गोलिया व स्व. श्रीमती सुरजकँवर पारसमल गोलिया की पुण्य स्मृति में हस्ते : चाँदमल गोलिया परिवार की ओर से
बीकानेर - मुम्बई KISAM-MEED
For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
संपादकीय
डॉ. उत्तमसिंह श्रुतसागर का यह नूतन अंक अपने वाचकों के करकमलों में सादर समर्पित करते हुए हार्दिक आनन्द की अनुभूति हो रही है। इस अंक में गुरुवाणी शीर्षक के तहत आचार्यदेव श्री बुद्धिसागरसूरीश्वरजी म.सा. का लेख प्रकाशित किया जा रहा है, जो समस्त जीवों के प्रति दया, मैत्रीभाव एवं उदारतापूर्वक अभेदोपासना का संदेश देता है। द्वितीय लेख राष्टसंत आचार्य भगवंत श्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म.सा. के प्रवचनांशों की पुस्तक 'Beyond Doubt' से क्रमबद्ध श्रेणी के तहत संकलित किया गया है। अप्रकाशित कृति प्रकाशन स्तंभ के अन्तर्गत इस अंक में प.पू. मुनि श्री सुयशचंद्रविजयजी म.सा. द्वारा संपादित ‘श्री सोमसुन्दरसूरि सज्झाय' नामक प्राचीन कृति प्रकाशित की जा रही है। मारुगुर्जर भाषा में निबद्ध यह पद्यात्मक रचना जैनकवि 'श्री मेह' द्वारा रचित है। प्रायः अद्यपर्यन्त अप्रकाशित इस कृति का संपादन व प्रकाशन जोधपुर-प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान एवं आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर-कोबा के हस्तप्रत भण्डार में संगृहीत प्राचीन हस्तप्रतों के आधार पर किया जा रहा है। पूज्य मुनि श्री सुयशचन्द्रविजयजी ने दोनों भण्डारों की हस्तप्रतों के सहयोग से इस कृति के पाठों की समीक्षा कर सुन्दर संपादन किया है।
पुनः प्रकाशन स्तंभ के तहत इस बार गुर्जरगिरामय ‘हालमां प्रगट थता जैन ग्रंथो' नामक लेख प्रकाशित किया जा रहा है, जिसके माध्यम से जैन ग्रन्थों के सम्यक् प्रकाशनार्थ एक विद्वन्मण्डल की स्थापना करने तथा उसकी अनुमति के बाद ही ग्रन्थ प्रकाशित करने का संदेश दिया गया है, जिससे अशुद्ध प्रकाशन एवं धन के अपव्यय को रोका जा सके। यह सुझाव आज भी काफी हद तक प्रस्तुत प्रतीत होता है। यह लेख किसी अज्ञात हित चिंतक द्वारा वि.सं. १९५९ में श्री जैनधर्म प्रसारक सभा भावनगर, गुजरात से प्रकाशित 'जैनधर्म प्रकाश' नामक पत्रिका में प्रकाशित हुआ था। इसके साथ ही प्रियंका मयुर शाह (शोधच्छात्रा) द्वारा लिखित 'आर्ष प्राकृत एक समीक्षा' नामक लेख प्रकाशित किया जा रहा है, जो प्राकृत भाषा के प्राचिन विलक्षण रूपों एवं व्याकरण सीखने के प्रति रुचि रखनेवाले अध्येताओं के लिए महत्त्वपूर्ण एवं उपयोगी सिद्ध होगा।
आशा है इस अंक में संकलित सामग्री द्वारा हमारे वाचक लाभान्वित होंगे व अपने महत्त्वपूर्ण सुझावों से अवगत कराने की कृपा करेंगे।
For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગુરુવાણી
આચાર્ય શ્રી બુદ્ધિસાગરસૂરિજી સત્તાએ સર્વ પ્રાણીઓમાં પરમાત્માને દેખવા એ કંઇ બાળકોનો ખેલ નથી. મહાજ્ઞાનીઓ આવી દૃષ્ટિ ધારણ કરીને ખરેખરી અભેદોપાસના સેવવા સમર્થ થઇ શકે છે. આવી ઉત્તમ અભેદોપાસનામાં તન્મય થઇ જવાથી લૌકિક નીતિયો, રીતિયો, લૌકિક વિચારો અને આચારોમાં ભેદ, ખેદ અને ક્લેશનો નાશ થાય છે. અને હૃદયની સ્ફટિકની પેઠે નિર્મલતા થાય છે. વેદાન્તદર્શન સર્વત્ર સર્વને બ્રહ્મ ભાવનાથી દેખવાનો ઉપદેશ આપે છે.
શ્રી મહાવીરપ્રભુએ ઉપદેશેલી અભેદોપાસના સર્વત્ર સત્તાની અપેક્ષાએ પરમાત્મત્વ દેખવાનો ઉપદેશ આપે છે. જૈનદર્શન આવી રીતે સાપેક્ષપણે સર્વત્ર પ્રાણીઓમાં પરમાત્માને દેખવાની સાથે પ્રતિશરીર ભિન્ન-ભિન્ન આત્માનું વ્યક્તિગત અસ્તિત્વ સ્વીકારે છે સર્વજીવો સત્તાએ પરમાત્માઓ છે. અને સર્વજીવોએ પરમાત્મસત્તાને પોતાનામાં દેખવી, અનુભવવી, પોતાનામાં અને અન્યજીવોમાં સત્તાએ પરમાત્માપણું દેખવું, માનવું, ધ્યાવું એ ખરેખરી અભેદોપાસના સેવવા યોગ્ય છે.
સત્તાગ્રાહક સંગ્રહનદૃષ્ટિથી સર્વ પ્રાણીઓમાં સત્તાએ પરમાત્માઓ રહ્યા છે એવું જ્યારે ભાન થાય છે ત્યારે સર્વજીવોની સાથે ઉત્તમ, ઉદાર, શુદ્ધ પ્રેમ ભાવથી વર્તવાનું મન થાય છે. ખરેખરૂં ઉદાર ચરિત્ર પણ આવી દૃષ્ટિથી પ્રગટ થાય છે. સર્વત્ર સર્વ પ્રાણીઓમાં પરમાત્માઓને સત્તાએ દેખનારા જ્ઞાનીઓના હૃદયમાંથી રાગદ્વેષ ટળે છે અને સર્વત્ર સર્વથા પરમાત્મ સત્તાને દેખતાં આખી દુનિયા જાણે પોતાનું કુટુંબ હોય એમ ભાસે છે. કહ્યું છે કે સર્ચ નિન: પૂરો વેતિ, गणना लघुचेतसाम् । उदारचरितानां तु, वसुधैव कुटुंबकम्।।
ખરેખર સર્વ જીવોમાં સત્તાએ પરમાત્મત્વ દેખવાથી સંકુચિત સેવા ભક્તિનો પરિણામ ટળે છે અને તેના ઠેકાણે વિશાલ દૃષ્ટિથી સેવા ભક્તિનો પરિણામ જાગ્રત થાય છે. જે જીવો પરમાત્માઓ થયા છે અને જેઓમાં સત્તાએ પરમાત્મત્વ રહ્યું છે અને ભવિષ્યમાં ગમે ત્યારે પણ જેઓ પરમાત્મપણું પ્રગટ કરશે એવા પ્રાણીઓમાં રહેલી પરમાત્મસત્તાની ભક્તિ સેવા કરવાનું મન થાય છે.
જેઓમાં સત્તાએ પરમાત્મ સત્તા રહી છે તે જીવને મૂકીને જડમાં પરમાત્મત્વ માની શકાતું નથી. સર્વત્ર સર્વથા જીવોના ઔદયિક ભાવ તરફ દૃષ્ટિ ન રાખતાં
For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
जुलाई-२०१६ જીવોમાં રહેલા સત્તાએ પરમાત્મપણાને પૂજવું, માનવું અને તેને આચારમાં મૂકી આદર્શ પુરૂષની પેઠે ખરા પૂજક તથા અભેદોપાસક બનવું જોઈએ.
માતાનો સ્વભાવજ એવો હોય છે કે પુત્રના દોષો તરફ દૃષ્ટિ ન દેતાં તેના મલનું પ્રક્ષાલન કરવું અને તેનામાં આત્મપણું જોવું. આવી વારસામાં મળેલી દૃષ્ટિને આગળ કરીને સર્વ જીવોમાં કર્મથી પ્રગટેલા દોષો તરફ દૃષ્ટિ ન રાખતાં તેઓનામાં સત્તામાં રહેલા પરમાત્માને દેખવા અને પૂજવા. પૂજા, સેવા, ભક્તિ, સત્કાર, શુદ્ધ પ્રેમ, ઐક્ય, સદ્વર્તન અને ખરી પરમાત્માની ઉપાસના ખરેખર સર્વત્ર જીવોમાં સત્તામાં રહેલા પરમાત્માને દેખવા, માનવા એજ છે.
અનન્ત ભવનાં કરેલાં પાપનો ક્ષય કરવાનો મુખ્ય સરસ ઉપાય આવી અભેદોપાસના છે. પરમાત્માની સાથે સર્વત્ર પ્રાણીઓમાં સત્તાએ પરમાત્માને દેખીને તથા પોતાનામાં સત્તાએ પરમાત્મા દેખીને તેની સાથે ઐક્ય કરવું એજ ખરેખરી અભેદોપાસના હથેળીમાં મોક્ષ દેખાડનાર છે. | સર્વ જીવોમાં સત્તાએ પરમાત્માઓ છે તેથી તેઓ સત્તાની અપેક્ષાએ સિદ્ધના ભાઇઓ છે. આમ અવબોધ થયા પશ્ચાત્ સર્વ જીવોની રક્ષા કરવા પોતાનામાં દયા ઉત્પન્ન થાય છે, અને અનન્ત કાલથી તે જીવોની સાથે બંધાયેલાં વૈર ટળે છે અને સર્વ જીવોમાં આત્મત્વભાવ પ્રગટે છે, તેથી સર્વ જીવોની સાથે નીતિને અનુસરી વર્તન કરી શકાય છે.
વ્યવહાર નત્યની ઉત્તમત્તાનો વિવેક દર્શાવનાર બીજભૂત સંગ્રહનય છે. સર્વ જીવોમાં સર્વ પ્રસંગોમાં સત્તામાં રહેલું પરમાત્મત્વ જાણવાનું અને દેખવાનું બને એવું તીવ્ર સ્મરણ રહે એવો શુદ્ધોપયોગ વધારવાની ખાસ જરૂર છે. સર્વ જીવોમાં સત્તામાં રહેલું પરમાત્મત્વ દેખીને તેનું ધ્યાન ધરનાર મુનિવરને આખી દુનિયા પોતાનામાં અને સર્વ જીવોમાં પોતાને દેખવાનો ભાવ પ્રગટે એ સ્વાભાવિક છે. સર્વ જીવોમાં સત્તાએ સિદ્ધત્વ દેખવાનું ધ્યાન ધરવાથી આખું જગત્ જુદી જ દૃષ્ટિથી દેખાય છે અને તેનો અપૂર્વ અનુભવ આવે છે. આવી સ્થિતિ પરિપક્વ થવાથી સમતભાવ સામાયિક પ્રગટે છે, કહ્યું છે કે
जो समो सव्वभूएसु, तसेसु थावरेसु य॥ तस्स सामाइयं होइ, इइ केवलिभासियं ॥१॥
જે ત્રસ અને સ્થાવર સર્વ જીવો પર રાગ અને દ્વેષ પરિણામ રહિત સમભાવી છે તેને કેવલી ભાષિત સામાયિક હોય છે. કર્મયોગે જીવો સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. તેઓની ઉત્તમતાનો ખ્યાલ આત્મજ્ઞાનથી થાય છે અને તેથી સર્વજીવો પર
For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
July-2016 સમભાવ પ્રગટે છે. જીવોનો મૂળ સ્વભાવ કંઇ કોઇના અશુભમાં પ્રવૃત્તિ કરવાનો નથી.
