Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 sanmatitarka - gAthA 1.41nA tAtparya vize vicAraNA muni trailokyamaNDanavijaya evaM sattaviappo, vayaNapaho hoi atthapajjAe / vaMjaNapajjAe uNa, saviyappo nimviyappo ya // sanmati. - 1.41 (evaM saptavikalpo, vacanapatho bhavatyarthaparyAye / vyaJjanaparyAye punaH, savikalpo nirvikalpazca // ) sanmatitarkamAM saptabhaMgInI prarUpaNA pachI mUkAyelI uparyullikhita gAthA, saptabhaMgImAM nayanI yojanA darzAvatA zAstrapATha tarIke suprasiddha che ane jainanyAyane sambandhita aneka granthomAM o uddhRta thayelI jovA maLe che. A gAthAno zabdArtha Avo thAya che : "A pramANe (-pUrvenI gAthAomAM dekhADyA mujaba) sAta vikalpa dharAvato vacanamArga arthaparyAyamAM thAya che. vyaMjanaparyAyamAM to savikalpa ane nirvikalpa vacanamArga che." Ama, A gAthAno zabdArtha to taddana saraLa che, paNa je zabdo pAchaLanuM tAtparya pakaDavU aTaluM ja agharuM che. __ A gAthAnA tAtparya vize sauprathama chaNAvaTa ApaNane sanmatitarka paranI vAdamahArNava TIkA (-zrIabhayadevasarijIkRta)mAM jovA maLe che. tyAra pachInAM A gAthA paranAM tamAma vivaraNo prAyaH TIkAne ja anusare che. ekamAtra upA. zrIyazovijayajIo anekAntavyavasthA ane dravyaguNaparyAyarAsastabakamAM A gAthA vize thoDIka navI vAto rajU karI che. ane te uparAnta, zrIabhayazekharasUrijIo saptabhaMgIvizikA, dravyaguNaparyAyarAsa-vivecana va. granthomAM A gAthA vize maulika vicAraNA darzAvI che. vaLI, paM. zrIsukhalAlajIo paNa sanmatitarka-anuvAdamAM A gAthAnA tAtparya aMge aka navI ja dizA cIMdhI che. atre A tamAma rajUAto, te pAchaLanA Azayo, teonI paraspara bhinnatA, mULagranthanA sandarbhe teonI yuktatA va. vize vicAravAno upakrama che. A gAthAnA tAtparya vize vicAravA mATe, saptabhaMgI aTale zuM? te vize thoDaMka samajI levu jarUrI che. saptabhaMgI o jaina pAribhASika zabda che ane teno artha 'dharmImAM dharmanA ApekSika astitvano paripUrNa bodha karAvanAra
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 anusandhAna-55 sAta vAkyo' ovo thAya che. bhAva o che ke koI paNa dharma (-paryAya), dharmI (-dravya, AtmA jevAM mULabhUta dravya ke ghaDA jevAM AdiSTa dravya)mAM cokkasa deza-kAlAdinI apekSAo ja astitva dharAvato hoya che, te sivAyanI apekSAo nahIM. have jo ApaNe o apekSA dekhADyA vagara ja, te dharmanA dharmIgata astitvanaM pratipAdana karIo, to o pratipAdana apUrNa ke viparIta bodha janmAvatuM hovAthI amAnya ja gaNAya. tethI ApaNe vAstavika bodha karAvavA mATe, je apekSAo o dharma dharmImAM che ane je apekSAo nathI, te baMne jaNAvavA ja rahyA. dharmanA A ApekSika astitva-nAstitvanuM pratipAdana a ja saptabhaMgInA anukrame prathama be- pahelo ane bIjo bhAMgA che. A pahelA be bhAMgAno bodha thAya aTale tarata prazna upasthita thAya ke- dharma je apekSAo dharmImAM che ane je apekSAo nathI, o banne apekSAogeM oka sAthe grahaNa karIo to tyAre dharma vize zuM samajavU ? A praznanA uttaramAM avaktavya ama ja kahevU paDe. kAraNa ke, banne apekSAo dharmanuM je astitvanAstitva ubhayanAM saMmIlanarUpa oka viziSTa svarUpa sarjAya che, tene ApaNe buddhithI samajI to zakIo, paNa zabdathI tene varNavavAnuM zakya nathI ja, tethI tene zabdAtIta- avaktavya ja kahevU paDe. A avaktavyano pratipAdaka trIjo bhAMgo che.2 A traNa bhAMgAmAMthI be-benA saMmizraNathI cothAthI chaThThA sudhInA bIjA traNa bhAMgA sarjAya che. A bhAMgA pahelA traNa bhAMgAnA saMyogAtmaka hovA chatAM omanAthI kathaMcid bhinna paNa che. goLa ane dahIM sAthe khAIo to o bannenA potapotAnA svAda uparAnta jema oka vilakSaNa svAda anubhavAya che, tema ja 1. ghaDo vAstavamA pudgalAstikAyano paryAya che, chatAM ano paNa dravya tarIke vyavahAra ___thAya che, tethI te AdiSTadravya kahevAya che. 2. saptabhaMgImAM trIjo bhAMgo 'syAdastyeva syAnnA'styeva ca' oma pahelA be bhAMgAnA saMyojanarUpa hoya, ane cotho bhAMgo avaktavyano hoya -ovI paNa oka paramparA che. paNa sanmatitarkakAra, tattvArthaTIkAkAra zrIsiddhasenagaNi va. avaktavyane ja trIjA bhAMgAthI pratipAdya gaNatA hovAthI, ahIM badhe 'syAdavaktavya eva'ne ja trIjo bhAMgo gaNAvyo che. A be paramparAnI bhinnatA sakalAdeza-vikalAdezanI bhinna bhinna vibhAvanAne AbhArI che, te samajavA mATe juo saptabhaMgIprabhA- pR. 64-75
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 85 ahIM paNa samajavAnuM che. sAtamo bhAMgo traNe mUlabhUta bhAMgAnA saMyojanarUpa che. A sAte bhAMgA okaThA thAya aTale sarjAtuM mahAvAkya, paripUrNa bodha karAvatuM hovAthI, pramANavAkya gaNAya che. udAharaNa sAthe A vAta joio to- 'ghaDo lAla che ?' oma koI pUche ane javAbamAM phakta hA pADavAmAM Ave, to anAthI vyaktine thato ghaDAmAM sarvathA raktatvano bodha aprAmANika ja che, kAraNa ke ghaDo phakta bahArathI lAla che, aMdarathI nahIM. tethI Ama kahevU joio- ghaDo bahArathI lAla che (syAd ghaTo rakta eva, syAd = apekSAo, prastuta sandarbhamAM bahAranA bhAge),paNa aMdarathI lAla nathI (syAd ghaTo'rakta eva). A ja saptabhaMgInA pahelA be bhAMgA che. paNa bahArathI ane aMdarathI akasAthe joio to ghaDo lAla che paNa kharo, ane nathI paNa. tethI kahevU paDe ke te rIte ghaDAnuM svarUpa kahevAnuM zakya nathI.1 (syAd ghaTo'vaktavya eva) A trIjA bhAMgA dvArA pratipAdita thatI avaktavyatA ghaDAmAM raktatvanA astitva-nAstitva ubhayane Azrita che. A traNa bhAMgAnA saMyojana dvArA bAkInA bhAMgA Ama sarjAze : syAd ghaTo rakta eva syAd ghaTo'raktazcaiva, syAd ghaTo rakta eva syAd ghaTo'vaktavyazcaiva, syAd ghaTo'rakta eva syAd ghaTo'vaktavyazcaiva, syAd ghaTo rakta eva syAd ghaTo'rakta eva syAd ghtto'vktvyshcaiv| have ApaNe vAdamahArNavaTIkAmAM darzAvAyelA, A gAthAnA, be artho joizaM. paNa o jotAM pahelAM TIkAkArane sammata keTalAka zabdArtho samajI levA jarUrI che. - (1) arthaparyAya - arthanA grAhaka saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra o traNa arthanayo. 'arthagatAH paryAyA astitvanAstitvAdayo viSayA yasya so'rthaparyAyaH' AvI koika 'arthaparyAya' zabdanI vyutpatti teonA manamA hoi 1. prazna thAya ke 'syAd- oka sAthe ubhaya apekSAo(-bahArathI ane aMdarathI) ghaTo- ghaDo rakto'raktazcaiva- lAla che paNa ane lAla nathI paNa ama kema na kahevAya ? paNa ano javAba o che ke Ama kahevAmAM 'bahArathI lAla che ane lAla nahIM temaja aMdarathI lAla che ane lAla nahIM' oma sAbita thAya, je avAstavika che. Ane badale jo oma kahevA jaio ke 'ghaDo bahArathI lAla che ane aMdarathI lAla nathI,' to o cotho bhAMgo thai jAya che. mATe oka sAthe ubhayaapekSAo ghaDAnuM je rakta-arakta svarUpa che, tene varNavaq zakya na hovAthI ghaDAne avaktavya ja kahevo paDe.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-55 zake. (2) vyaMjanaparyAya- sAmprata, samabhirUDha ane avambhUta o traNa zabdanayo. 'jenAthI artha vyakta thAya te vyaMjana aTale zabda. tenA paryAyo aTale temAM rahelI vAcakatA. zabdanayo A vAcakatA- vyaMjananiSThaparyAyano vicAra karatA hovAthI vyaMjanaparyAya kahevAya' AvI koika samajaNa Avo artha dekhADavA pAchaLa hoi zake. (3) savikalpa- AnA be artha teoo dekhADyA cha- 1. vikalpono sadbhAva ane 2. sAmAnya- jAti. oka sAmAnyane AzrayIne judA judA ghaNA vikalpo- vizeSo saMbhavI zakatA hovAthI, sAmAnya paNa savikalpa kahevAya che. (4) nirvikalpa- AnA paNa be artha dekhADavAmAM AvyA che. - 1.vikalpono abhAva ane 2. vizeSa. vizeSanA koI vikalpa- vizeSa saMbhavatA na hovAthI, vizeSa paNa nirvikalpa gaNAya che. vizeSane nivikalpa tarIke oLakhAvanArI 'sAmAnyasvarUpamAMthI nirgata vikalpa- viziSTaparyAya te nirvikalpa' AvI vyutpatti paNa saMbhave che. savikalpa ane nirvikalpanA akane badale be artha zabdanayonA viziSTa svarUpane AbhArI che. zabdanayomA pahelo sAmpratanaya liMga, kAraka, kAla vagere bhede arthabheda mAne che, paNa saMjJAbhede nahIM. matalaba ke tenA mATe 'ghaTaH' kaho ane 'ghaTam' kaho, tyAre anukrame kartAkAraka ane karmakAraka tarIke upasthita thatI ghaTavyakti judIjudI che; parantu 'ghaTaH' kaho ke 'kumbhaH' kaho ke 'kalazaH' kaho, tyAre o traNe zabdathI upasthita thatI ghaTavyakti oka ja che.1 1. aeka prazna avazya jAge ke jo sAmpratanayamate saMjJA oka ja hovA chatAM, liMga, kAraka vagere jevI sAmAnya bAbata paNa arthabhedaka banatI hoya; to khuda saMjJAnu ja judApaNuM arthabhedaka kema nahIM ? A praznano javAba ApaNane nayarahasyamAMthI sAMpaDe tema che. tyAM upAdhyAyajIo sAmpratanayanI mAnyatAno abhiprAya o jaNAvyo che ke je dharmono abhedAnvaya zakya nathI te dharmone paraspara bhinna ja samajavA paDe ane o bhinna dharmo potAnA dharmIne bhinna banAve ja. Ano matalaba o samajI zakAya ke jema puruSatva ane strItvano oka sAthe oka padArthamAM anvaya zakya nathI, ane tethI te be dharmo ane tenA dharmIo paraspara bhinna che; tema kartRtva ane karmatvano paNa oka sAthe aeka padArthamAM anvaya zakya nathI, ane tethI te be dharmo ane te dharAvanAra ghaTavyaktio judI ja gaNavI paDe. parantu ghaTatva, kumbhatva, kalazatva -A badhA dharmono oka sAthe oka padArthamAM anvaya zakya hovAthI o dharmo potAnA AzrayabhUta dharmInA bhedaka banatA nathI. tethI 'ghaTaH' kaho ke 'kumbhaH' kaho, o banne padathI upasthita thatI ghaTavyakti oka ja rahe che.