કર્મના વશથી એ સર્વ થાય છે એમ અનુભવ આવતાં શત્રુઓ તરીકે વર્તણૂક ચલાવનારા જીવોનું પણ બુરૂ કરવાનો વિચાર પ્રગટતો નથી, ઊલટું તેઓનું સત્તાએ રહેલું સ્વરૂપ જોવાથી તેમની પૂજ્યતા અને મહત્તાનો ખ્યાલ આવે છે અને જીવોને જીવોની દૃષ્ટિએ દેખવાથી આત્મજ્ઞાનીને તેઓ ઉપર સમભાવ પ્રગટે છે. સર્વ જીવોની પરમાત્માઓ જેવી સત્તાએ દશા દેખ્યા બાદ આત્મજ્ઞાનીના મનમાં તેઓના ઉપર પૂજ્યભાવ પ્રગટે છે અને તેઓનું શ્રેય કરવા વ્યાવહારિક વિવેક, ભક્તિ, સેવા અને ઉપાસનાના વિચારો પ્રગટે છે અને તેથી તે શ્રીવીરપ્રભુના ઉપદેશને આખી દુનિયામાં ફેલાવવા પ્રયત્ન કરે છે કારણ કે શ્રીવીરપ્રભુના વચનોથી આખી દુનિયાના જીવોને શાન્તિ મળે છે. આખી દુનિયાને સર્વ જીવો પર સમભાવ પ્રગટ થાય એવા સામાયિક આવશ્યકનો લાભ મળો એવો આત્મજ્ઞાની ઉદાર ધર્મભાવ ધારણ કરી શકે છે અને તે સમભાવરૂપ સામાયિકની આચરણા આચારમાં મૂકવા શક્તિમાન્ થાય છે. | સર્વ જીવોની સાથે સમભાવથી વર્તવાનો પરિણામ તથા તેના આચારને ખીલવવાથી પ્રતિદિન ઉત્તમોત્તમ સામાયિક પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. કોઇ પણ જીવને મારવો નહિ, સર્વ જીવો પર થતા શુભાશુભ સંકલ્પથી વિરામ પામવું, અને સર્વ જીવોની સાથે તેઓના શુદ્ધ ધર્મના અને પોતાના શુદ્ધ ધર્મના ઉપયોગથી શુદ્ધ પરિણામવાળા થવું, એજ ઉત્તમ સામાયિકની દશા છે.
આવી દશામાં આવનાર જ્ઞાની ખરેખર ૧. સમકિત સામાયિક, ૨. શ્રત સામાયિક, ૩. દેશવિરતિ સામાયિક, ૪. અને સર્વ વિરતિ સામાયિકની મહત્તાનો અને ઉપયોગિતાનો ખ્યાલ કરી શકે છે. દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાએ આત્મા તેજ સામાયિક છે અને પર્યાયાર્થિક અપેક્ષાએ આત્માનો ગુણ તેજ સામાયિક છે. સર્વ સાવદ્યયોગનું પ્રત્યાખ્યાન જેમાં છે એવા સામાયિકમાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રનો અન્તર્ભાવ થાય છે.
સર્વનય વિચાર વિષયભૂત સામાયિક છે એમ વિશેષાવશ્યકમાં “સર્વનયમથTધાર’ એમ કહી સૂચવ્યું છે. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ ત્રણ વડે વ્યવહારજ્ય આત્માની મુક્તિ માને છે અને નિશ્ચયનય એકલા ચારિત્રવડે આત્માની મુક્તિ માને છે.
વ્યવહાર અને નિશ્ચય" એ બે નય વડે સામાયિકનું સ્વરૂપધારીને આત્માના
For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
श्रुतसागर
7
जुलाई-२०१६
ધર્મમાં રમણતા કરવા માટે શુદ્ધોપયોગ ધારણ કરવો. વ્યવહાર અને નિશ્ચયનયથી સમભાવરૂપ સામાયિક પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન કરવો. રાગ અને દ્વેષના પરિણામને દૂર કરીને સામાયિક કરનાર જ્ઞાની પોતાના આત્માનું સમભાવ સ્વરૂપ ભાવે છે.
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જે જે અંશે જ્ઞાની પોતાના આત્માનું સમભાવ સ્વરૂપ ભાવે છે તે તે અંશે સામાયિક કરનારનો આત્મા દિવ્ય સ્વરૂપમાં પરિણામ પામતો જાય છે અને તેના મન વચન અને કાયાના યોગની શુદ્ધિ થતી જાય છે.
સામાયિક કરનાર જ્ઞાની પોતાના આત્માની સમભાવ પરિણતિ ખીલવે છે અને તેમજ સર્વ જીવોની સાથે મૈત્રીભાવ ધારણ કરતો છતો વર્તમાન અને ભવિષ્યકાલને સુધારે છે. સામાયિક કરનાર ખરેખર વર્તમાન કાલ સુધારે છે અને તેથી ભવિષ્ય કાલમાં પણ તે સમભાવ વડે ઉચ્ચ બની શકે છે.
ચૌદ રાજલોકમાં રહેલા સર્વ જીવોની સાથે રાગદ્વેષ રહિત સમભાવે સામાયિકમાં વર્તે છે અને તેથી સમયે સમયે અનન્તકર્મની નિર્જરા કરી શકે છે. આત્મજ્ઞાની સર્વ જીવોનું સત્તાએ પરમાત્મપણું સામાયિકમાં રહીને દેખે છે અને તેને ભાવે છે તેથી પોતાનામાં પરમાત્મપણું પ્રગટ કરવા સમર્થ બને છે.
કાચી બે ઘડીમાં સામાયિકવડે જ્ઞાની ધ્યાની જીવ કેવળ જ્ઞાન પ્રગટાવી શકે છે અને જન્મ જરા તથા મરણના બંધનથી મુક્ત થાય છે. સંગ્રહનયથી આત્માની સત્તાને ધ્યાવીને જે પરમાત્મસત્તાને પોતાનામાં દેખે છે તે જ્ઞાની મનુષ્ય શુદ્ધ વ્યવહારવડે સામાયિકની આચરણા કરી શકે છે અને નિશ્ચયનયથી આત્માના સમભાવમાં રમણતા કરીને પરિપૂર્ણ પરમાત્મપણું પ્રગટાવી શકે છે.
क्षति
सुधार
१. श्रुतसागर वर्ष-३, अंक - १ ( गतांक) में 'लघुशिल्पकृतिओमां पगला' नामक लेख में (पत्रांक- २२, पंक्ति - १७) पगला की संख्या १०० के स्थान पर १०१ . है. (अर्थात् १०० साधु भगवंतों के व ७ साध्वीजी भगवंतों के मिलकर जो १०७ होते थे उसके स्थान पर १०९ साधु भ. व ७ साध्वीजी भ. के कुलमिलाकर १०८ पगले समझने हैं.)
૨. શ્રુતસાગર વર્ષ-રૂ, અં-(રાતાં) મેં પૃષ્ઠ-૨, ધોવાવુરમંડન श्रीनवखंडा-पार्श्वनाथ स्तवन' मूल कृति में क्षतिपूर्णरूप से अलग किये गये सामासिक शब्द-वाक्यांशों को विद्वज्जन योग्यरूप से संयोजित करके पढ़ें.
For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Beyond Doubt
Acharya Padmasagarsuri
“सौऽप्येवमागतः शीघ्रम्प्रभुणाऽऽभाषितस्तथा। सन्देहं तस्य चित्तस्थम्व्यक्ती कृत्यावदद्विभुः॥"
In the same manner as Indrabhuti, Agnibhuti too reached the Samavasarana. The Lord addressed Agnibhuti as he had addressed Indrabhuti Gautama. He then disclosed the doubt that was in Agnibhuti's mind and said.
हे गौतमग्निभूते कः सन्देहस्तव कर्मणः? कथं वावेदतत्वार्थी न विभावयासि स्फुटम?
“Oh, Agnibhuti Gautama, you are doubtful whether the Karma's exist or not. The base
of this doubt is the Vedic verse"
“पुरूष एवेदं सर्व यद् भूतं यच्य भाव्यम्...” Which you are unable to interpret it correctly. The verse means that whatever exists and whatever shall exit is all Purusha i.e. soul.
You have interpreted the adverb ga to signify the existence of Atman in whatever you see, be it animal, bird, human being etc. No reference of God or Karma has been made in this verses & va also eliminates all possibilites of other realities to exist. But the Vedas also say:- “que queda hafa, 479: 919 hafa"
“This statement includes Punyal and Papa2 and establishes the existence of Karmas. If such contradictory statements are established in the same tenet, how is one to decide the truth? One cannot cut the sky with the sword and apply any kind of paste over it, because the sky is formless and colourless and it cannot come in association
h a sword and paste that have a definite form. “On this basis you have concluded, that the formless soul cannot be embodied by Karma which is of material form and very minute in appearance. Hence the doubt that you have come with is whether Karma is existent or not? Am I right”
For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
जुलाई-२०१६ Agnibhuti said “Yes My Lord, What you say is true. Since years I have been doubtful in the matter of Karma. I neither tried to get it cleared from anyone nor did I tell you also anything about it. But you know everything about it since you are an omniscient. I request you to kindly clear my doubt”.
Lord Mahavira then replied to Agnibhutis doubt “Oh Agnibhuti Gautama!
In this verse no mention of karma has been made and at the same time the existence of karma has also not been denied. But the verse propounds the eternity (eternal existence) of the soul. Purusha meaning soul, is ever existence i.e. it existed in the past, it exists in the present and shall exist in the future for ever.
Poets and devotees always use metaphors and always picture their idol and diety to be the best in the world. As it is said
“जले विष्णु स्थले विष्णुः विष्णुः पर्वतमस्तके। सर्वभूतमयो विष्णुः तस्माद्विष्णुमयं जगत् ॥”
Lord Vishnu pervades in water and on earth, on the mountain peaks and in all living beings. This description and appreciation elucidates the greatness of Lord Vishnu. Moreover,
the existence of other things like water, earth etc. are not denied in the verse. If Vishnu and none else pervades the entire universe, the poet would have said “Lord Vishnu pervades in Lord Vishnu” etc.
We shall now deal in detail with the formless entity coming in contact with material substance. It is obvious that the sky which is formless comes in contact with clouds that have different forms and when the formless Atman in the body consumes alchohol, surely comes under the influence of the alchohol.
Hence that which has got form, does affect the one that is without form. The good and bad condition of the body is a cause for the mind's happiness and sadness respectively.
(Countinue...)
For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रीसोमसुंदरसूरिसज्झाय
संपा. गणिश्री सुयशचंद्रविजयजी प्रस्तुत कृति आ.श्री. सोमसुंदरसूरिजीना जीवनचरित्र पर प्रकाश पाडती लघु रचना छे. आम तो सूरिजीना जीवन विशे सोमसौभाग्य महाकाव्य, चित्रकूटीय वीरजिनप्रासादप्रशस्ति, गुरुगुणरत्नाकर काव्यामां घणी ऐतिहासिक विगतो मळे छे ते छतांय प्रस्तुत काव्य कवि मेहनी कृति होई ते दृष्टिथी तेनुं महत्त्व विचारी कृतिनुं अहिं प्रकाशन करायुं छे. सौ प्रथम आपणे कृति अंगे विचारीशुं. कति परिचय: ___ शरूआतना पद्योमां कविए गौतमस्वामी-जंबूस्वामीनी जेम जेमनुं नाम पण विशेष स्मरणीय छे तेवा सोमसुंदरसूरिजी- स्मरण करी काव्यनो प्रारंभ कर्यो छे. पछीनी २थी ९मी गाथामां सूरिजीना वंशनो, माता-पिता तथा गृहस्थ पणाना नामनो उल्लेख करी कवि बाळकना गुणोथी तथा लाक्षणिकताथी प्रभावित थइ भविष्य-कथन करता जयानंदसूरिजीनी वातो रजू करे छे. पद्य नं. १० तथा ११मां कलिकाचार्य अने सरस्वतीनी जेम शोभता बाळक सोमकुमार तेमज बहेन कर्मानी दीक्षानी वात आलेखाय छे ऐतिहासिक दृष्टिए महत्त्वनी कही शकाय तेवी गाथा १२-१३मां कविए बाळकना जन्मनी-दीक्षानी-वाचकपदनी तेमज गणधरपदनी संवत् नोंधी छे. वाचक पद माटे अन्य ग्रंथोमां सं. १४५०नी संवत् मळे छे. ज्यारे अहीं काव्यमा उल्लिखित सं. १४४७नो पाठांतर विशेष ध्यानार्ह छे. ते ज रीते बाळमुनिना ज्ञानाभ्यासनी विगत पण सूरिजीना जीवननी एक महत्त्वपूर्ण विगत छे.
मुनिश्री सोमसुदंरजीना गणधरपदने अनुलक्षी हवे पछीना ८ पद्यो रच्या छे. जेमां अणहिल्लपुर (पाटण)ना शेठ शाह नरसिंहे पूज्यश्रीनो पदप्रदान महोत्सव करता केवा-केवा शुभकार्यो कर्या तेनी विगत समायेली छे. जेमां शुभ मुहूर्त जोवडाववा, ठेर-ठेर संघोने कंकोत्रीओ मोकलवी, विविध संघोने तेडाववा, संघना बहमान करवारूप पकवानादि जमण कराववा, कपूरथी वासित पान-बीडा वहेंचवा, जरीयन जामानी तेमज विविध रंग-बिरंगी वस्त्रोनी
For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
जुलाई-२०१६
11
श्रुतसागर
ल्हाणी करवी. सूखडना छांटणा छंटाववा, गुरुभगवंतोने पहेरामणी करवी, घरे-घरे तोरण शणगारवा, रास-भासादि कराववा विगेरेनी मांगलिक नोंधो छे. पद्य २०मां ‘पचुवरा परहा साहसवइनी' पंक्तिनो भाव स्पष्ट समजातो नथी पण आगळ पाछळना अनुसंधान परथी सूरिजीना गुणनी विशेष कोइ वात कवि जणावता होय तेवुं लागे छे. स्व- परपक्षमां सूरिजीनी ग्राह्यता २१मां पद्यमां वर्णवाय छे. पछीना चरणमां सूरिजीना गुणवैभवने अपायेली सूर्यकिरणनी उपमा यथार्थ ज छे. सोमसुंदरसूरिजीने वंदना करता पूर्वना ते महापुरुषोने वंदन थया कहेवाय एवं कहेता पछीना पद्य द्वारा कविए सूरिजीना पवित्र चारित्रजीवननो निर्देश कर्यो छे. छेल्ला पद्योमा ऐतिहासिक कही शकाय तेवी धरण - विहारनी, तारंगाना अजितजिन प्रासादनी, सूरिजीना स्व हस्ते थयेल पांच आचार्य पद तेमज पांच वाचक पदनी, लाख बिंब प्रतिष्ठित थयानी विगतो गूंथाय छे. ते ज रीते सूरिजी द्वारा थयेला अन्य कार्योमां जीर्णोद्धारनी, दीक्षाओनी, तेमज मोटा कार्यरूपे प्रायः राणकपुर प्रतिष्ठानी विगत सूरिजीना तत्कालीन सामाजिक प्रभावनी महत्त्वपूर्ण नोंध कही शकाय. सूरिजी निर्वाणनी संवत् मुजब (सं. १४९९) कुल ६९ वर्षनी आयुष्यमर्यादा भोगव्यानी विगत पण काव्यनी एक ऐतिहासिक सामग्री छे. काव्यना छेल्ला पद्यमां कवि सज्झाय रच्यानो संवत् तेमज स्वनाम निर्देश करता सूरिजीना आ चारित्रने भणवाथी शुं फळ मळशे? तेनी माहिती आपवा पूर्वक कृति पूर्ण करे छे.
कर्ता :
प्रस्तुत कृतिना कर्ता कवि मेह छे. मेह नामना १६मी सदीमां बे कवि थया छे- एक प्रस्तुत कृतिकार छे. बीजा मेह कवि ते सं. १४९९मां सोमसुंदरसूरि द्वारा प्रतिष्ठित राणकपुर चतुर्मुख विहार प्रासाद स्तवनना रचनाकार. प्रस्तुत कृति पण सोमसुंदरसूरिजीना जीवन चरित्रनी ज रचना छे तेथी नाम - साम्यथी १४९९ वाळा कवि मेह ज आ कृतिना पण कर्ता होय तेवुं अनुमान सहज थाय छे. पण रचना-संवतना संदर्भे प्रस्तुत कवि मेहनी संवत् घणी पाछळ जणाय छे. बन्ने कृतिओ वच्चे रचनानुं ७२-७३ वर्षनुं अंतर छे तेथी चतुर्मुख प्रासाद स्तवनना रचयितानी आ कृति होय तेवुं मानवुं मुश्केल तो छे ज पण चतुर्मुख प्रासाद स्तवनना कवि मेहनुं आयुष्य जो लांबु (प्रायः ९५ आसपासनुं) होय अने
For Private and Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
July-2016 आ कृति तेमणे छेल्ली अवस्थामां रची होय तो बन्ने कविओनुं ऐक्य संभवे. बाकी तो मेह नामना अन्य कोइ कवि हशे ते, विचार, रहे. एक विकल्प रूपे 'बिडोत्तर' शब्दनो अर्थ बे' पण थाय छे, एटले के १५०२ लहिये तो राणकपुर चतुर्मुख विहार प्रासाद स्तवनना रचनाकार आ कृतिना रचनाकार मानी शकाय. उपरोक्त बन्ने कृतिओने मेळवी कोइ विद्वान् विशेष संशोधन रजू करे तो कविना संदर्भे चोक्कस विगतो मेळवी शकाय.
प्रस्तुत कृतिनी प्रत अमोने जोधपुर-प्राच्यविद्या प्रतिष्ठानना हस्तलिखित संग्रहमांथी मळी छे. कृति सुवाच्य छे. अक्षर मरोडदार छे. प्रायः रचनासंवतनी तुरंतमां ज लखायेली हशे तेवू अनुमान छे. संपादनार्थे प्रस्तुत कृतिनी नकल आपवा बदल राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठाननी जोधपुर शाखाना व्यवस्थापकश्री कमलकिशोरजीनो तेमज अन्य व्यवस्थापकोनो आभार तेमज पाठांतर माटे प्रतनी अन्य नकल आपवा बदल कोबा- श्री महावीर जैन आराधाना केन्द्रना व्यवस्थापकोनो खूब-खूब आभार.
कवि मेहकृत
श्रीसोमसुंदरसूरिसज्झाय गोअम गणहर जंबूसा(स्वा)मि, थूलिभद्र मुनिवर लिउं नाम । सोमसुदंरसूरि जगहपहाण, कलियुगमाहि रहाविउं नाम ॥१॥ आदिनगर पाल्हणपुर जाणि, पुरषर(त)ननी तिहां छइ खाणि । पूजइ पास जिणेसर सवे, तिहिं घटि पाप न आवइं भवे ॥२॥ श्रीजयानंदसूरि जयवंत, पाल्हणपुरि पहुता विहरंत । करई महोत्सव तिहां अति घणा, आवई संघ चिहुं दिसि तणा ॥३॥ प्रागवंसि साजणसी भलउ, सोमकुमर तेहनइ कुलि तिलउ। माल्हणदेवि कुअरि उर धरिउ, राजहंस कुंखइं अवतरिउ ॥४॥ सात वरिसनउ हूउ सुकमाल, रूपवंतनइ गुणिहं रसाल। बहुतरि कला लखण बत्तीस, मायबाप पूरवइ जगीस ॥५॥
For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
13
श्रुतसागर
जुलाई-२०१६ तपागच्छराय नयणि निरखिउ, पुरुषरतन निश्चिइं परखिउं। ततखणि गुरे उच्छंगिइं लिउ, कर लंबावीनइ जोई ॥६॥ ऊरध रेखा करि छइ किसी, श्रीजयाणंदसूरि मनि ते वसी। एह पुरुषना जाणिया मर्म, एह मस्तकि उदिवंतउं कर्म ॥७॥ किए होसिइ जगह प्रधान, राय राणा सहू देसिइं मान। जिणसासणि होसिइ जयवंत, कई होसिइ मोटउ धनवंत ।।८।। इस्यां वचन गुरुना सांभली, माय बाप मनि हुई रुली। साजणसीह खमासण दीयइ, सोमकुमर तिहां दीक्षा लीयइ ॥९॥ शुद्ध महूरत सुहगुरि लीउ, कर्मी कह मो संजम दीउ। कालिकसूरि साथिइं सरसती, एह वात आगइ इम हुती ॥१०॥ ततखिणि वेस अणावी करी, सोमसुंदर मुनि मस्तकि धरी।
ओघउ करि आपी मुहपती, करमी बहनि हूई महा सती ॥११॥ तीसइ संवत्सरी गुरु-जम्म(इ), सात्रीसइ लिउ संजमधर्म । सातत्रीसइ उवज्झायपदि थया, चउविह सयल संघ हरखीया ॥१२॥ भणिआ ज्ञानसागरसूरि कन्हइ, गणहरपद कीउं सत्तावनइ। नरसमुद अणहिलपुरमाहि, उच्छव मंडिउ नरसिंह साहि॥१३॥ गच्छनायक देवसुंदरसूरि, नरसिंह साह मनोरथ पूरि। ढीलीवाल हुई मनि रुली, अणहिलपुरि गूडी ऊछली ॥१४।। ततखिणि लगन गणावी करि, कूकतडी चिहु दिसिइं फिरी। तेडाव्या संघ चिहु दिसि तणा, करई महोत्सव तिहां अति घणा ॥१५॥ केलवीइं घरि घण पकवान, नरसिंह साह संघ दिइ बहुमान । सालि दालि भोजन घृत-घोल, करपूर-वासि बीडां तंबोलि ॥१६॥ मडि कबाहि संघह दिई घणां, सुरंग चीर सूकडि छाटणां । भली भक्ति गुरु पहिरामणी, धन लक्ष्मी साह नरसिंह तणी॥१७।। तलीआ तोरण घर घरि बारि, रास भास खेलई नर-नारि । गीत गान गाइं नितुं धूआ, सोमसुंदरसूरि गणधर हूआ॥१८॥
For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
July-2016 चंद्रगच्छसिणगारणहार, जयवंता जगि करइं विहार । पाटण पाखलि नयर असेस, गुरे प्रतिबोध्या सघला देस ॥१९॥ मालव मरहट वाणारसी, गया पार हिव कहीइ किसी। पचूआरा परहासा सवे, जिणसासणि कहिइं गुरु चक्कवइ ॥२०॥ वहइ निरंतर मस्तकि आण, आप पखी पर पक्षी(खी) सुजाण । समकित-रयण हीयइ नितु धरइ, सोमकिरण सघले विस्तरई ॥२१॥ वंद्या गोअम जंबूसामि, वंद्या थुलभद्र वयरसामि। वंद्या गणहर कालिकसूरि, जेहिं वि(वं)द्या सिरि सोमसुंदरसूरि ॥२२॥ अनंत चउवीसी चउमुख तपउ, तां सिरि सोमसुंदरसूरि जपउ। गुरु उपदेसिइं धरणविहार, पुण्य तणउ नवि लाभइ पार ॥२३॥ पंच आचारियपद गुरि किया, पंच य उवज्झायपद थापियां।
अजितसामि तारणगढि धुरे, लक्ष बिंब गुरु प्रतिष्ठा करी ॥२४॥ तुम्ह वारइ जिणसासणि शांति, तुम्ह नामइं सवि भाजइं भ्रांति । रोग सोग तुम्ह नामिइं टलई, भूत प्रेत वितर नवि छलई ।।२५।। तुम्ह वारइ हुआ जीर्ण-उद्धार, मुनिवर-दीक्षा संख न पार। श्रावक लाख कोडी सांभली, संख्या जाणइ को केवली ॥२६॥ नवसठि वरस कीउंगरि राज, जिणसासणि किआं मोटां काज। निव्वणवइ हूउं निरवाण, महाविदेहि पुहता सुजाण ॥२७॥ जई बईठा सीमंधर कन्हइ, अंबाई कहिउं अम्ह गमइ। वरस सातमइ दीक्षा वली, तउ पाछइ होसिइ केवलि ॥२८॥ संवत पनर बिडोतरमाहि, मेहइं हर्षि कीउ सज्झाय। भणइ गुणइ जे नितु संभलइ, मनवंछित-रिधि तिहि घरि मिलइ ॥२९॥ ॥ इति श्रीतपागच्छाधिराज परमगुरु श्रीश्रीश्री सोमसुंदरसूरि स्वाध्यायः॥
गाथा २८ जोधपुरनी प्रतमा नथी, कोबानी प्रतमा छे.