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 87 bIjo samabhirUDha naya saMjJAbhede paNa te te padathI vAcya padArthone judA gaNe che. arthAt tenA mate 'ghaTaH' ane 'kumbhaH' padathI upasthita thatI vyakti judI-judI che. dareka zabdanI vyutpatti judI hoya che ane padathI thato bodha paNa je vyutpattine anusarIne judo-judo thAya che avo A nayano abhiprAya che.1 zabdanayomAM trIjo avambhUta naya to atyanta sUkSmagrAhI hovAthI avasthAbhede paNa vAcyatAno bheda gaNe che. matalaba ke tenA mate to padArthanA vAcaka tarIke je zabdo svIkRta che, te zabdothI te padArtha kharekhara tyAre ja vAcya bane che, jyAre o zabdonI vyutpattimAM je kriyA samAyelI che te kriyA te padArthamAM vartamAna hoya, o sivAya nahIM. Ano artha o thAya ke indrane tyAre ja 'indraH' kahevAya ke jyAre 'indra' zabdanI vyutpattimAM samAyelI indanakriyAauzvaryano anubhava o karato hoya. jyAre o devasabhAmAM birAjamAna thaine potAnA auzvaryano anubhava nathI karI rahyo, tyAre ane anya kaMi paNa kaho, indra to nahIM ja kahevAya. DhUMkamAM, aeka padArthanI (dA.ta. indra tarIke oLakhAtI vyaktinI) avasthA badalAya tema te padArthaniSTha vAcyatA paNa badalAya avo A nayano abhiprAya che.2 1. AnuM tAtparya oma samajAya che ke je zabdone ApaNe paryAyavAcI gaNIo chIo, te zabdonI arthachAyAmAM vAstavamA sUkSma taphAvata hoya che ja. A naya sUkSmagrAhI hovAthI A sUkSma taphAvatane paNa pakaDe che, ane tethI cokkasa sandarbhe cokkasa zabdono prayoga ane te zabdothI cokkasa padArthono bodha svIkAre che. ApaNe vyavahAramA paNa paryAyavAcI zabdone sandarbha anusAra ja prayojIo chIo. jemake 'netra' ane 'DoLA' baMne zabdo cakSuvAcI hovA chatAM 'tArA DoLA sundara che' ke 'netro kema kADhe che ?' avAM vAkyo ApaNe nathI ja bolatA. 2. dravyamA je paryAya vartamAna hoya, o ja paryAyanI mukhyatAo dravyane jaNAvaq o bhAvanikSepa gaNAya che. ane se paryAyanI atIta ke anAgata avasthAmAM paNa dravyano te paryAyanI mukhyatAo vyavahAra te dravyanikSepa che. avambhUta naya atizuddha hovAthI phakta bhAvanikSepane ja svIkAre che ane tethI vartamAna paryAyanI mukhyatAo ja dravyanu kathana karavAnuM temaja zabdathI tadvAcya paryAyathI viziSTa dravyano ja bodha karavAyU~ kahe che. ApaNe vyavahAramA paNa joi zakIzu ke 'oka rAjA hato' oma sAMbhaLIo aTale tarata ghareNAM ane vastrAbhUSaNothI ladAyelI pratApI vyakti citra ApaNA manamAM UbhuM thAya che, 'nizALa' zabda sAMbhaLatA sAthe ja jemA vidyArthIo bhaNI rahyA che, zikSaka bhaNAve che evaM makAna najara sAme taravA lAge che. A vAta sUcave che ke padathI thatA padArthanA bodhamAM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 anusandhAna-55 zabdanayonA A svarUpane barAbara samajI laio to savikalpa ane nirvikalpanA be artha karavAnuM kAraNa ApoApa samajAze. zabda ane arthabanne vacce vAcaka-vAcyabhAva sambandha che. zabdamAM vAcakatA rahe che ane artha te vAcakatAthI nirUpita vAcyatA dharAve che. ApaNe jo A bemAMthI vAcyatAne anulakSIne vicArIo to aeka padArthaniSTha vAcyatAnA sAmpratanayamate aneka vikalpo sambhave che, kAraNa ke tenA mate paryAyavAcI zabdothI jaNAtI vyakti oka ja che. jemake ghaDAmAM ghaTapadavAcyatA paNa che ane kumbhapadavAcyatA, kalazapadavAcyatA vagere paNa che. paNa samabhirUDha ane ovambhUta nayonA mate oka padArthaniSTha vAcyatAmAM vikalpono sadbhAva nathI, kAraNa ke A nayo saMjJAbhede arthabheda mAnatA hovAthI, o nayonA mate aeka padArtha be zabdothI vAcya hoya te sambhavita ja nathI. Ama, oka padArthaniSTha vAcyatAnA upalakSye sAmpratanayamAM savikalpa- vikalpovALo vacanamArga che, jyAre samabhirUDha-avambhUtamAM nirvikalpa- vikalpo vagarano vacanamArga che. have, jo ApaNe oka-arthaniSTha vAcyatAne nahIM, paNa oka-zabdaniSTha vAcakatAne lakSyamAM rAkhIne vicArIo to, sAmpratanaya ane samabhirUDhanayanA mate vAcakatA sAmAnyane Azrita che; kAraNa ke sAmpratanaya ghaTazabdanA pravRttinimitta tarIke ghaTatvajAtine pakaDe che ke je kumbha, kalaza vagere aneka zabdonA pravRttinimittabhUta' che ane ghaTanI aneka avasthAomA anugata che. a ja rIte padArthanI viziSTa avasthA paNa saMkaLAyelI hoya che. avambhUta naya A vAtane mukhya gaNI padathI thato padArthano bodha te padathI sUcavAtI viziSTa avasthA sAthe ja svIkAre che. A ja vAtane judI rIte joio to teno matalaba o thAya ke viziSTa avasthA dharAvato padArtha ja te viziSTa avasthA sUcavanAra padathI vAcya che. avambhUta nayanI zAstrIya prarUpaNA A judI rIte jaNAtAM matalabane ja anusare che. 1. ahIM prazna thai zake ke kumbha, kalaza vagere zabdonI pravRttimAM ghaTatvajAti kaI rIte nimitta bane ? kumbhatva, kalazatva kema nahIM ? AnuM samAdhAna o ja che ke ghaTatva, kumbhatva, kalazatva vagere zabdo oka viziSTa svarUpa ja sUcave che ke je sakala ghaTavyaktimAM vartamAna che. A svarUpa ja ghaTa, kumbha, kalaza vagere zabdonuM pravRttinimitta che. paNa A svarupane bIjA koI zabdothI oLakhAvatuM zakya na hovAthI; ghaTatva, kumbhatva, kalazatva vagere zabdothI oLakhAvavAmAM Ave che. temAM paNa ghaTatva ane kumbhatva-kalazatva judI vastu che ovo vyAmoha na thAya aTale ghaTatvane ja kumbha, kalaza vagere zabdonuM pravRttinimitta samajAvavAmAM Ave che. 'vyakterabhedo jAtibAdhakaH' Avo je nyAyadarzanano niyama che tenuM tAtparya paNa uparokta ja che.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 samabhirUDha paNa ghaTazabdanA pravRttinimitta tarIke 'jaladhAraNayogyatAne ja grahaNa kare che ke je, pANI dhAraNa karavuM dhAraNa na karavuM jevI ghaTanI aneka avasthAomAM anugata hovAthI sAmAnyadharma ja che. parantu avambhUtanayamate zabdaniSTha vAcakatA vizeSane Azrita che, kAraNa ke te ghaTapadanA pravRttinimitta tarIke jaladhAraNakriyArUpa vizeSane ja pakaDe che, te sivAya tenA pravRttinimitta tarIke tene bIjo koI vikalpa mAnya nathI. Ama, vAcakatAne anulakSIne sAmprata ane samabhirUDhamAM savikalpa - sAmAnyAzrita vacanavyavahAra che, jyAre avambhUtamAM nirvikalpa - vizeSAzrita vacanamArga che. sAmAnya aneka vikalponuM samAvezaka hovAthI savikalpa paNa kahevAya che ane vizeSamAM koI vikalpa sambhavatA na hovAthI te nirvikalpa tarIke paNa oLakhAya che, te vAta ApaNe agAu joI gayA chIo. 89 Ama, vAcyatA ane vAcakatAne anulakSIne savikalpa - nirvikalpanA artho badalAya che. ane temAM paNa sAmpratanayano vacanamArga banne vakhata savikalpa, avambhUtano banne vakhata nirvikalpa ane samabhirUDhano vAcyatA vakhate nirvikalpa ane vAcakatA vakhate savikalpa bane che. have TIkAmAM dekhADelA A gAthAnA artho joio : TIkAmAM A gAthAnuM utthAna a vicArabhUmikAmAMthI dekhADavAmAM AvyuM che ke 'saptabhaMgInA mUla AdhAra to dravyArthika ane paryAyArthika nayo ja che, matalaba ke A nayonA uttarabhedo ja te te bhAMgAnI pravRttimAM nimitta che. paNa kayA nayomAM kayA bhAMgA samajavA'' - A aMgenI vicArabhUmikA oka ja hovA chatAM TIkAmAM gAthAnA be vibhinna artho dekhADavAmAM AvyA che. joke ahIM oka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavAnI che ke banne artho vakhate gAthAnA pUrvArdhano artha to sarakho ja rahe che; kAraNa ke TIkA mujaba pUrvArdha arthanayone anulakSIne che. ane arthanayo to arthagata dharmone ja lakSyamAM le che. A arthagata dharmo ApekSika ja sambhavatA hovAthI, temanI o ApekSikatAne sUcavanAro pUrNabodha saptabhaMgImAM ja paryavasita 1. samabhirUDhanayamate ghaDo jaladhAraNa na karato hoya tyAre paNa ghaTazabdathI vAcya bane che. tethI te jaladhAraNakriyAne nahIM, paNa tevI kriyAne karavAnI kSamatAne ja pravRttinimitta gaNe che tema samajavuM joio.