गाथार्थ- सोमसुंदरसूरि गणधार काळधर्म पामी महाविदेह क्षेत्रमा श्रीसीमंधरस्वामी पासे अवतर्या छे. त्यां सातमे वर्षे दीक्षा लइ पछी केवळज्ञान पामी मोक्षमां पधारशे एवी वात अंबिकादेवीए करी ए (परंपराथी जाणेली) वात अमने अहीं सूझे छे.
For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
कूखं
श्रुतसागर
15
जुलाई-२०१६
पाठान्तर गाथा नं. चरण नं.| कोबानी प्रतनो पाठ
जोधपुरनी प्रतनो पाठ. पहाण
थान कुंखइं गुणिहं
गुणे माय बाप मनि हुई रूली माय बाप हुई मनि रूली कह मो
कहई मूं जम्म (इ)
जन्म सातत्रीसइ
सालीसइ उवज्झायपदि
वाचकपदि कुंकतडी
कूकूली गुरे प्रतिबोध्या सघला देस प्रतिबोधिया गुरि सघला देस पचूआरा परहासा सवे पचुवरा परहासाह सवइ समकित
सम्यक्त्व उवज्झाय
वाचक लक्ष बिंब गुरु प्रतिष्ठा करी लक्ष बिंब प्रतिष्ठ्या गुरे
महाविदेहि पुहता सुजाण *आज लगइ तसु वरतइ आण आ सिवाय अन्य पण ह्रस्व दीर्घ ई. ऊ तथा अनुस्वारादिक सामान्य पाठांतरो छे जे अहीं उतार्या नथी.
__ *आ बन्ने पाठांतरोमां वध मान्य पाठ कोबानी (प्रत नं. ८९२६१) प्रतनो होवो जोईए, कारण के प्रत-लेखननी दृष्टिए बन्ने प्रतो समान होवा छतां कोबानी प्रत थोडी वधु प्राचीन लागे छे. बीजं निरर्थक ईकार, ऊ-कार वाळा शब्दोना पाठो अहीं ओछा छे. त्रीजु मूळकृतिकारे परंपराथी जाणेली ते वात अहीं काव्यमा उमेरी हशे पण जोधपुरनी प्रतना लेखकने ते मान्य न होइ एटलो पाठ बदली नाख्यो होय तेम बने. जो के आ वातनु कोइ प्रमाण मळे तो ज वात चोक्कस विचारी शकाय बाकी तो आ अटकळ ज गणाय. अमे आ कृतिना संपादन माटे आदर्श प्रत तरीके कोबानी प्रतनो उपयोग कर्यो छे.
For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
હાલમાં પ્રગટ થતા જૈન ગ્રંથો
(એક વિદ્વભંડળ સ્થાપવાની ખાસ જરૂર) હાલમાં બુકો છપાવવાનું કામ ધમધોકાર વધતું જાય છે તેમાં કેટલાક નામ બાહર પાડવા છપાવે છે, કેટલાક પૈસા કમાવવા માટે છપાવે છે અને કેટલાક જૈન વર્ગને અપૂર્વ ગ્રંથોનો સહજમાં લાભ મળવા માટે છપાવે છે. છપાવવાના સંબંધમાં જો કે હજુ બે મત છે અને નહીં છપાવવાના મતવાળાઓ આશાતના થવા વિગેરેના જે કારણો બતાવે છે તે ના ન પાડી શકાય તેવા છે, તો પણ છપાવવાથી જે અનુકુળતા અને જે ફેલાવો થયો છે તેવી અનુકુળતા અને તેટલો ફેલાવો નહીં છપાવવાથી કદિપણ થઇ શકે તેમ નહોતું. કારણ કે લખાવવામાં ખચનો વધારો અને અશુદ્ધ લેખ એ બે બાબત એટલી બધી ધ્યાનપર લેવા યોગ્ય છે કે તેને બદલે જો પ્રેસ વિગેરેમાં થતી આશાતનાઓને અટકાવીને સારી ગોઠવણથી, શુદ્ધાદ્ધનો નિર્ણય કરાવીને, ટકાઉ કાગળો ઉપર, ચોખા ને ઉઘડતા મોટા ટાઈપોથી, મજબુત બાઈડીંગ સાથે ખાસ જરૂરીઆતના અને ફેલાવવાની જરૂરીઅતવાળા ગ્રંથો છપાવવામાં આવે તો વારંવાર અશુદ્ધને સુધારવાની પારાવાર મહેનત બચે, કે જે મહેનતના કરનારા અને શુદ્ધશુદ્ધ સમજનારા મુનિરાજ વિગેરે પણ મળવાની પૂરેપૂરી મુશ્કેલી છે. એટલું જ નહીં પણ લહીઆઓ કે જે પુષ્કળ દ્રવ્ય લઇ જાય છે છતાં અશુદ્ધને કુચા જેવા પુસ્તકો માત્ર પુસ્તક એકઠું કરવાની વાસનાવાળા પણ અક્ષરજ્ઞાન વિનાના સાધુઓને તેમજ શ્રાવકોને લખી. આપે છે અને વેચી જાય છે તેનો પણ અટકાવ થાય. આ લાભ કાંઇ નાનો ગુનો નથી. પરંતુ છપાવવાની તરફેણના વિચારવાળાઓને પોતાના વિચાર પણ ફેરવવા પડે એવા કારણો હાલમાં બનતા જાય છે તે ખરેખરૂં ખેદકારક છે.
કમાવાની લાલાચવાળા અને નામ બહાર પાડવાના લોભીઓ એવી રીતે પુસ્તકો છપાવવા મંડ્યા છે કે નહીં તો શુદ્ધાશુદ્ધની સંભાળ, નહીં કાગળની દરકાર અને નહીં ટાઇપ ઉઠે છે કે ઉડી જાય છે તેનું નિરીક્ષણ માત્ર તાકીદે છપાવવું, બુકો ખપાવવી, મોટા મોટા ગ્રંથના અને તેના કર્તાના નામથી રળી ખાવું, પુસ્તક લીધા પછી લેનારાને પસ્તાવો કરાવવો અને ચીંથરી પુસ્તકો કે નાની નાની રખડતી બુકો છપાવી નામ બહાર પાડવું. આ ખરેખરો દિલગિરીનો વિષય છે.
આવી પ્રવૃત્તિના છાંટા પરમાર્થ બુદ્ધિએ કામ કરનારા અને જાત મહેનત કરી જ્ઞાન ખાતામાં લાભ આપનારાઓને પણ લાગ્યા છે. શાસ્ત્રીઓ કે પંડિતો 1. (જૈનધર્મ પ્રકાશ વર્ષ ૧૯૫૯ ૫.૧૯ અંક ૪ માંથી સાભાર)
For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
17
श्रुतसागर
जुलाई-२०१६ પગારદાર રાખીને અથવા દર સો શ્લોકે અમુક રકમ આપવાનું ઠરાવીને મોટા મોટા ગ્રંથો કે ચરિત્રોના ભાષાંતરો કરાવવામાં આવે છે અને તેની પૂરતી તપાસ ર્યા, કરાવ્યા શિવાય છપાવીને બહાર પાડી દેવામાં આવે છે જેથી કેટલીક વખત લાભને બદલે ઉલટી હાની થાય છે. એટલે કે કેટલાક ખાસ પ્રસંગમાં અર્થનો અનર્થ પણ થાય છે. આવી રીતે પરમાર્થ બુદ્ધિએ છપાવનારા હાલમાં તો મુખ્ય બે મંડળ દેખાય છે એક અમદાવાદની વિદ્યાશાળા અને બીજી ભાવનગર જૈનધર્મ પ્રસારક સભા. અમદાવાદ વિદ્યાશાળાના સંબંધમાં તેમણે બહાર પાડેલ શીળોપદેશમાળાના ભાષાંતરમાં અમે અનેક ભૂલો બતાવી છે, ઋષીમંડળના ભાષાન્તરમાં પણ અનેક ભૂલો થયેલી છે; તેવી રીતે શ્રી જૈનધર્મ સભા તરફથી બહાર પાડવામાં આવેલા ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુરૂષ ચરિત્ર વિગેરેના ભાષાન્તરમાં કેટલીક ભૂલો વિદ્વાન જૈન મુનિઓ તરફથી બતાવવામાં આવેલ છે, જે કે બીજાના પ્રમાણમાં બહુ અલ્પ છે તો પણ એટલી ભૂલો થવાના કારણ શાસ્ત્રીપરનો વિશ્વાસ પોતાની અલ્પજ્ઞતા અને બહુશ્રુત મુનિરાજને પૂછવામાં પ્રમાદ વિગેરે છે.