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 anusandhAna-55 thAya che. te sivAya temAM koI ja vikalpa sambhavita na hovAthI, pUrvArdhano 'arthanayone AzrayIne thatI vicAraNAmAM sAta vikalpovALo vacanapatha racAya che' A oka ja artha sambhave che. prazna o rahe ke kayA arthanayane AzrayI kayo bhAMgo sarjAya ? TIkAmAM Ano khulAso Ama karavAmAM Avyo che : saMgrahanaya tamAma sthaLe sattAastitva- ja darzana kare che, mATe astitvano pratipAdaka prathama bhAMgo saMgrahanayane AzrayIne racAya che. vyavahAranaya vizeSono grAhaka che ane koI paNa dharmane vizeSathI- sUkSmatAthI jovA jaio to ApekSika nAstitva pakaDAya. mATe bIjo bhAMgo vyavahAranayane AdhAre racAya che. trIjo avaktavyabhAMgo RjusUtrane AbhArI che, kAraNa ke sAmAnya ane vizeSa bannenuM akasAthe grahaNa RjusUtramA ja sambhave che.1 A traNa bhAMgAnA saMyojanAtmaka anya cAra bhAMgA paNa mULa bhAMgAnA poSaka te te nayonA saMyojanathI sarjAya che. Ama arthanayone Azrita arthagata dharmonI vicAraNAmAM saptabhaMgI racAtI hovAnuM nizcita hovAthI A gAthAnA pUrvArdhano TIkAmAM oka ja artha dekhADavAmAM Avyo che : "evaM- pUrve dekhADyo te rIte sattaviappo- sAta bhAMgAvALo vayaNapaho- vacanamArga hoi- thAya che atthapajjAearthanayone Azrita vicAraNAmAM." ___ parantu, A gAthAno uttarArdha ke jene TIkAkAra zabdanayone Azrita vicAraNAparaka mAne che, tenA be artho teoo darzAvyA che; jemAM pahelI vakhate oka arthamAM vartatI vAcyatA ane bIjI vakhate oka zabdaniSTha vAcakatAne kendramA rAkhavAmAM AvI che. have, ApaNe jo vAcyatAne lakSyamAM laio to o paNa ApekSika dharma hovAthI (jemake ghaDo saMskRta vagere bhASAonI apekSAo ghaTapadavAcya che, paNa aMgrejI vagere bhASAonI apekSAo ghaDAmAM ghaTapadavAcyatA nathI) amAM paNa uparokta rIte saptabhaMgI racAvAnI ja. paNa TIkAkAra bhagavante 'savikalpa' ane 'nirvikalpa' zabdone saMgata karavA, zabdanirUpita vAcyatAmAM, anI ApekSikatAne anulakSIne saptabhaMgI na ghaTAvatAM, bahu ja viziSTa rIte saptabhaMgI ghaTAvI che : sAmpratanayanA mate ghaDo ghaTa, kumbha, kalaza va. ghaNA 1. trIjo bhAMgo RjusUtrathI ja kema racAya ? tenA vadhu khulAsA mATe juo anekAntavyavasthAgata prastuta gAthArnu vivaraNa. (pR. 247-250)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 91 zabdothI vAcya che, jyAre samabhirUDha ane avambhUtanA mate phakta ghaTa-zabdathI ja vAcya che. mATe sAmpratamAM ghaDAno vyavahAra savikalpa che, jyAre bIjA be nayo mATe koI vikalpa sambhavita nahIM hovAthI ghaDAno vyavahAra nirvikalpa che.Ane anusarIne pahelA be bhAMgA Ama racAze : 'syAd ghaTo ghaTavAcakayAvacchabdavAcyo'styeva, syAd ghaTo ghaTavAcakayAvacchabdavAcyo nA'styeva / vAcyatAne anulakSIne TIkAkAranA mate trIjo bhAMgo Ama sarjAze : sAmpratanayamate puMlliMga 'dArAH' napuMsakaliMga 'kalatram' ane strIliMga 'patnI' zabdathI upasthita thatI vyaktio judI-judI che. have A vibhinna vyaktio, ke je vAstavamAM to eka ja che, te vyaktiono vAcaka oka zabda kayo ? oma pUchavAmAM Ave; to sAmpratanaya, bhinnaliMgaka zabdothI sUcavAtI vyaktio kadI paNa aka zabdathI na sUcavAya tevU svIkArato hovAthI, anA mate to tevo zabda saMbhavita ja nathI banato. ane tene lIdhe bhinnaliMgaka zabdothI vAcya oka vyakti tenA mATe zabdAtIta thai javAthI (athavA vadhu sAcaM kahI to saMbhavatI ja na hovAthI) avaktavyabhAMgo racAze. Aja rIte samabhirUDhanA mate bhinnasaMjJaka vyaktiono vAcaka oka zabda na hovAthI ane avambhUtanA mate bhinnakriyA dharAvatI vyaktione upasthita karanAra oka zabda na hovAthI o nayonA mate paNa te vAstavika rIte aeka vyaktine vize avaktavya bhAMgo racAya che. A traNa mUlabhAMgAnA saMyojanane lIdhe sarjAtA anya 4 bhAMgA te te nayonA saMyojanane AbhArI che te svayaM samajI zakAya tema che. upara darzAvelI zabdanayone Azrita saptabhaMgI arthaniSTha ane zabdanirUpita ovI vAcyatAne anulakSIne che, parantu zabdanayane Azrita bhaMgavicAraNA vakhate kharekhara to zabdaniSTha vAcakatAne ja dhyAnamAM levI joio tema, arthanaya ane zabdanayanI mULabhUta vibhAvanAne jotAM spaSTa samajAya che. kAraNa ke artha (-dravya ke paryAya)ne viSaya banAvanAro vaktAno abhiprAya ja arthanayano viSaya che. A abhiprAya arthane ja prAdhAnya Ape che, kAraNa ke te svayaM arthathI 1. ghaDo sAmpratanayanI apekSAo ghaTavAcaka ghaTa, kumbha vagere tamAma zabdothI vAcya che ja, avambhUta ane samabhirUDhanI apekSAo nathI ja - Avo A bhAMgAono bhAvArtha che.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-55 utpanna che. zabda to anA mATe utpAdya hovAthI gauNa che. othI ulaTaM, zrotAne zabdazravaNathI je pratyaya janme che te zabdanayano viSaya che ke je potAnA utpAdaka zabdane ja pradhAna gaNe che, potAnAthI utpAdya ovA arthane nahIM. matalaba ke zrotAne zabda sAMbhaLIne je bodha utpanna thaze, te kevo haze ? keTalI mAtrAno haze ? o vize vicAraNAnA prakAro te zabdanaya che. ane tethI zabdanayAzrita vicAraNA vakhate zabdathI thatA bodhanA kAraNabhUta zabdaniSTha vAcakatAne ja dhyAnamAM levI joio, nahIM ke arthaniSTha vAcyatAne te suspaSTa che. have ApaNe zabdaniSTha vAcakatAne anulakSIne vicArIzuM to temAM (-zabdathI janya bodhamAM) be ja vikalpono sambhava che, tethI vadhAre nahIM. kemake zabdazravaNa pachI zabdathI sUcavAtA sAmAnyane pakaDI o sAmAnyadharma dharAvatA padArthano bodha karIo athavA zabdathI darzAvAtA vizeSane pakaDI o vizeSathI viziSTano ja bodha karIo oma be ja mArga che. A sivAya trIjo koI vikalpa kalpI paNa zakAto nathI.2 ane jo trIjo vikalpa na hoya to teno pratipAdaka bhaMga paNa na hoya tethI be ja bhAMgA bane che. AmAM je sAmAnya bodha che, te sAmprata ane samabhirUDhanA mate sambhave che, kAraNa ke teo, ghaTatva ke jaladhAraNayogyatA jevA sAmAnya dharmothI viziSTa vyakti, zabdathI sUcavAya che, tema mAne che.3 jyAre je vizeSabodha che, te avambhUtanayane AdhArita che, kAraNa ke te, jaladhAraNakriyA jevA vizeSothI viziSTa vyaktine ja, zabdavAcya gaNAve che. have "savikalpa1. ApaNane bodha thAya te bodha bIjAne karAvavA mATe zabda prayojIo chIo. tethI zabda o bodhathI utpAdya- janmAvavA yogya gaNAya che. 2. ahIM sAmAnya ane vizeSa ubhayathI viziSTano bodha -avo trIjo vikalpa kema na gaNAvyo? ovo prazna thai zake, paNa anuM samAdhAna o che ke ovo bodha sambhavita tamAma apekSAnA saMgrahAtmaka hovAthI pramANavAkya ja banI jAya che. ane nayAdhArita vAkyo ja bhAMgA tarIke gaNAya che, nahIM ke o bhAMgAonA sarvasamUhAtmaka pramANavAkya. 3-4. "zabda-samabhirUDhau saJjA-kriyAbhede'pyabhinnamarthaM pratipAdayata iti tadabhiprAyeNa savikalpo vacanamArgaH prathamabhaGgakarUpaH / evambhUtastu kriyAbhedAd bhinnamevA'rthaM tatkSaNe pratipAdayatIti nirvikalpo dvitIyabhaGgakarUpastadvacanamArgaH / " - TIkAkAranA A zabdonuM Aq ja tAtparya jaNAya che. 5. sAmAnya ane vizeSane anukrame savikalpa ane nirvikalpa tarIke oLakhAvavAnA hetuo mATe juo pRSTha 86
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 sAmAnyanuM pratipAdaka vacana paNa savikalpa kahevAya che ane nirvikalpavizeSanuM pratipAdaka vacana paNa nirvikalpa gaNAya che. tethI Ama bhAMgA racAze : 'syAd vacanaM savikalpameva, syAd vacanaM nirvikalpameva'. 93 have AmAM 'syAdavacanamavaktavyameva' ovo trIjo bhAMgo kema na Ave te joio. A bhAMgo tyAre racAya ke jyAre vacana avaktavyanuM pratipAdaka bane. have vacana to zabdAtmaka hoya che ane tethI zabdanA viSayabhUta padArthonuM ja te pratipAdana karI zake ane avaktavya to zabdAbhAvano viSaya che, matalaba ke jeno pratipAdaka zabda ja na hoya ane avaktavya kahevAya che, to A avaktavyanuM pratipAdana zabdAtmaka vacana kaI rIte kare ? ane jo AvA avaktavyanuM pratipAdana a na karI zake to amAM avaktavyabhaMga paNa kaI rIte racAya ? upara je avaktavyabhaMganA abhAvanuM kAraNa dekhADyaM te TIkAmAM darzAvelA tarkane anusAre che. vAstavika rIte paNa ApaNe joio to ghaTa, paTa, maTha jevA zabdothI te te sAmAnya ke viziSTa vastuno ja bodha thavAno che. avaktavyanA bodhano temAM koI avakAza ja nathI. ane avaktavya zabdathI paNa je avaktavyasAmAnya ke avaktavyavizeSano bodha thaze, te paNa 'syAda vacanaM savikalpameva, syAd vacanaM nirvikalpameva' a be bhAMgAmAM samAi javAno che. mATe zabdaniSTha vAcakatA paratve trIjA koI bhAMgAno avakAza ja nathI raheto. A avaktavyabhaMga kema nA saMbhave te dekhADanArAM TIkAkAranAM je vacano che- 'avaktavyabhaGgakastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, yataH zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH, sa ca zabdazravaNAdarthaM pratipadyate, na zabdAzravaNAt, avaktavyaM tu zabdAbhAvaviSaya iti nA'vaktavyabhaGgako vyaJjanaparyAye sambhavati / " tenuM tAtparya a nathI ke 'avaktavyano pratipAdaka koI zabda maLato na hovAthI zabdanayAzrita vicAraNAmAM a bhaMgane sthAna nathI.' paNa tenuM tAtparya se che ke 'zabdanI vAcakatAne pakaDIne ApaNe cAlIo to avaktavya ke je zabdAtIta vastu che tenI vicAraNAne avakAza ja nathI. ane se avaktavyane jo avaktavyazabdathI vAcya gaNIo to o rIte te vaktavya ja banI javAthI pahelA be bhAMgAmAM ja te samAi jAya che.' 44