પોતાના લાભ માટે પુસ્તકો છપાવનારા પૈકી ભીમશી માણેક, હીરાલાલ હંસરાજ, રવજી દેવરાજ, ચીમનલાલ સાંકળચંદ, મગનલાલા હઠીબંધ વિગેરે છે, તેના છપાવેલા દરેક પુસ્તકોના સંબંધમાં અત્ર બોલવાનો અવકાશ નથી તેમજ અમે કાંઈ સૌની ભૂલો બતાવવા બેઠા નથી. પરંતુ એ બધા પ્રસિદ્ધ કર્તાઓ પોતાના તરફથી બહાર પડતા પુસ્તકોના સંબંધમાં પૂરતું ધ્યાન આપતા નથી, કેટલાક તદ્ન હલકા કાગળો વાપરે છે. કેટલાક ખાસ બીજાના વિશ્વાસપર કામ ચલાવે છે અને પોતાને અનુભવ નહીં છતાં પોતાનું નામ બહાર પાડે છે. આ બાબતમાં ખાસ ખેદકારક હકીકત તો એ છે કે મહા ઉપગારી પૂર્વાચાર્યો પોતાને થયેલા જ્યોપશમથી ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાનનો પુષ્કળ ખર્ચ કરીને આપણા ઉપગાર માટે જે જે અપૂર્વ ગ્રંથો રચી ગાયા છે તેની ખરી ખુબીને આપણે પ્રમાદાદિકના વશથી ઊંધી વાળીએ છીએ. અને આપણા જૈન બંધુઓને તેવા ગ્રંથના તેમજ તેવા ગ્રંથકર્તાના નામથી ઠગીએ છીએ. આ સંબંધમાં કોઇને ખોટું લગાડવાની કે હલકા પાડવાની અમારી ધારણા નથી પરંતુ હવે પછી તેવા અપૂર્વ ગ્રંથોને યથાસ્વરૂપજ બહાર પાડવાનો નિશ્ચય કરાવવાની અમારી ધારણા છે. અને એટલાજ માટે જૈન સમુદાયમાંથી સાધુ મુનિરાજનું તેમજ યોગ્ય શ્રાવકોનું એક વિદ્વભંડળ સ્થાપના કરવાની ખાસ આવશ્યકતા છે.
આવાં વિદ્વભંડળ માંહેના કોઈ પણ એક અથવા તેથી વિશેષ વિદ્વાનોની પાસે તે મંડળના સેક્રેટરી મારફત કોઈ પણ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરવા ઇચ્છનાર પોતે તૈયાર કરેલ ગ્રંથ રજુ કરે અને તેઓ પૂરતી તપાસ કર્યા બાદ છપાવવા માટે લેખિત
For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
18
July-2016
સંમતી આપે તો તેમની સલાહ અનુસાર ટકાઊ કાગળ, સારા ટાઇપ અને મજબુત બાઈંડીગવડે તે ગ્રંથ બહાર પાડે. જેની અંદર તેમનો અભિપ્રાય પણ પ્રગટ કરે. જેથી કોઇ પણ જૈન વગર વાંધે તેનો સ્વીકાર કરે અને બનતું ઉત્તેજન આપે.
જો વિમંડળ પાસે રજુ થયેલ ગ્રંથના સંબંધમાં તેમના તરફથી તેવી સ્થિતિનાં તે ગ્રંથ છપાવવાની મનાઇ કરવા આવે છતાં કોઈ છપાવે અથવા વિમંડળ પાસે મુક્યા શિવાયજ સ્વતંત્ર છપાવે અને તે ગ્રંથ તપાસતાં અયોગ્ય સ્થિતિમાં છપાએલો જણાય તો તે વિમંડળ તરફથી તેના સેક્રેટરીદ્વારા એવો લેખ બહાર પાડી આખા હિંદુસ્થાનમાં પ્રગટ કરવામાં આવે કે જેથી એ ગ્રંથને કોઇ પણ જૈન ખરીદ કરી ઠગાય નહીં અને એવા દ્રવ્યના લોભી પરવંચક દાંભિકોને ઉત્તેજન આપે નહીં. આવી રીતનો ખાસ પ્રબંધ થવાથી મુખ્ય બાબતો તે એ નિર્ણય ઉપર આવશે કે, -અમુક ગ્રંથ યા સૂત્ર છપાવવાની જરૂર છે કે નહીં? અમુક ગ્રંથ મૂળ માત્રજ છપાવવા યોગ્ય છે, ભાષાંતર સહિત છપાવવા યોગ્ય છે, ટીકા સહિત છપાવવા યોગ્ય છે, એકલું ભાષાંતર છપાવવા યોગ્ય છે કે મૂળ, ટીકાને ભાષાન્તર ત્રણે મળીને છપાવવા યોગ્ય છે? આવી બાબતમાં તૈયાર કર્યા પછી વિમંડળ સંમત ન થવાથી પ્રયાસ નિષ્ફળ થાય તેમ ન થવા માટે પ્રથમથી અમુક ગ્રંથ કેવી રીતે છપાવવો ઠીક છે? એવી સલાહ પૂછવામાં આવશે તો તેને યોગ્ય સલાહ પણ આપવામાં આવેશ કે જેથી તેને પોતાનો માર્ગ સૂજશે.
આ પ્રબંધ અત્યાર સુધીમાં પ્રગટ થઇ ગયેલા ગ્રંથો વિગેરેને માટે પણ બીજી આવૃત્તિ કરવાને વખતે ઉપયોગી થશે. અને મંડળ પોતાનો અભિપ્રાય તેવે પ્રસંગે માગનારને જણાવશે અને નહીં માગનારને માટે ગ્રંથ છપાયેથી તપાસ કરીને બહાર પાડશે. આમ થવાથી કેટલાક તદ્દન ચીંથરીયા પુસ્તકો અને નાની નાની નિર્માલ્ય ચોપડીઓ બહાર પાડવામાં આવે છે કે જે જ્યાં ત્યાં રખડતી અને આશાતના થતી જોવામાં આવે છે તેનો પણ અટકાવ થઇ શકશે.
આ હકીકત વિદ્વાન મુનિ મહારાજાઓએ અને શ્રાવક ભાઇઓએ ધ્યાનમાં લેવા યોગ્ય છે. તેમજ મુંબાઈમાં ભરનારી જૈન કોનફરન્સ હજુર રજુ કરીને તે દ્વારાજ પૂર્વોક્ત પ્રકારના વિદ્વભંળની સ્થાપના થવાની આવશ્યક્તા છે. આ બાબત બનવી અશક્ય છે એમ ધારવાને કિંચિત્ પણ કારણ નથી. માત્ર આગેવાન જૈન બંધુઓ ધ્યાનપર લેશે તો બનવી શક્ય છે અને પરમલાભકારક છે. એની વિશેષ લાભશ્રેણી વિશેષ વિચારણા કરવાથી સ્વયમેવ લક્ષમાં આવી શકે તેમ છે જેથી અત્ર વિસ્તાર કર્યો નથી.
For Private and Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
आर्ष प्राकृत एक समीक्षा
प्रियंका मयुर शाह जैसा कि हम जानते हैं गुजरात के इतिहास में सिद्धराज जयसिंह और उनके वंश का शासनकाल सुवर्णयुग माना जाता है। यह कथन इस बात से चरितार्थ है कि उनके शासनकाल में कलिकाल सर्वज्ञ आचार्य हेमचन्द्रसूरि और उनके शिष्य रामचन्द्र प्रभृति विद्वानों ने अपनी बौद्धिक क्षमता का भरपूर उपयोग करके साहित्य के विविध क्षेत्रों में महत्त्वपूर्ण योगदान दिया। हेमचन्द्राचार्य का प्राकृत व्याकरण उनके सिद्धहेम शब्दानुशासन का वह अंग है जो अब तक लिखे गए सभी प्राकृत व्याकरणों में सर्वाधिक लोकप्रिय है। प्राकृत व्याकरण में हेमचन्द्र ने सबसे पहले प्राकृत भाषा के व्याकरण को अपने ही संस्कृत भाषा के व्याकरण पर आधारित माना इसलिए उन्होंने कहा- प्रकृतिः संस्कृतम् । तत्र भवं तत आगतं वा प्राकृतम्।
इसके बाद उन्होंने बताया की प्राकृत में प्रयक्तु वर्णमाला, संधि, समास, कारक, विभक्ति इत्यादि का प्रयोग संस्कृत के अनुसार ही माना जाए। प्राकृत में प्रयुक्त तत्सम, तद्भव और देश्य शब्दों में से उन्होंने केवल तद्भव शब्दों का ही अनुशासन किया (नियम बनाए) तत्सम शब्दों के लिए तो उन्होंने कहा कि उन्हें संस्कृत के अनुसार समझ लिया जाए और देश्य शब्दों के लिए कोई विद्वत् सिद्धांत लागु नहीं पडता इसलिए उन्हें यथा स्वरूप कर लिया जाए। ___प्राकृत भाषा में प्रयोग बहुलता को ध्यान में रखते हुए सूत्र का विधान किया जिसमें सामान्य नियमों की मर्यादा बताई गई, मर्यादा बताने में चार प्रकार दिए गए
१. क्वचित् प्रवृत्ति- अर्थात् कहीं कोई नियम लागु नहीं पड़ रहा हो तो वहाँ वह नियम लागु पडने लगेगा.
२. क्वचित् अप्रवृत्ति- कहीं कोई नियम लागु पड रहा हो और अवसर हो वहाँ वह नियम लागु नहीं पडेगा.
३. क्वचित विभाषा- कहीं कोई नियम नित्य हो तो वहाँ वह विकल्प से हो
For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
20
July-2016 जाता है.
४. क्वचित अन्यदेव- कहीं कोई नियम बिलकुल भिन्न रूप से लागु पडने लगता है.
हेमचन्द्राचार्य आगे लिखते हैं कि आर्ष प्राकृत में बहुल सूत्र के चारों विकल्प लागु पडते हैं। उन्होंने आर्ष शब्द की व्युत्पत्ति बताइ है- ऋषिणां इदं आर्षम्।
प्रश्न यह होता है कि उन्होंने आर्ष प्राकृत किसे कहा है मनीषिओं ने श्री हेमचन्द्राचार्य के आर्ष प्राकृत को अर्धमागधी माना, हेमचन्द्राचार्य को भी यही अभीष्ठ था।
पाणिनी ने भी अपनी अष्टाध्यायी में वैदिक व्याकरण का संपूर्ण व्याकरण नहीं लिखा । लौकिक संस्कृत के संपूर्ण लक्षण वैदिक भाषा में लागु नहीं हो रहे इसलिए उन्होंने वेद के प्रयोगों को लाक्षणिक बनाने के लिए 'बहुलम् छंदसि' नामक सूत्र की रचना की। इस सूत्र का प्रयोग उन्होंने छः-सात बार किया जिन जिन प्रयोगों में इसकी आवश्यकता लगी उन्होंने जो बताया वह इस प्रकार है
क्वचित् प्रवृतिः क्वचिदप्रवृतिः क्वचिद् विभाषा क्वचिदन्यदेव । विधेर्विधानं बहुधा समीक्ष्य चतुर्विधं बाहुलकं वदन्ति ॥
हेमचंद्राचार्य ने अपने सात अध्याय के संस्कृत व्याकरण में कहीं पर भी आर्ष के लक्षण नहीं बताए क्योंकि उन्होंने प्रशिष्ट संस्कृत में आर्ष की संभावना नहीं देखी.
जैसे कि हम जानते हैं अर्धमागधी आगम साहित्य जैन संप्रदाय का ज्ञान है। सभी तीर्थंकर उसी सिद्धांत का प्रणयन करते हैं। परंपरा से यही ज्ञान विविध रूप में और विविध भाषा में चलता रहता है। अंतिम तीर्थंकर महावीर स्वामी ने उस ज्ञानकुंज को अर्धमागधी भाषा मे प्रस्तुत किया जो मगध देश की लोकभाषा थी। मगध के आस पास के क्षेत्रों में विहार करने के कारण उनकी भाषा अर्धमागधी कहलाई। श्वेतांबर आगम साहित्य जैनों के लिए बड़ा महत्त्व रखता है, जो वैदिक परंपरा के लिए वेदों का है।
संभवतः उसी महत्त्व को बताने के लिए हेमचन्द्राचार्य ने अर्धमागधी भाषा
For Private and Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
21
श्रुतसागर
जुलाई-२०१६ को आर्ष प्राकृत कहा है। जिस प्रकार वैदिक भाषा में नियम बहुलता से लागु होते हैं उपर्युक्त चारों नियमों के अनुसार लागु पडते हैं। अर्थात् इसी प्रकार अर्धमागधी भाषा में प्राकृत के नियम बहुलता से लागु होते हैं। प्रस्तुत लेख इसी आर्षभाषा के नियमों पर विचार करने के लिए लिखा गया है। ___ इः स्वप्नादौ ८.१.४६- प्राकृत भाषा के सामान्य नियम अनुसार स्वप्न आदि शब्दों में आदि 'अ के स्थान पर 'इ' होता है। जैसे कि
ईषत्-ईसि, वेतस-वेडिसो, व्यलीकम्-विलिअं, व्यंजनम्-विअण मृदंग-मुइंगो, कृपणः-किविणो, उत्तमः-उत्तिमो, मरिचम्-मिरिअं, दत्तम्दिण्णं
आर्ष प्राकृत में इसके अलावा स्वप्न – सुमिणो भी परिवर्तन होता है। मतलब की इन शब्दों में तो अके स्थान पर इ होता है परंतु स्वप्न में अके स्थान पर उ रूप भी मिलता है जिससे स्वप्न का सुमिणो होता है।
एत् शय्यादौ ८.१.५७ – संयुक्त व्यंजनों में विविध स्वरों का आगम होता हैं उसी के रूप में अ के स्थान पर सय्या आदि शब्दों में ए की प्राप्ति होती है। सामान्य रूप मे महाराष्ट्री के जो नियम दिए हुए हैं तद् अनुसार इस प्रकार परिवर्तन होता हैं जैसे- शय्या - सेज्जा, सय्या (सेज), सेज्जा – सज्जा, सद्या (निवास स्थान)
इस प्रकार वैकल्पिक रूप से यह परिवर्तन प्राप्त होते हैं जिसमें अ का ए, होता है और नहीं भी होता है- सौन्दर्यम् – सुंदर इस प्रकार औ का उ होता है। जब कन्दुकम् शब्द के लिए हेमचन्द्राचार्य ने अपने ही अभिधान चिन्तामणि कोश में मर्त्यकांड में कन्दुक शब्द के पर्याय रूप शब्द गेन्दुक शब्द दिया है कन्दुक -गेन्दुक “समौ कन्दुकगेन्दुकौ” ॥६६९॥
इन सभी परिवर्तनों के उपरांत भी आर्ष प्राकृत में विशेष रूप से पुराकम्म शब्द के लिए पुरेकम्म ऐसा प्रयोग होता है। जो वैकल्पिक रूप से नहीं होते लेकिन आर्ष में यह सब परिवर्तन होते हैं जो महाराष्ट्री में कहे गए हैं इसके अलावा पुराकम्म के स्थान पर पुरेकम्म निश्चिच रूप से प्राप्त होता है। पूर्वकर्म - पूरेकम्म
For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
July-2016 द्वारे वा ८.१.७९ - स्वर परिवर्तन के विविध रूपों में आ के स्थान पर ए होता है जो कि द्वारे शब्द में वैकल्पिक रूप से प्राप्त होता है। द्वार शब्द में जब आ के स्थान पर ए नहीं होता तब दुआरं, दार, बारं इस प्रकार के तीन रूप प्राप्त होते हैं।
नारक्कि का नारइओ रूप भी विकल्प से अलग होकर मिलता है इसमें आ का ए नहीं होता। नैरयिकः शब्द के स्थान पर नेरइओ और नारइओ इस प्रकार के दोनों रूप आर्ष में प्राप्त होते हैं यह सभी परिवर्तन आर्ष प्राकृत में तो प्राप्त होते हैं और इसके उपरांत पश्चात् कर्म का निश्चित रूप से पच्छे कम्मं रूप प्राप्त होता है। असहाय्य - असहेज्ज, देवासुरी - देवासुरी रूप संस्कृत के समान ही प्राकृत में भी प्राप्त होता है। आ के स्थान पर ए की प्राप्ति के नियम में आर्ष प्राकृत में इस प्रकार के परिवर्तन प्राप्त होते हैं। ___ अद् ऊतः सूक्ष्मे वा ८.१.११८- प्राकृत में ऊ के स्थान पर विविध परिवर्तन होते हैं जिसमे ऊ के स्थान पर उ की प्राप्ति और ऊ के स्थान पर अ प्राप्ति का भी उल्लेख है। ऊ के स्थान पर अ का प्रयोग सिर्फ आर्ष प्राकृत में ही प्राप्त होता है जो कि सूक्ष्म शब्द में वैकल्पिक रूप से होता है, सूक्ष्म – सण्हं, सुग्रह होता है। इसके अलावा आर्ष में सुहुमं प्रयोग भी प्राप्त होता है, यह परिवर्तन सूक्ष्म शब्द के लिए ही विशेष रूप से प्राप्त होता है।
दुकुले वा लश्च द्विः ८.१.११९- आर्ष में जिस प्रकार से कहा गया कि ऊ के स्थान पर अ की प्राप्ति होती है वह परिवर्तन तब ही प्राप्त होता है जब ऊ का अ होता है। दुकुलम् – दुऊलं, दुअल्लं (डगलो), यह शब्द इस प्रकार से सिर्फ आर्ष प्राकृत में ही प्रयोजित किया है। ____ अइः दैत्यौ च ८.१.१५१- प्राकृत के समान्य नियम के अनुसार ऐ के स्थान पर ए प्रयोग किया जाता है, परंतु इस नियम के अपवाद के रूप में यह सूत्र कहा गया है कि ऐ के स्थान पर अइ का प्रयोग किया जाएगा किन्तु यह नियम कुछ ही शब्दों के लिए सीमित है इस लिए सूत्र में कहा गया है कि आदि शब्दों में ऐ के स्थान पर अइ होगा यह प्रयोग आर्ष में होता है और विशेष रूप से चैत्य शब्द के लिए आर्ष प्राकृत में कहा गया है कि चैत्य शब्द के त्य के त् और य के मध्य में इ
For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
23
जुलाई-२०१६ का आगम होता है, इस कारण से यह नियम अन्य शब्दों को प्रभावित करता है परंतु चैत्य के स्थान पर - चेतियं – चेइअं होता है, परंतु आर्ष प्राकृत में चैत्य के पूर्ण शब्द के स्थान पर ची बोला जाता है। चैत्यवन्दनम् – चीइवंदणं
आर्ष में ऐ के स्थान पर अइ का प्रयोग इन शब्दों में होता है
सैन्यम् –सइन्नं, दैत्यः -दइच्चो, दैन्यम् – दइन्नं, ऐश्वर्यम् – अइसरिअं, भैरवः – भइरव, वैजवन – वइजवणो, देवदत्तम् – दइवअं, वैतालीयम् - वइआलीअं, वैदेशः – वइएसो, वैदेहः – वइएहो, वैदर्भ – वइदब्भो, वैश्वानर -वइस्साणरो, कैतव-कइअवं, वैशाखः-वइसाहो, स्वैर-सहरं, चैत्यम्-चइयं __ और इस प्रकार भी प्राप्त होता है- कगचजतदपयवां प्रायो लुक् ८.१.१७७ -यदि किसी भी स्वर के पश्चात क, ग, च, ज, त, द, प, य और व अनादि रूप से (याने आदि में नहीं) और असंयुक्त रूप से (याने हलन्त रूप से नहीं) रहे हुए हों तो उनका प्रायः बहुत करके लोप हो जाता है जैसे
'क' के उदारण – तीर्थंकरः- तित्थयरो, लोकः – लोओ, शकटम् – सयढं । 'ग' के उदाहरण - नग - नओ, नगरम् – नयरं, मृगांकः – मयंको। 'च' के उदाहरण – शची - सई, कचग्रह – कयग्गहो। 'ज' के उदाहरण – रजतम् – रययं, प्रजापतिः – पयावई, गजः – गओ। 'त' के उदाहरण - वितारण- विआणं, रसातलम्- रसायलं, यदि - जई। 'द' के उदाहरण- गदा – गया, मदनः – मयणो। 'प' के उदाहरण- रिपुः – रिऊ, सुपुरुष - सुउरिसो। 'य' के उदाहरण - दयालु – दयालु, नयनम् – नयणं, वियोग - विओओ।
'व' के उदाहरण- लावण्यम्- लायण्णं, विबुधः- विउहो, वडवानलःवलयाणलो।
इस सूत्र में प्रायः अव्यय का ग्रहण किया गया है जिसका तात्पर्य यह है कि बहुत करके लोप होता है, तदनुसार किन्हीं किन्हीं शब्दों में क ग च ज त द प य और व का लोप नहीं भी होता है जैसे
For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
24
SHRUTSAGAR
July-2016 क - सुकुसुमं – सुकुसुमं। ग - प्रयाग जलं – पयाग जलं, शुगतः - सुगओ, अगुरू: – अगुरु । च - सचारम् – सुचावं। ज - व्यंजनम् - विजणं। त - सुतारम् – सुतारं । द - विदुरः – विदुरो। प - सपापम् – सपावं। व – समवायः समवाओ। दैवः – देवो।
अर्थात् शब्द के द्वारा आचार्यजी कहते हैं की जिस शब्द में कगच...आदि का लोप करनेवाला अर्थ स्पष्ट रूप में समझ में न आए अथवा अर्थ के विषय में भ्रमणा उपस्थित हो तो उस शब्द को विशेष नामरूप मानकर उस शब्द के कगच आदि का लोप न किया जाए ___ आर्ष प्राकृत में इन परिवर्तनों के लिए यह भी स्पष्टता की गई है कि ये शब्द की आदि में नहीं होने चाहिएँ और हलन्त भी नहीं होने चाहिएँ। जब शब्द की आदि में हों तो यह परिवर्तन नहीं होता परंतु वैकल्पिक रूप से कुछ शब्दों की आदि में भी ये परिवर्तन पाए जाते हैं
प - स पुनः – स उण । च – स च – सो अं। चिन्हम् – इंधं किसी किसी स्थान पर 'च' का 'ज' होता है, पैशाची – पिसाजी
क का ग होता है, एकत्वम् – एगतं, एकः – एगो, अमुकः – अमुगो, असुकः - असुगो।
श्रावकः – सावगो, आकारः – आगारो, आकर्षः – आगरिओ, लोकस्य उध्योतकराः – लोगस्स उज्जोअगरे