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 anusandhAna-55 parantu, upA. zrIyazovijayajIo TIkAkAranA zabdonuM arthaghaTana karyu che ke 'avaktavyano pratipAdaka zabda nathI maLato mATe trIjo bhAMgo nathI saMbhavato' ane AvA arthaghaTanane pariNAma anekAntavyavasthAmAM uddhRta prastuta gAthAnA vivaraNamAM se prazna uThAvyo che ke "zabdathI bhAvaviSayaka ja zAbdabodha thAya, abhAvaviSayaka nahIM -Avo koI niyama to che nahIM. to pachI 'avaktavya' zabdathI vaktavyatAnA abhAvane viSaya banAvanAro zAbdabodha kema na thAya ? ane jo o thai zakato hoya to teno pratipAdaka trIjo bhAMgo mAnavAmAM zaM vAMdho?". Ama vyaMjanaparyAyamAM avaktavyabhaMganA abhAva, TIkAkAre ApeluM kAraNa vAjabI nathI te darzAvI tenuM navaM kAraNa aq sUcavyuM che ke "arthanayAzrita vicAraNA karatAM zabdanayAzrita vicAraNAmAM AvatuM avaktavya, mULabhUta rIte aka ja hovA chatAM, zAbdika rIte juduM paDe che. ane A bhinna avaktavya, pahelA be bhAMgAnI vaktavyatAmAM ja paryavasita thAya che. ane tethI ja vyaMjanaparyAyamA svatantra vIjA bhAMgAnuM kathana karavAnuM rahetuM nathI." upAdhyAyajI bhagavante karelI A samagra carcA vAstavikatAne badale navyanyAyanI jaTila paribhASA ane tarka para AdhArita hovAthI temaja vistRta vivecananI apekSA rAkhatI hovAthI ghaNI ja rasaprada hovA chatAM, atre one darzAvavAnuM zakya nathI.1 DhUMkamAM, A gAthAnA uttarArdhanA be artha cha : 1. zabdanirUpita arthaniSTha vAcyatAne anulakSIne- vaMjaNapajjAe- zabdanayAzrita vicAraNAmAM uNa- vaLI saviyappo- vikalpovALo ya- ane nivviyappo vikalpo vagarano (vacanamArga che, ane ane anusarIne saptabhaMgI che.) 2. zabdaniSTha vAcakatAne anulakSIne- vaMjaNapajjAe- zabdanayAzrita vicAraNAmAM (to) saviyappo- sAmAnyano pratipAdaka ya- ane nivviyappo- vizeSano pratipAdaka (ama be) uNa- ja (vacanamArga che, ane ane lIdhe be ja bhAMgA che.) upara ApaNe vAdamahArNavaTIkAmAM darzAvelo A gAthAno bhAvArtha vistRta rIte joyo. A bhAvArtha viSayanirUpaNanI rIte cokkasa sAco che, paNa mULagranthakAra zrIsiddhasenasUrijIno A gAthAnA upanyAsa pAchaLa Avo ja Azaya haze oma 1. mULa carcA mATe juo pR. 115
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 mAnavaM muzkela che. balke, nahIM hoya avaM aneka kAraNe lAge che - 1. arthaparyAya ane vyaMjanaparyAya zabdo jaina zAstromAM bahu judA arthamAM? prayojAyA che. A zabdono anukrame arthanaya ane zabdanaya avo artha prAyaH bIje kaze dekhAto nathI. 'paryAya' zabdano 'naya' avo artha kalpavo ja agharo che. 2. saptabhaMgI saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra -ama traNa arthanayothI sarjAya che. mATe 'arthanayone AzrayI thatI vicAraNAmAM' saptabhaMgI thAya che ama jaNAvayU~ hoya to 'arthanayo'nA vAcaka zabdane bahuvacana lagADavU paDe. jyAre mULagAthAmAM to 'atthapajjAe'mAM akavacana che. 'vaMjaNapajjAe' aMge paNa A ja vAta samajavI. A banne ThekANe saptamI vibhaktino artha paNa 'tadAzrita vicAraNA' ovo kliSTa karavo paDe che. AvA arthaparaka sthAne bahumAnya to tRtIyA ke paMcamI che. 3. bIjA artha vakhate savikalpa ane nirvikalpano artha anukrame sAmAnya ane vizeSa thAya che. A zabdo AvA arthamAM bhAgye ja bIje kaze vaparAyA haze. __ arthanayAzrita vicAraNAmAM je saptabhaMgI sarjAya che tenuM vivaraNa A pUrvenI 5 gAthAmAM karavAmAM AvyuM che. (1.36-40) ane tenA upasaMhArarUpe A gAthAno pUrvArdha mUkAyo che. to uttarArdhamAM jenI vAta che te vyaMjanaparyAyane sambandhita saptabhaMgI ke dvibhaMgIno ullekha ke tenuM vivaraNa A pahelAnI ke pachInI gAthAomAM kema nathI maLatuM ? arthaparyAyanA bhAMgA mATe 5 gAthA hoya to vyaMjanaparyAya mATe oka paNa nahIM ? A vAta oma nathI sUcavatI ke A pUrvenI gAthAomAMthI anya koI rIte vyaMjanaparyAyane sambandhita bhAMgA zodhavA prayAsa karavo joi ? 5. TIkAmAM darzAvAyeluM vyaMjanaparyAyamAM savikalpatva-nirvikalpatva, trIjA bhAMgAno sadbhAva-abhAva vagere badhuM ja kaThina tarkajALa para AdhArita che. zrIsiddhasenasUrijInA samayamAM to vAstavikatA ke vastusvarUpanI vicAraNA ja mukhya banatI hatI. A rIte yuktijALa para AdhArita prameyonuM 1. A artha mATe juo pR. 107-108
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 6. anusandhAna-55 nirUpaNa tyAre mahadaMze nahotuM thatuM. mATe vAstavikatAnI bhUmi para AdhAra rAkhanAro bhAvArtha hovo joio. sauthI mahattvanI vAta to ye che ke A gAthAno Avo artha karavA mATe arthaparyAya ane vyaMjanaparyAyane lagatuM prakaraNa jyAMthI zaru thAya che te 1.30 gAthAmAM paNa A zabdono artha anukrame arthanaya ane zabdanaya karavo paDe che. ane ane lIdhe A prakaraNanI arthasaMgati keTalI kaThina bane che te a ja gAthAmAM ' arthaparyAya abhinna che ane vyaMjanaparyAya to bhinna - abhinna banne che' A vAtanI saMgatino prayAsa jotAM samajAya che. 1 A kAraNone lIdhe A gAthAnuM mULakArane sammata tAtparya juduM hovAnuM samajAya che. te zuM hoi zake te AgaLa vicArIzuM. have ApaNe dravyaguNaparyAyarAsa - stabakamAM upAdhyAyajI bhagavante A gAthAnuM je tAtparya dekhADyuM che te joizuM. tyAM A gAthAnuM uddharaNa aka viziSTa praznanA sandarbhe thayuM che. prazna se che ke 'jyAM dharmasambandhita - dharma viSenI apekSAo be koTimAM samAi jAya (jemake ghaTaniSTha astitva sambandhe, svarUpAdi astitvapoSaka ane pararUpAdi nAstitvapoSaka) tyAM to paripUrNa bodha sAta bhAMgAmAM samAi jAya che, parantu jyAM apekSAo be karatAM vadhAre koTimAM samAya che, tyAM to sAta karatAM vadhAre ja bhAMgA thavAnA. tyAre saptabhaMgIno niyama sAcavavA zuM karavuM ?" upAdhyAyajIo A bAbatane sambandhita zAstrIyacarcA paNa uddhRta karI che. atre A carcAno bhAva joizuM. " ziSya : pradeza, prasthaka, vasati vagerenA viSayamAM pAMca-cha nayonI vibhinna mAnyatA che.2 have temAM aka nayanI apekSAo je pradezAdi che te bIjA 1. tyAM A vAtanI saMgati Ama samajAvavAmAM AvI che : "arthaparyAya abhinna hoya che, kAraNake te asat, adravya ane atIta - anAgatathI vyavacchinna sevA arthanA paryAyarUpa hoya che; ane arthanayo AvA abhinna arthaparyAyanA grAhaka hovAthI arthagata vibhAga abhinna che. jyAre vyaMjanaparyAya- zabdanaya to bhinna- abhinna banne che, kAraNa ke vastu to aneka zabdothI paNa vAcya hoya che (-sAmpratamate) ane aka zabdathI ja vAcya hoya tema paNa bane che (-samabhirUDha, avambhUtamate). " A saMgati paratve aneka prazno sarjAi zake tema che. 2. A mAnyatAo 'nayarahasya' mAM sarasa rIte dekhADavAmAM AvI che.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 97 nayonI apekSAo nathI. tethI dhAroke pAMca nayanI bhinna mAnyatA hoya to daza bhAMgA to anA ja thAya. temAM avaktavyabhaMga ane saMyogIbhAMgA umero to bhaMgasaMkhyA keTalI badhI vadhI jAya ? ane to tyAM saptabhaMgIno niyama kaI rIte sacavAze ? __ "guru : tyAM okanayane sammata arthane mukhya gaNavo ane anyanaya sammata arthAne gauNa banAvavA. pachI jene mukhya banAvyo hoya tenA ApekSika astitvano pratipAdaka prathamabhaMga ane tenA anyanayonA mate niSedhano dvitIyabhaMga karavo. badhA nayonI apekSAo avaktavya bhaMga to sarjAvAno ja che ane A traNanA saMyogAtmaka 4-7 bhAMgA paNa ApoApa racAvAnA che. A rIte aka saptabhaMgI thaze. pachI bIjA nayane sammata arthane te ja rIte, mukhya banAvI tenI saptabhaMgI karavI. A rIte anukrame sarva nayonI saptabhaMgI karavI. aTale paripUrNa bodha paNa thai jaze ane saptabhaMgIno niyama paNa sacavAze." upA. zrIyazovijayajIo A samAdhAnano niSedha to nathI karyo, paNa potAnA taraphathI navaM samAdhAna sUcavyuM che - "zAstromAM pramANavAkya, lakSaNa o dekhADavAmAM AvyuM che ke 'je vAkyamAM sakalanayo, tAtparya samAi jAya che te pramANavAkya.' have, ghaTagata astitvAdine lagatA sAta vikalpo sambhave che ane tethI te sAtenA pratipAdaka saptabhaMgyAtmaka mahAvAkyane ja pramANavAkya gaNavAmAM Ave che. paNa anuM tAtparya o nathI ke badhe sAta bhAMgA sarjAvA ja joio. kAraNa ke ochA bhAMge paNa jo pUrNa bodha thai jAya to oTalA bhAMgAnA samUhane ja pramANavAkya kahevAmAM zuM vAMdho ? tethI pradezAdi sthaLe jeTalA nayonuM vibhinna mantavya hoya, te saghaLAM mantavyone syAtkArathI cihnita karI daio ane 'syAt SaNNAM pradezaH, paJcAnAM pradezaH, paJcaprakAraH pradezaH....' ama teono upanyAsa karI daio to o oka ja bhAMgAmAM saghaLA nayo, mantavya samAi javAthI A oka ja vAkya pramANavAkya thai zake che. ane sAta bhAMgAthI vadhAre bhAMgA na thavAno niyama paNa sacavAi jAya che." have A samAdhAnanI sAme o prazna upasthita thAya che ke 'paripUrNa bodha saptabhaMgIthI ja thAya' o niyamano artha phakta o ja nathI ke 'sAtathI vadhu bhAMgA na thAya', parantu a paNa che ke 'paripUrNa bodha mATe sAta bhAMgA hovA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 anusandhAna-55 anivArya che.' ane tame to akabhAMge ja paripUrNa bodha dekhADo cho. to mAM virodha nathI ? upAdhyAyajIo AnuM samAdhAna oma darzAvyuM che ke sAtathI ochA bhAMge paNa paripUrNa bodha mAnya ja che. AnI sAbitImAM teoo sanmatitarkanI prastuta gAthA uddhRta karI che. ane temAM vyaMjanaparyAyamAM be bhAMge paNa pUrNa bodha dekhADAyo che oma sUcavyuM che. have ApaNe teoo tyAM A gAthAnuM je vivaraNa kartuM che te joizuM : arthaparyAya oTale astitva - nAstitva vagere arthaniSTha dharmo ane vyaMjanaparyAya oTale arthaniSTha ghaTakumbhAdizabdanirUpita vAcyatA. 