इस प्रकार के परिवर्तन को व्यत्यय भी कहा जाता है परंतु आर्ष प्राकृत की यह विशिष्टता है कि इस प्राकृत के परिवर्तन अनिश्चत रूप से होते हैं और अनिश्चित वर्णादेश भी प्राप्त होते हैं जो अर्थ स्पष्टता के विशेष द्योतक होते हैं जैसे- आकुञ्चनम् – आउण्टणं इस प्रकार य के स्थान पर ट की प्राप्ति होती है, यह आर्ष प्राकृत की विशेषता है जो अन्य आर्ष शब्दों में भी विविध रूप से मिलती है। ये परिवर्तन आर्ष में ही मिलते हैं ऐसा नहीं बल्कि ये परिवर्तन और प्राकृतों में भी पाए जाते हैं।
For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
25
श्रुतसागर
जुलाई-२०१६ कुब्ज - कर्पर - कीले कः खः अपुष्पे ८.१.१८१ - प्राकृत शब्दों में व्यंजनों के परिवर्तन भी विशिष्ट प्रकार से प्राप्त होते हैं जैसे- क का ख
कुब्जः – खुज्जो, कर्परम् – खप्परं, कीलकः – खीसओ। बद्धवा कुब्जक प्रसूनम् – बंधेउं कुज्जय पसूणं ।
इस वाक्य में कुब्ज शब्द पुष्प अर्थ का सूचक है इसलिए क - ख नहीं होता यह परिवर्तन प्राकृत में प्राप्त है और आर्ष प्राकृत में तो इसके अलावा और भी कई शब्दों में यह परिवर्तन होता है जैसे
कासितम् – खासिअं, कसितम् – खसिअं, कासितेन – खासिएणं। यह प्रयोग अन्नत्थ उससिएण नामक जैन प्रतिक्रमण सूत्र में उल्लेखित है। प्रत्यादौ डः ८.१.२०६ - प्रति आदि शब्दों में त का प्रायः ड होता है।
प्रतिभासः – पडिहासो, प्रतिमा – पडिमा, व्यावृतः – वाबडो, पताका - पडाया, बिभीतक – बहेडओ, हरीतकी - हरडई, मृतकम् – मडयं आदि कई उदाहरण हैं।
आर्ष प्राकृत में अपने विशेष रूप से यह भी परिवर्तन होते हैं कि त का ड होता है जो कुछ शब्दों में प्राप्त है।
दुष्कृतम्-दुक्कडं, सुकृतम्-सुक्कडं, आहतम्-आहडं, अपह्यतम्-अवहडं
आर्ष प्राकृत में कई स्थानों पर प्रायः अर्थ को लेते हुए त - ड परिवर्तन प्राप्त नहीं होता। _प्रतिसमयम् – पइसमयं, प्रतिपम् – पइवं, संप्रति – संपइ, प्रतिष्ठानम्पइट्टाणं, प्रतिज्ञा – पइण्णा इस प्रकार कई शब्दों में त - ड आदेश किया है। इसके उपरांत भी आर्ष प्राकृत में विशेष रूप से कहा गया है की ढ भी मिलता है और परिवर्तन नहीं होता एसे भी उदाहरण मिलते हैं।
नो णः ८.१.२२८ – अनादि असंयुक्त रूप से स्थित न के स्थान पर ण होता है इस प्रकार का परिवर्तन प्राकृत में होने के उपरांत आर्षप्राकृत में भी यही होता है और नहीं भी होता जैसे
For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
26
SHRUTSAGAR
July-2016 आरनालं - आलनालं, अनिलः – अनिलो, अनलः – अनलो। आर्ष प्राकृत में न के स्थान पर ण होता है ऐसे भी कई उदाहरण प्राप्त होते
कनकम् – कणयं, मदनः – मयणो, वदनम् – वयणं, नयनम् – नयणं ।
आदेः यः जः ८.१.२४५ - शब्द की आदि में अगर य हो तो उसके स्थान पर ज होता है जैसे
यशः जसो, यमः – जमो, यादि - जाइ।
अवयवो, विणयो जैसे शब्द में य आदि में नहीं तो यह नियम नहीं लगता शब्द अगर उपसर्ग युक्त हो तो यह पूर्ण रूप से आदि में य नही होता है इस कारण य का ज नहीं होता जैसे
संयमः- संजमो, संयोगः- संजोगो, अपयशः- अपजसो, प्रयोगःपयोओ।
आर्ष प्राकृत में कई स्थानों पर विशेष रूप से आदि में रहे य का लोप नहीं होता है जैसे
यथाख्यातम् – अहक्खाय, यथाजातम् – अहाजायं।
हरिद्रादौ लः ८.१.२५४- हरिद्रा आदि शब्दों में र के स्थान पर ल के प्रयोग का नियम दिया गया है जो कि आदि के कारण यह नियम कई शब्दों में प्रयुक्त होता है जैसे कि- हरद्रा-हलिद्दो, दरिद्राति-दलिद्दाइ, हारिद्रःहालिद्दो, युधिष्ठिरः-जहिढिल्लो, शिथिरः-सिढिलो, मुखरः-मुहलो, चरमःचलणो, वरुणः-वलुणो, करुणः-कलुणो, अङ्गार-इंगालो, सत्कारः- सक्कालो, सुकुमारः-सोमालो, किरातः-चिलाओ, परिखा–फलिहा, परिघः–फलिहो, पारिभद्रः-फालिहट्टो, कातरः-काहलो, रुग्णः-लुक्को, अपद्वारः-अवद्दालो भ्रमरः-भमलो, जठरम्-जढलं, बडरः-बढलो, निष्ठुरः-निट्ठल।
चरण शब्द के लिए यह स्पष्टता है की यदि पैर के अर्थ का सूचक है तब ही र के स्थान पर ल होता है उसके अलावा नहीं होता जैसे- चरणकरणम्चरणकरणं।
For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
27
श्रुतसागर
जुलाई-२०१६ भ्रमर शब्द में भी म के स्थान पर स होता है तब ही र के स्थान पर ल होता
आर्षप्राकृत में इतने नियमों की स्पष्टता के बाद भी कई स्थानों पर र के स्थान पर ल के उदाहरण मिलते हैं।
द्वादशाङ्गम् – द्वादश + अङ्गम् = दुवालसंगं । आर्ष प्राकृत में द - ल के कई उदाहरण मिलते हैं।
छः अक्ष्यादौ ८.२.१७- अक्षि आदि शब्दों में क्ष – छ के प्रयोग का आदेश किया गया है।
सामान्य प्राकृत में तो इसके लिए यह भी नियम है कि क्ष-छ ही होता है ख का प्रयोग नहीं होता किन्तु आर्ष प्राकृत में तो क्ष – ख का प्रयोग भी मिलता है।
'छ' अक्षि – अच्छि, इक्षु – उच्छु, लक्ष्मी – लच्छी, कक्षः – कच्छो, क्षुतम्- छीअं, क्षीरम् – छीरं, सदृक्षः – सरिच्छो, वृक्षः –वच्छो, मक्षिका - मच्छाआ, क्षेत्रम् – छेत्तं, मक्षिका – मच्छिआ, क्षुधा – छुहा, दक्षः – दच्छो, कुक्षिः – कुच्छी, वक्षः – वच्छं, क्षुण्णः -छुण्णो, कक्षा – कच्छा, क्षार – छरो, कौक्षेयकम् – कुच्छेअयं, क्षुरः छुरो, उक्षा – उक्षन् – उच्छा, क्षतम् - छयं, सादृक्ष्यम् – सारिच्छं ___आर्ष प्राकृत में इसके अलावा भी क्ष के परिवर्तन प्राप्त होते हैं जो कि क्ष के स्थानपर ख में परिवर्तित होते हैं।
ह्रस्वात् त्य श्च त्स प्साम् अनिश्चले ८.२.२१ – यदि किसी स्वर में ह्रस्व स्वर के बाद मे त्य, श्च, त्स अथवा प्स में से कोई एक हो तो उसके स्थान पर छ की प्राप्ति होती है, किन्तु यह नियम निश्चल शब्द में रहे हुए श्च के लिए नहीं है। त्य के उदाहरण – पत्यम् – पच्छं, पत्या – पच्छा, मिथ्या – मिच्छा।
श्च के उदाहरण – पश्चिमम् – पच्छिमं, आश्चर्यम् – अच्छेरं, पश्चात् – पच्छा ।
त्स के उदाहरण – लिप्सते – लिच्छइ, जुगुप्सति, जुगुच्छर, अप्सरा - अच्छरा।
For Private and Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
श्मश्रुः - मासू, मंसू, मस्सू, श्मशानम् - मसाणं ।
आर्ष प्राकृत में श्मशानम् – सीआणं, सुसाणं ।
-
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
28
आर्ष प्राकृत में स परिवर्तन में भी और विशिष्ट रूप मिलते हैं
च्च में परिवर्तन- निश्चल – निच्चल, तथ्यम् - तच्चं
आदेः श्मश्रुश्मशाने ८.२.८६ – संस्कृत शब्द श्मश्रुः और श्मशान में आदि श् व्यंजन का प्राकृत रूपंतर में लोप हो जाता है जैसे
July-2016
तैलादो ८.२.९८ – संस्कृत भाषा में तैल आदि अनेक शब्द ऐसे हैं जिनके प्राकृत रूपांतर में कभी कभी तो अन्त्य व्यंजन का द्वित्व होता है और कभी कभी अनन्त्य अर्थात मध्य व्यंजनों में से किसी एक व्यंजन का द्वित्व हो जाता है। अनन्त्य के संबंध में कोई निश्चित नियम नही अतः जिस व्यंजन का द्वित्व मिलता है उसका विधान इस सूत्र के अनुसार होता है। इतना निश्चित है कि अनादि का ही द्वित्व होता है ।
आर्ष प्राकृत में कई शब्द एसे हैं जिनमें अनन्त्य का द्वित्व नहीं होता और अन्त्य या मध्यस्थ व्यंजन का द्वित्व नहीं होता इस प्रकार के उदाहरण भी मिलते
हैं ।
अंत्य व्यंजन द्वित्व होने के उदाहरण तैलम् - तेल्लं, मण्डुकः – मण्डुक्को, विचकिलम् – वेइल्लं, ऋजुः – उज्जू, वीडा – विड्डा, प्रभूतम् - बहुत्तं ।
अनन्त्य व्यंजन का द्वित्व होने के उदाहरण स्तोत्रम् – सोत्तं, यौवनम् – जुव्वणं ।
आर्ष प्राकृत में जहाँ यह नियम नहीं लगता ऐसे उदाहरणविश्रोतसिका – विसोअसिआ, प्रतिस्त्रोत – पडिसोओ। आर्ष प्राकृत में इस निय के अनुसार शब्दों का प्रयोग भी मिलता है और ऐसे भी कई शब्दों का प्रयोग मिलता है जहाँ ऐसे नियम प्रयुक्त नहीं होते।
For Private and Personal Use Only
क्ष्मा श्लाघा रत्ने अन्त्य व्यंजनात् ८.२.१०१ - क्षा श्लाघा रत्न इन शब्दों में रहे संयुक्त व्यंजन में अ का आगम होता है
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
श्रुतसागर
जुलाई-२०१६ क्ष्मा - छमा, श्लाघा – सलाहा, रत्नम् – रयणं ।
आर्ष प्राकृत में इन शब्दों के अलावा भी शब्द हैं जिनमें अ का आगम होता है
सूक्ष्म – सूक्षमम्, सुहमं। हूँ श्री ह्र कृत्न क्रिया द्रिष्टयासु इत् ८.२.१०४ – ह्र में ह से पूर्व इ होता है। ई - अर्हन – रिहा, गर्हा – गरिहा, बर्ह – बरिहोः।
श्री के स्थान पर सिरि, ह्री के स्थान पर ह्री के स्थान पर हीरी ह्रीतः के स्थान पर हिरीओ कृत्स्न के स्थान पर कसिणो, क्रिया - किरिया होता है।
आर्ष प्राकृत में श्री ह्री आदि शब्दों का प्रयोग जिस प्रकार यहाँ बताया गया है उसी प्रकार से होता है किन्तु आर्ष प्राकृत में क्रिया के स्थान पर किया उच्चारण भी होता है।
हतं ज्ञानं क्रियाहीनम्- हयं नाणं कियाहीणं । आवश्यक नियुक्ति गाथा १०१, विशेषावश्यक भाष्य गाथा ११५६ दृष्ट्या – दिद्विआ।
स्वप्ने नात् ८.२.१०८ – स्वप्न शब्द में न पूर्व इ का गम होता है यह प्राकृत का निय है और आर्ष प्राकृत में स्वप्न के स्थान पर सुविणो या सुमिणो शब्द का प्रयोग भी मिलता है। ___ तन्वीतुल्येषु ८.२.११३ – गुणवाचक उकारांत शब्द को नारी जाति के लिए ई प्रत्यय लगता है (२.४.३५) इसलिए प्राकृत भाषा में भी तनु – तन्वी, लघु –लघ्वी, गुर्वी –गुरु होता है। इन शब्दों में संयुक्त व्यंजन में उ की प्राप्ति होती है। इसलिए – न्, घ्, र्, ह्, द् आदि व्यंजनों की पूर्व में उ प्राप्त होता है
और इन शब्द का तणुवी आदि रूप बनता है। इसी प्रकार आर्ष प्राकृत में भी सूक्ष्म शब्द में भी उ का आगम होता है। सूक्ष्मम् – सुहुमं।
हदे ह - दो ८.२.१२०- सामान्य प्राकृत में ह्र और द् का स्थान परिवर्तत करने का नियम है। जैसे
For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
SHRUTSAGAR
20
___ July-2016 हृदः - द्रहो जबकि आर्ष प्राकृत में ह्रद के स्थान पर हरद होता है और हरद बनता है। हरए महापुंजरित (नामक धरा में) मलिन – उभय - शुक्ति छुप्त आरब्ध पदातेः मइल – अवह सिप्पि धिक्क पाइक्कं उच्चारणे वैकल्पिक रूप से होता है। कुछ व्याकरण ग्रंथों में उभय के स्थान पर वह न करके उवह कहा गया है जबकि आर्ष प्राकृत में तिर्यक के स्थान पर तिरिया प्रयोग होता है। ___ कत्वः - तुम् अत्तूण तआणाः ८.२.१४६ - संबंधक भूतकृदंत के अर्थ सूचक संस्कृत के प्रत्यय कत्वा के स्थान पर तुम, अ, तूम, ऊण, तुआण, उआण प्रत्ययों का प्रयोग धातु मात्र के साथ होता है जैसे
दृष्टवा – दट्ट, भुक्त – भोत्तु, भ्रन्त्वा - भमिअ, रन्त्वा – रमिअ, गृहित्वा - घेत्तुण, तूण के त का लोप, भित्वा – भोत्तुआण, श्रुत्वा – सोउआण
वंदितु सव्वसिध्धे – वंदित्ता सूत्र की प्रथम गाथा रूप प्राप्त है वंदित्वा इस प्रकार के सिद्ध संस्कृत रूप मे से त्वा के व का लोप करके प्राकृत में वंदिता रूप बन शकता है।
इसी प्रकार कृत्वा रूप के स्थान पर आर्ष प्राकृत में कर्ट रूप प्राप्त होता है, कट्टं रूप के अनुस्वार का लोप करने से कट्ट रूप भी बनता है। ___कृत्वसः हुतं ८.२.१५८ – हेमचन्द्राचार्य के सिध्धहेमशब्दानुशासन के ही ७.२.१०९ सूत्र द्वारा वार अर्थ में विहित किए कृत्वस् प्रत्यय के स्थान पर प्राकृत में हत्तं प्रयोग होता है- सहस्त्रकृत्वः – सयहुतं ___ आर्ष प्राकृत में तिखुत्तो आयाहिणं पयाहिणं आदि वाक्यों में हुतं के स्थान पर खुत्तो प्रत्यय प्रयुक्त होता है। कृत्वस् प्रत्यय का प्राकृत उच्चारण मात्र है।
सप्तम्याः द्वितीया ८.३.१३७ - जवल्ले कुछ प्रयोगों में सप्तमी विभक्ति के स्थान पर द्वितीया विभक्ति होती है, आर्ष प्राकृत में बडे ही विशिष्ट रूप से प्राप्त होता उदाहरण -
तम्मि कालम्मि, तम्मि समयम्मि – तस्मिन् काले, तस्मिन् समये।
तेणं काले णं ते णं समएणं - तेन कालेन तेन समयेन । इस प्रकार विभाजन किया जाए तो ते काले तथा ते समए इन चारों पदों में सप्तमी ही है, आर्ष के
For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
श्रुतसागर
31
आधार से ही इस पद को सप्तमी समझा जा सकता है
www.kobatirth.org
आर्ष में कुछ स्थानों पर प्रथमा के बदले द्वितीया भी प्रयुक्त मिलती है। चतुर्विंशतिरपि जिनवराः – चउवीसं पि जिणवरा ।
यहाँ चउवीसं पद द्वितीयांत है पर मूलरूप से चउवीसं पद जिनवरा का विशेषण है इस कारण से उसे प्रथमांत ही समझना चाहिए ।
सी ही हीअ भूतार्थस्य ८.३.१६३
संस्कृत भाषा में तीनों काल और तीनों वचन के आधार से भूतकाल के प्रत्यय लगते हैं किन्तु प्राकृत में तीनों काल तीनों वचन के लिए सी ही हीअ प्रत्यय लगाए जाते हैं
आर्ष प्राकृत में भूतकाल को दर्शाने हेतु अब्बवी प्रत्यय का प्रयोग होता है- जो कि संस्कृत के ह्यस्तन भूतकाल के अन्य पुरुष एकवचन के अब्रीत रूप से सिद्ध होता है।
( जालशिक्षा - गतांथी सागण) सायमर्ध आचमति
व विक्रीणते
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
संदर्भ
१. वैयाकरण सिद्धान्त कौमुदी : गोपालदत्त पांडे, सरभारती प्रकाशन-वाराणसी १९८४ चौखंबा.
२. HISTORY OF INDIAN LITERATURE. M Winternitz, Motilalbanarasidas vol १, २, ३, Delhi १९६३, Tr. Subhadra jha
३. प्राकृत व्याकरणम् भाग १- २, प्यारचंदजी महाराज, आगम, अहिंसाएवं प्राकृत संस्थान उदयपुर २००६
धर्ध उद्घटयति
जुलाई-२०१६
ls उत्तिष्ठति
प२वा२र्ध प्रपारयति
धूप धूपायति
भ२६ मृद्राति
For Private and Personal Use Only
क्षिर क्षरति
भलर्ध मलेत(?)
२६ अड्डति
छूट छुट
भर्ध दम्नोति
स शक्नोति
पल्लास पर्यार्द्रयति छूंट स्फुटयति
-समता
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
____32
SHRUTSAGAR
July-2016 १२सीय विपर्यस्यति ॥२५ जायते ओम उपालभते २५ उद्वंधयति अभई कामति यस आदिशति quढ वर्धयत्ययं सोढ लूटयत्ययं ॥५७ आस्खलति श५ शपति 9उत्कूदते २०४६ रंजयत्ययं वी७७६ विरहयति ट्रमट्रम द्रमद्रमति त3 तटत्यटति सन्यस संन्यस्यति आसपर्छ तर्जयति हे उद्वेजयति हेष पश्यति ५॥४१ ध्वंसते पोसई पुष्यति पुडुंयई प्रभवति ससई श्वसिति यो५७ अभ्यंगयत्ययं 31.231. उद्वर्तते नीम2 निवर्तते पर्त वर्तते ४॥२५ कंदति गूंथ ग्रंथयति j६ गुंफति ॥ गाहते
॥४४ गर्जति (Hi०४ भनक्ति पाई वाति
विडा विभाति सीव सीव्यति वीस पिनष्टि धोस घोषयति ॥२४ मारयति
मि. आभ्यटति यां५४ संवाहयति डि. हेषायते १मई वमति
१५ उपलक्षयति सं२४ विसर्जयति ५४२७ प्रतिपृच्छति सम संखायाति ५ पर्याणयति सू०४१४ शेफयति ठूष दुष्यति १६ वर्तयति ५७५.घटत्करोति नि२।७२ निराकरोति ४६ (हाकरोति) भेड मुंचति ७i25 सिंचति सोप लुंपति सीप लिपति धूम घूर्णते वा २॥यई रच्यते १०४ वाद्यते घा दह्यते ५।०४६ खाद्यते घास धृष्यते
०४।॥ ज्ञायते
३८ विदीर्यते ४२॥ क्रियते
एमई लूयते १।७२ व्याहरति इति संस्कारप्रक्रमे द्वितीयः क्रियाधिकारः। इत्थं शब्द-क्रियोक्तिरन्याप्यूह्या। इति संग्रामसिंहविरचितायां बालशिक्षायां संस्कारप्रक्रमः।
For Private and Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
For Private and Personal Use Only
नद सूरि-पम म्बर मूर्तिपूजके
पुप्पट
MALAAS
चातुर्मास प्रवेश के शुभ अवसर पर सेटेलाईट जैनसंघ अहमदाबाद में आशीर्वचन देते हुए राष्ट्रसंत प. पू. आचार्यश्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
जागरण का महापर्व भव्य चातुमास परम श्रद्धेय आचार्यप्रवर श्री
महाराजा
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir RNI : GUJMUL/2014/66126 SHRUTSAGAR (MONTHLY).POSTAL AT. GANDHINAGAR. ON 15TH OF EVERY MONTH. PRICE : RS. 15/- DATE OF PUBLICATION JULY-2016 राष्ट्रसंत प. पू. आचार्यश्री पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा. के चातुर्मास प्रवेश प्रसंग पर उपस्थित श्रमणवृंद पुष्पदंत जैन संघ, सेटेलाईट, अहमदाबाद mernatiमोना आत्म-जागरण का महापर्व : भव्य चात्मास राष्ट्रसंत परम श्रद्धेय आचार्यप्रवर श्री पनसागरसूरीश्वरजी महाराजा आदि यूरि-पदस्य व श्रमण-अमणी बूंद "श्री पुष्पदंत मोजाका मूर्तिपूजक जैन प-टेलाईट, अमदाबाद सद्गुरु शरणगा। BOOK-POST / PRINTED MATTER प्रकाशक श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र, कोबा आचार्य श्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर गांधीनगर 382007 फोन नं. (079) 23276204, 205, 252, फेक्स (079) 23276249 Website : www.kobatirth.org email: gyanmandir@kobatirth.org Printed and Published by : HIREN KISHORBHAI DOSHI, on behalf of SHRI MAHAVIR JAIN ARADHANA KENDRA, New Koba, Ta.&Dist. Gandhinagar, Pin-382007, Gujarat. And Printed at : NAVPRABHAT PRINTING PRESS,9,Punaji Industrial Estate, eshwar. Ahmedabad-380004 and Published at : SHRI MAHAVIR JAIN ARADHANA KENDRA, New Koba, Ta.&Dist. Gandhinagar, Pin-382007, Gujarat. Editor : HIREN KISHORBHAI DOSHI For Private and Personal Use Only