'saptabhaMgIrUpa vacanamArga arthaparyAyane viSe thAya che.' ovo pUrvArdhano oka ja artha che. jyAre uttarArdhanA be artha che : oka to, vAcyatA paNa ApekSika dharma che, oTale tadviSayaka vicAraNAmAM paNa tenA ApekSika astitva - nAstitvanA pratipAdaka pahelA be bhAMgA maLe- 1. savikalpa - vidhirUpa 1, 2. nirvikalpa - niSedharUpa. bhAMgAno AkAra Avo thaze- 'syAd ghaTo ghaTapadavAcya eva syAd ghaTo ghaTapadAvAcya eva'. tyArabAda trIjo avaktavya bhAMgo nahIM maLe, kAraNa ke avaktavyane zabdanA viSayabhUta kahIo to virodha thAya. 2 athavA anya rIte paNa ghaTAdipadavAcyatArUpa vyaMjanaparyAyamAM trIjA bhaMgano abhAva ghaTe che. te A rIte- sAmprata ane samabhirUDhanA mate A vAcyatA sAmAnyane Azrita che, tethI A be nayonA mate savikalpa vacanamArga che, ane tatpratipAdaka prathamabhaMga che. ane avambhUtanA mate A vAcyatA vizeSane Azrita che, tethI te mane nirvikalpa vacanamArga che, ane tatpratipAdaka dvitIyabhaMga che. have, A sivAya zabdavAcyatAne jonAro anya koI naya to che nahIM ane 1. savikalpano artha 'vidhi' kevI rIte karavo te samajavuM muzkela che. a ja rIte nirvikalpano artha 'niSedha' samajavo paNa muzkela che. 2. avaktavya oTale zabdAbhAvanuM viSayatva. mATe avaktavyane jo zabdano viSaya kahI to virodha avazya thAya. paNa 'syAdavaktavyo ghaTaH' ama ghaTazabdavAcyatAnA astitva - nAstitvane Azrita avaktavyatAnuM ghaTamAM pratipAdana karavAmAM A virodha kaI rIte lAgu paDe te samajavuM muzkela che. kadAca zabdavAcyatAne Azrita vicAraNAmAM zabdAbhAvanA viSayarUpa avaktavyatAno samAveza karavo viruddha che ovo bhAva atre hoi zake.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 zabdavAcyatAne jonArA nayonI vAta pahelA be bhaMgamAM samAi jAya che. tethI vyaMjanaparyAyamAM trIjo bhaMga sarjAto nathI. ane be bhAMge paNa zabdanayAzrita vicAraNAne lagato pUrNa bodha thai jAya che. oTale oja rIte pradezAdi sthaLe paNa aka bhAMge pUrNa bodha mAnI laio to vAMdho nathI. stabakagata A vivaraNa kayA kayA mudde vAdamahArNavaTIkAthI bhinnatA dharAve che te tapAsIovAdamahArNava dravyaguNaparyAyarAsa-stabaka 1. arthaparyAya- arthanaya 1. arthaparyAya-arthagata astitva nAstitvAdi dharmo. 2. vyaMjanaparyAya- zabdanaya 2. vyaMjanaparyAya ghaTakumbhAdizabdavAcyatA 3. savikalpa- sAmAnya/vikalpono 3. savikalpa- vidhi sadbhAva 4. nirvikalpa- vizeSa/vikalpono 4. nirvikalpa- niSedha abhAva 5. vyaMjanaparyAyamAM saptabhaMgI ane 5. vyaMjanaparyAyamAM dvibhaMgI ja zakya dvibhaMgI banne zakya che. che. 6. uttarArdhamAM anukrame arthaniSTha 6. uttarArdhamAM anukrame arthaniSTha vAcyatA vAcyatA ane zabdaniSTha vAcakatA ane zabdAzrita nayamArga para vicAra para vicAra karavAmAM Avyo che. karavAmAM Avyo che. 7. avaktavyanA zabdaviSaya banavAnI 7. A Apatti arthaniSTha vAcyatAnI Apatti zabdaniSTha vAcakatAnA vicAraNAmAM lAgu paDe che. vicAra vakhate lAgu paDe che. vAdamahArNavagata A gAthAno bhAvArtha mULakAranA AzayathI bhinna hoi zake te samajavA je kAraNo dekhADyAM che (pR. 95), temAMthI bIjA kramAMkanA kAraNa sivAya bIjAM badhAM A stabakagata vivaraNa mATe paNa lAgu paDe che. ane tethI lAge che ke zrIsiddhasenasUrijIne sammata A gAthAno bhAvArtha prastuta vivaraNa karatAM judo ja hovo joio.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anusandhAna-55 have ApaNe saptabhaMgIviMzikA (-abhayazekharasUrijIkRta) gAthA 15-19 (savivecana)mAM darzAvAyelo A gAthAno bhAvArtha tapAsIzaM. A bhAvArtha Ama to dravyaguNaparyAyarAsa-stabakagata vivaraNamAMnA prathama arthane ja anusare che, chatAM tyAM oka navI vAta o che ke temAM vyaMjanaparyAyamAM trIjo bhaMga kema na Ave tenI ativistRta carcA karavAmAM AvI che, ke je mukhyatve vAstavikatAne badale kalpanA para AdhArita che. A carcAne tapAsavA mATe tenuM sampUrNa uddharaNa to zakya nathI, mATe ApaNe tenA mukhya muddAo ja joizaM. A muddAo tAravatI vakhate carcAnA hArdane hAni na pahoMce tenuM pUratuM dhyAna rAkhavAmAM AvyuM che. "arthaparyAya aTale vastumAM jene lIdhe koika kriyA karavAnuM sAmarthya Ave te dharmo- mRnmayatva, vRttAkAra, raktavarNa vagere ane vyaMjanaparyAya aTale te te padArthamAM rahelI te te zabdathI nirUpita vAcyatA. A banne paryAyo ghaNA badhA kAraNe paraspara atyanta bhinna che. arthaparyAyamAM saptabhaMgI sarjAya che ane vyaMjanaparyAyamAM vidhirUpa ane niSedharUpa ama be bhAMgA ja thAya che. "have A vyaMjanaparyAyomAM trIjo bhAMgo kema na Ave tenAM traNa kAraNo che : 1. saptabhaMgI hamezAM vizadabuddhi zrotAnI apekSAo ja pratipAdita thAya che, mandabuddhinI apekSAo nahIM. have vizadabuddhi zrotA potAnI medhAthI ja svayaM aTaluM samajI le che ke 'ghaDo kALo hoya to lAla na hoya, corasa hoya to goLa na hoya.' AthI vastusvarupanA aMzabhUta oka dharmanA be vikalpo' vize tene saMzaya thato nathI. paNa be dharmanA be vikalpo vize tene saMzaya thaI zake che. matalaba ke 'ghaDo lAla ane kALo cha ?, ghaDo corasa ane goLa che ?' AvA saMzayo tene na thAya, paNa 'ghaDo lAla ane corasa che ? ghaDo kALo ane goLa che ?' AvA ja saMzayo tene saMbhave. A saMzayamAM jo banne vikalpo svarUpa (-ghaTaniSTha) hoya to javAbamAM 'syAdastyeva' bhAMgo Ave. jo banne pararUpa hoya to 'syAnnA'styeva' bhAMgo Ave. jo oka svarupa hoya ane oka 1. saMsthAna, varNa, kSetrajanyatva, upAdAnadravya vagere oka vastunA mULabhUta aMzo che. ane corasa goLa, lAla-kALo, amadAvAdI-khaMbhAtI, mATIno-sonAno vagere te oka oka aMzanA vikalparUpa che. A vikalpomAMthI aka sAthe oka vastumAM oka oka aMzano oka ja vikalpa saMbhave - AvI vyavasthA atre svIkAravAmAM AvI che.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 101 pararUpa hoya to 'syAdastyeva syAnnA'styeva ca' bhAMgo Ave. ane AvA be vikalpo ke jemAM oka svarUpa hoya ane aeka pararUpa hoya ane o be vikalpone sAMkaLIne aeka vikalpa jevo banAvI prazna pUchavAmAM Ave, jemake kALA ane goLa ghaDAne uddezIne 'ghaDo lAlagoLa che ?', to o oka vikalpa phakta svarUpa paNa nahIM hovAthI ane phakta pararupa paNa nahIM hovAthI 'syAdavaktavyameva' bhAMgo javAbamAM Ave. DhUMkamAM, saptabhaMgInA 3-7 bhAMgA mATe vividha aMzo hovA anivArya che. "have, arthaparyAyo to aneka aMzAtmaka hoya che (jemake saMsthAna, varNa, rasa, kSetrajanyatva va.) ane tethI temAM A bhAMgA sambhave. paNa vyaMjanaparyAya to vAcyatArUpa oka ja aMzAtmaka hovAthI, ane be vikalpovALA prazna mATe be aMza jarUrI hovAthI temAM be vikalpovALo prazna ja saMbhavato nathI (jemake ghaDo ghaTapadavAcya ane paTapadavAcya che ?) ane jo o na saMbhave to jenA mATe be aMzonA be vikalpovALo prazna hovo anivArya che ovo avaktavyabhaMga paNa tyAM kevI rIte racAya ? "2. arthaparyAyo je vividha aMzomAM samAya che te vividha aMzomAMthI koI be ke tethI vadhu aMzonA viziSTa vikalpo sAthenA padArthanI jarUra paDe tema bane che. jemake koika prayojana kALA (-varNadharmano vikalpa) ane goLa (-saMsthAnadharmano vikalpa) ghaDAthI ja sare tema hoya. ane mATe ApaNe prazna paNa pUchavAno thAya ke 'ghaDo goLakALo che ?' ane ghaDo lAlagoLa hoya to javAba ApavAno thAya ke 'syAdavaktavyameva'. paNa vyaMjanaparyAya to svayaM aka ja aMzarUpa che. tethI temAM koI divasa be vikalponuM prayojana ja UbhuM nathI thatuM. ane jo o na thAya to be vikalpovALA praznanA abhAve avaktavyabhAMgo paNa kaI rIte racAvAno ? "3. vyaMjanaparyAyamAM tamAma prazno ane uttaro vAcyatAmAM paryavasAna pAme che. tethI 'ghaTo'sti na vA ?' o praznano vyaMjanaparyAyasambandhe matalaba thAya 'ghaTapadavAcyo'sti na vA ?'. ane bhAMgA paNa Ama racAya : 'syAdastyeva ghaTapadavAcyaH, syAnnA'styeva ghaTapadavAcyaH, syAdavaktavya eva ghaTapadavAcyaH...' AmAM avaktavya bhAMgAmAM aka bAju ghaTapadavAcya kahevU ane bIjI bAju
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 anusandhAna-55 avaktavya kahevaM - AmAM spaSTa virodha che. upAdhyAyajI mahArAja 'avaktavya zabdaviSaya kahIiM to virodha thAi' A paMktithI Avo ja bhAva sUcave che. mATe Avo virodha Avato hovAthI paNa vyaMjanaparyAyamAM trIjo bhAMgo na thAya." __ A samagra carcA prAthamika dRSTile ApaNane prabhAvita karI de tema che. chatAM ApaNe sUkSmatAthI vicArIzuM to amAM ApaNane ThekaThekANe truTi dekhAyA vagara nahIM rahe. jemake arthaparyAya aTale alpakAlIna paryAya ane vyaMjanaparyAya oTale dIrghakAlIna paryAya -AvI sarvatra prasiddhi che. to zA mATe anAthI judA paDIne 'arthakriyAkAritvanA nimittabhUta paryAyo te arthaparyAyo' ane 'vAcyatAo? aTale vyaMjanaparyAyo' ovI vyAkhyA bAMdhavI joi ? Ama karavAmAM kayo tarka ? A rIte vyAkhyA bAMdhavAmAM sattva, jJeyatva va. paryAyo ke je arthagata viziSTa arthakriyAnA janaka paNa nathI ane vAcyatArUpa paNa nathI, te banne koTimAMthI bahAra nIkaLI jAya che. to A paryAyomAM bhaMgavyavasthA kaI rIte samajavI ? o bhaMgavyavasthA je paNa hoya te, sanmatitarkamAM to anuM nirUpaNa nathI arbu ja AnA parathI siddha thAya, to ane sanmatitarkanI truTi gaNavI ? vaLI, astitva, raktatva vagere paryAyonI apekSAo, vAcyatAnI jema jJeyatA vagere paNa aneka-aneka bhinnatAo dharAve ja che. to zA mATe ovA paryAyothI vAcyatAne ja alaga karavI joio ane amAM khAsa bhaMgavyavasthA dekhADavI joio ? jJeyatA vagerene aMge kema nahIM ? dhAroke, A badhI carcA na karIo to paNa, arthaparyAya ane vyaMjanaparyAyano uparokta artha karyA pachI, 'arthaparyAya abhinna hoya che ane vyaMjanaparyAya bhinna-abhinna banne hoya che.'2 AvA sanmatitarkanA vacananI saMgati karavI zakya kharI ? A carcAnI sauthI moTI truTi to o che ke amAM karAyeluM saptabhaMgInuM nirUpaNa saptabhaMgInI zAstrIya ane sarvamAnya vibhAvanAthI sadantara viparIta che. saptabhaMgInuM praNayana zA mATe thAya, kaI rIte thAya, amAM dharma, dharmI ane apekSAonI vyavasthA kaI hoya ? - A badhuM pramANanayatattvAlokathI mAMDIne 1. upAdhyAyajI bhagavante keTalAka sthaLe vyaMjanaparyAyano artha zabdanirUpitavAcyatA dekhADyo che tenuM vAstavika tAtparya zuM che te mATe juo pR. 109 2. atthagao ya abhiNNo, bhaiyavvo vaMjaNaviyappo - sanmati 1.30
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 103 saptabhaMgIprabhA jevA aneka-aneka granthomAM bahu ja sUkSmatAthI nirUpAyuM che. paNa A grantho jANe duniyAmAM che ja nahIM le rIte saptabhaMgIviMzikAmAM saptabhaMgInuM nirUpaNa thayuM che. A nirUpaNa avazya parIkSaNIya che, paNa vistAranA bhayathI atre te na karatAM phakta avaktavyabhaMganA abhAvanAM je traNa kAraNo darzAvyAM che tenI ja vicAraNA karIzuM. 11. saptabhaMgInA praNayana mATe dareka vakhate prazna jarUrI nathI hotA. kAraNa ke prazna saMzaya hoya to ja saMbhave che, jyAre saptabhaMgI to saMzayanI jema ajJAna ane viparyayanA nirAsa mATe paNa racAya che.2 mATe prazna na saMbhavavA mAtrathI trIjA bhaMgano abhAva mAnavo zakya nathI. to paNa dhAro ke mAnI lai ke prazna saMbhave to ja tenA javAbarUpa bhAMgo saMbhave. to paNa o rIte to ghaTapadavAcyatA jevA dharmomAM trIjA bhAMgAno abhAva nathI ja ghaTavAno. kAraNa ke avaktavyabhAMgA mATe saMbhavatI jijJAsAthI janya praznamAM be vikalpono ullekha hoto ja nathI; parantu aeka dharmIgata oka dharmanA astitva ane nAstitva bannenI poSaka oka oka apekSAno ullekha hoya che. jemake, koI vyaktivizeSane uddezIne arbu kathana karavAmAM Ave ke 'te A janmanI apekSAo manuSya che, paNa gayA janmanI apekSAo amanuSya (-devAdi) che.' to prazna thaze ke banne janmanI akasAthe apekSA rAkhIo to te manuSya gaNAya ke na gaNAya ? AmAM joi zakAze ke dharmI- vyakti oka ja che, saMzayano viSayabhUta dharma- manuSyatva paNa aka ja che, phakta apekSA ja be cheA janma ane gayo janma. have, A janmanI apekSAo te manuSya paNa che ane gayA janmanI apekSAo amanuSya paNa che, tethI banne janmanI apekSAo te vyakti je che tene jaNAvanAra koI zabda na hovAthI avaktavya ja kahevU paDe. ane te ja trIjo bhAMgo che. AmAM joi zakAze ke trIjA bhAMgA mATe praznamA mAtra dharmanA astitva ane nAstitva banene sambandhita alaga-alaga apekSAono ullekha 1. pRSTha 100-101 paranAM kAraNono A kramAMka che. 2. kiJca vAkyasya parArthAdhigamaphalakatvena yathA parasya saMzayanivRttyarthaM prayoktavyatvaM tathA parasyA 'jJAnanivRttyarthamapi... tatra vAdinAM vipratipattayo'pi sapta, tannivarttakavAkyAnyapi saptetyevaMrItyA'pi saptabhaGgI sUpapAdA - saptabhaGgIprabhA-pR. 6
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 anusandhAna-55 jarUrI che; tethI cokkasa samUhomAM dharmone goThavavA, temAMthI aka samUhagata aka dharmano ane kula be dharmo-jemAM oka svarupa hoya ane oka pararUpa-no ullekha praznamAM jarUrI mAnavo vagere vyartha kalpanA ja che. upara darzAvelI rIte joio to vAcyatAmAM paNa trIjo bhAMgo ghaTe ja che. jemake ghaDo ghaTapadavAcya tyAre ja bane che ke jyAre ane 'ghaTa' padI oLakhavo avuM nakkI kartuM hoya, 1 a sivAya nahIM, mATe ja aMgrejI bhASAnI apekSAo ghaDo ghaTapadavAcya nathI. to je apekSAo ghaDAmAM ghaTapadavAcyatA che ane je apekSAo nathI, te banne apekSAo okasAthe joio to A vAcyatAne Azrita avaktavyatA AvavAnI ja, ane tatpratipAdaka trIjo bhAMgo maLavAno ja. TraMkamAM, zabdanirUpitavAcyatAne jo dharma tarIke laine vicArIo to amAM saptabhaMgI ja racAya che. mATe o rIte vyaMjanaparyAyamAM be ja bhAMgA ghaTAvavA sambhavita nathI. 2. ajJAnAdi dUra karavA a ja saptabhaMgInuM prayojana che. tenI prarUpaNAmAM 'corasa ane kALA ghaDAnI jarUra paDavI' sevA vyAvahArika prayojanonI apekSA ja nathI hotI. vAstavamAM saptabhaMgInA praNayanamAM AvAM vyAvahArika prayojanonI apekSA rAkhavAmAM 'saptabhaMgInuM kramazaH A ja rIte nirUpaNa thAya, ane nirUpaNa sAte sAta bhAMgAnuM thAya' AvA keTalAka niyamo ja nathI sacavAtA. kAraNa ke vyavahAramAM to jevA ghaDAnI jarUra paDI tevA ghaDA mATe pUchyuM ane jevo ghaDo hato tevo javAba ApI dIdho bheTale vAta pUrI thai jAya che. saptabhaMgInuM kharekhara prayojana jo vAstavika bodha gaNIo to ja A badhI prarUpaNA karavAnI rahe che. mATe, vyAvahArika prayojananA abhAve vAcyatAmAM trIjA bhaMgano abhAva ghaTAvavo bilkula vAjabI nathI. 3. 'ghaTapadavAcyo'sti na vA ?' jevA praznone vAcyatAviSayaka gaNI ja kevI rIte zakAya ? kAraNa ke omAM ghaTapadavAcya dharmImAM astitvanI zaMkA che. vAcyatAne saMzayano viSaya banAvato prazna to Ama nirUpAya : 'ayaM ghaTapadavAcyo na vA ?' ane A praznane anulakSIne saptabhaMgI paNa Ama racAya: 'syAdayaM ghaTapadavAcya eva syAdayaM ghaTapadAvAcya eva syAdayamavaktavya eva...' 1. vadhu sAcI rIte kahevuM hoya to oma kahevAya ke ghaDAmAM ghaTapadano saMketagraha karyo hoya.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 have AmAM jene ghaTapadathI vAcya banAvIo che tene tyAre ja avaktavya kahevAnI vAta ja kyAM AvI ? 105 vAstavamAM vyaMjanaparyAyane lagatI AcArya bhagavantane sammata bhaMgapraNAlImAM paNa 'syAdastyeva ghaTapadavAcyaH, syAnnA'styeva ghaTapadavAcyaH, syAdavaktavya eva ghaTapadavAcyaH....' avuM kathana karavAmAM trIjA bhAMgAmAM jene ghaTapadavAcya kahIo tene ja avaktavya kahevAmAM vAMdho zuM ? jema bhinnatAnI saptabhaMgImAM avaktavyatva bhinnatAnA astitva-nAstitvane Azrita che, akatvanI saptabhaMgImAM okatvanA astitva-nAstitvane Azrita che, tema prastuta sthaLe astitvanA astitvanAstitvane Azrita che. to jemAM svaniSTha ane ghaTapadathI nirUpita vAcyatAnuM kathana karIo temAM ja astitvane Azrita avaktavyatAnuM kathana karIo to mAM virodha kyAM Avyo ? TraMkamAM, A rIte paNa vyaMjanaparyAyamAM trIjA bhAMgAno abhAva ghaTAvavo sambhavita nathI. Ama, A gAthAno abhayazekharasUrijIo kalpelo bhAvArtha vAstavikatAthI ghaNo dUra che te samajI zakAya tevuM che. have A gAthAnA tAtparyanI vicAraNA mATenA upalabdha sAdhanomAMthI oka ja vastu ApaNe jovAnI bAkI rahe che ane te che paM. zrIsukhalAlajI kRta sanmatitarka-vivecana. Ama to nayopadeza (-upA. zrIyazovijayajI) saptabhaMgIprabhA (-zrIvijayanemisUrijI ) jevA granthomAM paNa A gAthAnuM vivaraNa maLe ja che. paNa te TIkAnAM vacanono anuvAdamAtra hovAthI TIkAnI carcAmAM ja tenI carcA paNa samAi jAya che. jo ke paM. zrIsukhalAlajIo kareluM A gAthAnuM vivecana paNa TIkAne ja anusare che, tethI te vize vizeSathI carcA Avazyaka nathI ja. paNa A vivecanamAM (pR. 223) be vAto bahu mahattvanI che : che 1. A gAthAnuM vivecana lakhyA pachI tenA para teoo TippaNI karI "ahIM prastuta gAthAno je bhAva lakhyo che te ja granthakArane vivakSita che ke nahi a ghaNuM vicAryA chatAM nakkI karI zakAyuM nathI. TIkAkAra zrI abhayadevasUri ane zrIyazovijayajI upAdhyAye paNa A gAthAno artha cokkasa nathI lakhyo. temaNe paNa mAtra kalpanAo doDAvI che. mATe vicArako a paramparA jANavA prayatnazIla thavuM."
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-55 2. savikalpa ane nirvikalpanI oka navI ja vibhAvanA teoo raz2a karI che. A vibhAvanA spaSTataH arthaparyAya-vyaMjanaparyAyane sambandhita A samagra prakaraNane, arthaparyAya aTale arthanaya ane vyaMjanaparyAya oTale zabdanaya -oma TIkAsammata arthane badale, arthaparyAya aTale alpakAlIna paryAya ane vyaMjanaparyAya aTale dIrghakAlIna paryAya -ovA pracalita arthanA sandarbha mUlavavAne AbhArI che. A vibhAvanA che - "puruSazabdano vyaMjanaparyAya' puruSatva ane ghaTazabdano ghaTatva o banne sadRzaparyAyapravAharUpe oka oka hovAthI nivikalpasAmAnyarUpa cha; ane dara kSaNe navA navA utpanna thatA paryAya dvArA bhinna thatA hovAthI savikalpa- vizeSarUpa paNa che.3" A vibhAvanAne AdhAre jo ApaNe thoDoka vadhu vicAra karIo to kadAca zrIsiddhasenasUrijInA A gAthA racavA pAchaLanA hArdane pAmI zakIo paryAya be prakAranA saMbhave che. oka to dravya, ane tenA mULabhUta guNonI parAvRttimAM nimitta bananArI pariNAmaparamparAno je antima avibhAjya aMza hoya 1. vAstavamAM vyaMjanaparyAya arthano- arthaniSTha ja hoya che, zabdano nahIM. zabdathI to o nirUpita __thAya che. 2. vAstavamA nirvikalpano artha vizeSa ane savikalpano artha sAmAnya thAya che. vAdamahArNavamAM paNa oma ja che. 3. A pachI teoo vyaMjanaparyAyamAM avaktavyabhAMgo kema na Ave tenuM kAraNa AvaM darzAvyu cha - "o banne paryAyo (-puruSatva ane ghaTatva) savikalpa-nirvikalparUpa hovA chatAM avaktavya nathI. kAraNa ke te paryAyo anukrame puruSa ane ghaTazabda dvArA kahevAtA hovAthI vaktavya che. parantu dara kSaNe utpAda ane vinAza pAmatA avA je zabdanirapekSa arthaparyAyo che, temAM to avaktavya Adi bhaMgo paNa ghaTAvI zakAya." arthaparyAyo, astitva zabdasApekSa nathI, tethI temane zabdathI avAcya kahIo to vAMdho na Ave. paNa vyaMjanaparyAyogeM astitva zabdasApekSa hovAthI temane jo avaktavyazabdathI avAcya kahIo to temAM spaSTa virodha che - avo A vidhAnano bhAva che. paNa A kAraNa aTale upekSaNIya bane che ke avaktavyabhaMgamAM je dharma vize ApaNe vicAraNA karI rahyA chIo te dharmanuM avaktavyatva pratipAdita thatuM ja nathI, paNa o dharmanuM onA astitva-nAstitva bannenI poSaka apekSAone Azraye, je svarUpa racAya che, o svarUpa, avaktavyatva pratipAdita thAya che. ane bhaMgaracanAmAM praNAlIne anusarI dharmIne dharmanA svarUpathI uparakta karI rajU karavAmAM Avato hovAthI (jemake raktatvanA astitvanA pratipAdana vakhate - 'syAd ghaTo raktaH', nAstitvanA - 'syAd ghaTo'raktaH') dharmIno ja avaktavya tarIke upanyAsa thAya che. (jemake raktatvanA avaktavyasvarUpa vakhate - 'syAd ghaTo'vaktavyaH').
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 107 che te, vAstavika paryAya che. A paryAyo oka kSaNamAM ja vartanArA hoya che ane atisUkSma hoya che. tethI chadmastha jIvo mATe te pratyakSajJAna ke vyavahAranA viSaya banatA nathI.' A paryAyone zAstrIya paribhASA mujaba 'arthaparyAya' kahevAmAM Ave che. je paryAyo arthabhUta- vAstavika che tevA paryAyo te arthaparyAya athavA arthavastu para AdhArita paryAyo te arthaparyAya -Avo bhAva atre saMbhavI zake. alpakAlIna paryAya te arthaparyAya ke bhUta-bhaviSyanA saMsparzathI rahita paryAya te arthaparyAya ke RjusUtranayanA viSayabhUta paryAya te arthaparyAya - AvI arthaparyAyanI vyAkhyAo uparano ja bhAva darzAve che. A uparAnta, vyaMjanaparyAya ke jenI oLakhANa AgaLa karAvAze, tevA oka vyaMjanaparyAya antargata saMbhavatA vyaMjanaparyAyone paNa arthaparyAya kahevAya che.5 ja rIte koI paNa vyaMjanaparyAyane ApaNe arthaniSTha paryAya tarIke joio to amAM paNa arthaparyAya zabdano vyapadeza thAya che. A ananta arthaparyAyonI paramparAmAM je paryAyo paraspara atyadhika samAnatA dharAvatA hoya ane aka dravyanA koi oka ja pariNAma (jemake AtmAnA gatipariNAma, sthitipariNAma va.) ke oka ja guNanI (jemake AtmAnA jJAna, darzana, cAritra vagere) pariNatidhArAmAM samAviSTa thatA hoya; te paryAyono samUha oka svatantraparyAyarUpe vyakta thAya che temaja te rUpe chadmasthajIvanA pratyakSano viSaya ane zabdathI vyavahArya paNa bane che. AvA paryAyasamUhAtmaka paryAyo 'vyaMjanaparyAya' gaNAya che. ApaNe oka udAharaNa joio. yauvana o puruSadravyano paryAya che.A yauvana aTale zuM ? bIjuM kazuM nahIM, oka vyaktinI 1. 'te kSaNamAM vartatuM rUpa' avAM vacano dvArA A arthaparyAyono paNa vyavahAra thai zake che, paNa mukhyataH ApaNe jeono paryAya tarIke vyavahAra karIo chIo te A arthaparyAyo nathI hotA aTale ahIM arthaparyAyo vyavahArano viSaya nathI banatA oma lakhyuM che. 2. sUkSmavartamAnakAlavartI arthaparyAya, jima ghaTanaiM tattatkSaNavartI paryAya-dravya.rA.sta.-14.1 3. bhUtabhaviSyatattvasaMsparzarahitaM vartamAnakAlAvacchinnaM vastusvarUpaM cA'rthaparyAyaH - jainatarkabhASA pR. 22 / 4. RjusUtrAdezaiM kSaNapariNata je abhyantara paryAya te zuddha arthaparyAya - dravya.rA.sta.-14.5 5. je jehathI alpakAlavartI paryAya, te tehathI alpatvavivakSAiM azuddha arthaparyAya kahavA. - dravya.rA.sta.-14.5 6. vAstavamAM puruSa o Atmadravyano vyaMjanaparyAya che, chatAM paNa temAM dravyatvano upacAra karIne tene dravya kahevAmAM Ave che. juo pR.84 -Ti.1.koI paNavyaMjanaparyAya dravya tarIkeupacarita thai zake che.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anusandhAna-55 lagabhaga 20 thI 45 varSa sudhInI vividha avasthAono samUha ja yauvana che. A avasthAo vAstavamAM paraspara bhinna che, chatAM paNa mahadaMze samAnatA dharAvatI hovAthI ane aeka vyaktinI vayaHpariNAmanI santatimAM samAviSTa thatI hovAthI, teono samUha racAya che. A samUhane ApaNe svatantra oka avasthA tarIke kalpI 'yauvana' aq nAma ApIo chIo. Ama yauvana vyaMjanaparyAya che. ___AvA paryAyo 'vyaMjanaparyAya' kema kahevAya te 'yauvana' paryAyanA AdhAre ja samajIo. A paryAya jeTalI avasthAonA samUharUpa che, o saghaLI avasthAomAM vartatuM sAdRzya A avasthAono samUha racavAmAM bhale nimitta banatuM hoya, paNa o tamAma avasthAone oka dore parovanAra- omane sAMkaLanAra to A tamAma avasthAomAM thato yauvana-zabdano vyavahAra ja che. matalaba ke AvA samAna paryAyonA jUthano oka svatantra paryAya tarIke bodha-vyavahAra thAya, temAM zabda ja mukhya bhAga bhajave che. mATe AvA vyaMjana- zabda para Azrita paryAyo vyaMjanaparyAya kahevAya che. DhUMkamAM, anantaparyAyonI paramparAmAM jeTalo sadRzapariNAmapravAha oka zabda ke samAnArthI zabdono vAcya banI vyavahArya thAya che, teTalo pariNAmapravAha ja vyaMjanaparyAya kahevAya che. ApaNe jene paryAya tarIke oLakhIo chIo te puruSatva, ghaTatva va. sAmAnyataH vyaMjanaparyAyo ja hoya che. zAstromAM 'arthakriyAkAraka paryAya te vyaMjanaparyAya, traikAlika paryAya te vyaMjanaparyAya, sadRza paryAya te vyaMjanaparyAya' AvI je vyaMjanaparyAyanI vyAkhyAo maLe che, te uparano ja bhAva darzAve che. parantu upAdhyAyajI bhagavante vyaMjanaparyAyanI oLakhANa 'ghaTakumbhAdizabdavAcyatA'5 tarIke ApI che te sambandhe zuM samajavU te prazna che. kAraNa ke zabdanirUpitavAcyatA ane sadRzapariNAmapravAha be bahu judI vastu che, to bannene vyaMjanaparyAya samajavA ? 1. oka vyaMjanaparyAyanI antargata nAnA-nAnA ghaNA vyaMjanaparyAyo samAyelA hoya tevU paNa bane. jemake manuSyatvanI antargata bAlatva, yuvatva, vRddhatva va. bAlatvanI antargata stanandhayatva, upanayanasaMskArayogyatva va. 2. pravRttinivRttinibandhanArthakriyAkAritvopalakSito vyaJjanaparyAyaH - jainatarkabhASA pR. 22 / 3. je jehano trikAlasparzI paryAya te tehano vyaMjanaparyAya - dravya.rA.sta.- 14.1 4. ye'pi sadRzaparyAyAste'pi sadravyapRthivyAdivacanapratipAdyA vyaJjanaparyAyAH - anekAntavyavasthA 5. vyaMjanaparyAya je ghaTakumbhAdizabdavAcyatA - dravya.rA.sta.- 4.13
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 AnuM samAdhAna Ama vicArI zakAya : navyanyAyamAM ghaTabhedanA abhAvane ghaTatvarUpa gaNavAmAM Ave che. kAraNa ke ghaTathI bhinnatA - ghaTabheda, ghaTa sivAyanA tamAma padArthomAM rahe che. tethI A bhedano abhAva phakta ghaTamAM ja maLe. ane tyAM ja ghaTatva paNa rahe che. Ama ghaTabhedAbhAva ane ghaTatva - be samaniyata dharmo che. arthAt jyAM ghaTatva che tyAM ja ghaTabhedAbhAva che ane jyAM ghaTatva nathI tyAM ghaTabhedAbhAva paNa nathI. have, navyanyAyamAM be samaniyata vastuone oka ja gaNavAmAM Ave che.1 ane te vAstavika paNa che, kAraNa ke jo o banne aka ja na hoya to oka sivAya paNa bIjI dekhAvI joio, paNa avuM to dekhAtuM nathI. mATe samaniyata vastuone oka ja gaNavI joio.' have, A ja vAta prastuta sandarbhamAM vicArIo to jyAM manuSya zabdathI vyavahArya avo sadRzapariNAmapravAha che tyAM ja manuSyazabdanirUpita vAcyatA che ane jyAM ovo pariNAmapravAha nathI tyAM ovI vAcyatA paNa nathI. to A banne oka ja thayA. ane tethI sadRzapariNAmapravAharUpa vyaMjanaparyAyane zabdavAcyatA tarIke oLakhAvIo to koI doSa nathI. bAkI A rIte na vicArIo ane vyaMjanaparyAyane vAcyatArUpa ja gaNIo to omAM 'vyaMjanaparyAya bhinna- abhinna banne svarUpa dharAve che' a sanmativacananI saMgati karavI azakya che. sadRzapariNAmapravAharUpa vyaMjanaparyAya svatantra paryAyarUpe abhinna (oka) paNa che ane paryAyonA samUharUpa hovAthI bhAjya (-aneka) paNa che. tethI temAM ja sanmativacananI saMgati barAbara thAya che. have AvA arthaparyAya ane vyaMjanaparyAyane anulakSIne prastuta gAthAno bhAvArtha joio : koI paNa arthaparyAya tenA dharmImAM cokkasa dravya-kSetra - kAla ane bhAvanI apekSAo ja astitva dharAvato hoya che. tenA A ApekSika astitvano 109 1. dvau naJau prakRtamarthaM gamayataH, matubantAd vihito bhAvaH prakRtiM bodhayati - AvI vyAkaraNanI paribhASAo paNa A ja bhAva dharAve che. 2. AtmAnA jJAna, darzana, caritra vagere paNa samaniyata dharmo che. to tene paNa oka ja gaNavA ? Avo prazna thavo saMbhavita che. paNa anuM samAdhAna a ja che ke A dharmo okabIjAthI svatantra utkarSa - apakarSa ane zaktio dharAve che tethI temane aMka gaNI zakAya nahIM. 3. sanmatikArane khudane arthaparyAya ane vyaMjanaparyAyanA uparokta artha ja sammata che te darzAvanAro zAstrapATha : '"jema puruSazabdavAcya je janmAdimaraNakAlaparyanta aka anugata paryAya te puruSano vyaMjanaparyAya, sammatigranthai kahio chai. tathA bAlataruNAdi paryAya te arthaparyAya kahiA. tima sarvatra phalAvI levuM. atra gAthA - purisammi purisasaddo0 (sanmati 1.32) " - dravya.rA.sta.-14.6
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anusandhAna-55 pUrNa bodha saptabhaMgImAM paryavasita thAya che. ane A sAte bhAMgAmAM dharma tarIke to te arthaparyAya mojUda hoya ja che. mATe A arthaparyAyanI prarUpaNA ApaNe sAta vikalpe karI zakIo. A ja vAta A gAthAnA pUrvArdhamAM kahevAI che- 'atthapajjAearthaparyAyamAM (-tene lagatI prarUpaNAmAM) evaM- upara darzAvelI rIte sattaviapposAta prakArano vayaNapaho- vacanamArga hoi - racAya che. ' sadRzaparyAyapravAharUpa vyaMjanaparyAya svayaM zabdavAcya samUharUpe aka (-nirvikalpaH) paNa che ane aneka paryAyonA samUharUpa hovAthI aneka (-savikalpa) paNa che. tethI ApaNe tenI prarUpaNA paNa be rIte karI zakIo : 1. vyaMjanaparyAyane tenA sAmAnyasvarUpe ja prarUpIo, tenA bhedo na varNavIo. A vakhate vyaMjanaparyAya - viSayaka vacanamArga nirvikalpa bane che. 2. vyaMjanaparyAyane tenA antargata AvelA paryAyAtmaka vikalpo sAthe varNavIo. jemake, puruSaparyAyanI prarUpaNA bAla, yuvAna, vRddha vagere bhedo sAthe karIo. to te vakhate vyaMjanaparyAyaviSayaka vacanamArga savikalpa bane che. A vyavasthAne anusarIne bhAMgA Ama racAya : ' syAdeka eva puruSaH syAdaneka eva puruSa: ' atre vyaMjanaparyAyaviSayaka prarUpaNAmAM savikalpa prarUpaNA ke nirvikalpa prarUpaNA oma be ja vikalpo saMbhavita che. trIjo koI mArga ja nathI. 2 tethI temAM ApoApa cIjo bhAMgo racAto nathI. 3 A ja vAta A gAthAnA uttarArdhamAM kahevAi che : 'vaMjaNapajjAe - vyaMjanaparyAyamAM (-tadviSayaka prarUpaNAmAM), uNa - vaLI, saviyappo - vikalpo sahita ya- ane Nivviyappo- vikalpothI rahita (vacanamArga che. ) ' matalaba ke vyaMjanaparyAyanI prarUpaNA svatantra paryAyarUpe paNa karI zakAya athavA tene paryAyasamUharUpe paNa varNavI zakAya. atre varNavI tevI savikalpatva - nirvikalpatvanI prarUpaNA A pUrve 1.32 thI 1.35 gAthAmAM varNavAi che te A bhAvArthanI vAstavikatAno sabaLa purAvo che. vaLI, 1. nirvikalpa = nirbheda. gAthA 1.32mAM vikalpa zabda bheda arthamAM vaparAyo che. 2. sarvikalpa ane nirvikalpa ubhayanI prarUpaNA to pramANavAkya banI jAya ke jene bhaMga na kahevAya. tethI trIjo vikalpa nathI oma jaNAvyuM che. 3. arthaparyAyamAM je rIte pahelA be bhAMgA che, te rIte vyaMjanaparyAyamAM karavAnA ja nathI. mATe arthaparyAyanI saptabhaMgIgata trIjo avaktavyano bhAMgo, vyaMjanaparyAyamAM thAya ke na thAya te vicAravAnI jarUra nathI.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 A pramANe vicAravAmAM tarkajALathI dUra rahIne vAstavikatA sudhI pahoMcI zakAya che te paNa dhyAnArha che. 111 ante, pUrva maharSio ane teonAM vacano pratye apAra AdarabhAva hovA chatAM atre omanAM vacanonI je vicAraNA karI che temAM oka ja samaja mukhya rahI che ke saptabhaMgI hetuvAda antargata Ave che ane hetuvAdamAM carcAnAM dvAra hamezAM khullAM ja rahe che. A samagra lakhANa vicAraNAtmaka che. A Ama ja hoya, Ama nahIM ja ovo koI Agraha nathI. banI zake ke pUrvamaharSionAM vacanonuM arthaghaTana darzAvelI rIta karatA judI rIte karavAnuM hoya. tethI A samagra vicAraNAmAM rahelI kSatio jo vidvajjano sUcavaze ane je vAto yogya jaNAya te paratve potAnI sammati jaNAvaze to teoo phakta mArA para ja nahIM, paNa nayavAdanA sarva jijJAsuo para upakAra karyo gaNAze. * * * sandarbhasUci sanmatitarka - vAdamahArNava-TIkA sAthe- gAthA 1.30 - 41, kartA - zrIsiddhasena divAkara, TIkA- zrIabhayadevasUri, saM.- paM. zrIsukhalAlajI, paM. zrIbecaradAsa dozI, pra.- RENSEN Book Co., Tokyo. sanmatitarkavivecana- pR. 222 - 223, kartA - paM. zrIsukhalAlajI, paM. zrIbecaradAsa dozI, pra. - gUjarAta vidyApITha, amadAvAda. anekAntavyavasthA (saTIka ) - bhAga - 2 pR. 246 - 256, kartA - upA. zrIyazovijayajI, TIkA- zrIvijayalAvaNyasUrijI pra.- lAvaNyasUri jJAnamandira, boTAda . dravyaguNaparyAyarAsa-sastabaka gAthA 4.13, 14.1 - 9, kartA- upA. zrIyazo vijayajI jainatarkabhASA (saTIka) pR. 22, kartA- upA. zrIyazovijayajI, TIkA- paM. zrIsukhalAlajI, pra.- sarasvatI pustaka bhaNDAra, amadAvAda. kartA - upA. zrIyazovijayajI nayarahasya saptabhaGgIprabhA - kartA- zrIvijayanemisUrijI, saM.- kIrtitrayI, pra.- jainagranthaprakAzana samiti, khaMbhAta. saptabhaGgIviMzikA (savivecana ) gAthA 15 - 19, kartA - zrIabhayazekharasUrijI, pra. - divyadarzana TrasTa, dhoLakA.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anusandhAna-55 sanmatitarkanI prastuta viSayane sambandhita mULagAthAo davvaTThiyavattavvaM, savvaM savveNa NiccamaviyappaM / Araddho ya vibhAgo, pajjavavattavvamaggo ya // 1.29 // so uNa samAsao cciya, vaMjaNaNiao ya atthaNiao ya / atthagao ya abhiNNo, bhaiyavvo vaMjaNaviappo // 1.30 // egadaviyammi je attha - pajjayA vayaNapajjayA vA vi / tIyANAgayabhUyA, tAvaiyaM taM havai davvaM // 1.31 // purisamma purisasaddo, jammAI maraNakAlapajjaMto / tassa u bAlAIyA, pajjavajoyA bahuviyappA // 1.32 // atthi tti NivviyappaM, purisaM jo bhaNai purisakAlam / so bAlAiviyappaM, na lahai tullaM va pAvejjA // 1.33 // vaMjaNapajjAyassa u puriso, puriso ti Niccamavippo / bAlAiviyappaM puNa, pAsa se atthapajjAo // 1.34 // saviyappa-NivviyappaM, iya purisaM jo bhaNejja aviyappaM / saviyappameva vA NicchaeNa Na sa nicchio samae // 1.35 // atthaMtarabhUehi ya, Niyaehi ya dohi samayamAIhiM / vayaNavisesAIyaM, davvamavattavvayaM paDai // 1.36 // aha deso sabbhAve, deso'sabbhAvapajjave Niyao / naM daviyamatthi Natthi ya, AesavisesiyaM jamhA // 1.37 // sabbhAve AiTTho, deso deso ya ubhayahA jassa / taM asthi avattavvaM, ca hoi daviaM viyappavasA // 1.38 // AiTTho'sabbhAve, deso deso ya ubhayahA jassa / taM Natthi avattavvaM, ca hoi daviaM viyappavasA // 1.39 // sabbhAvAsabbhAve, deso deso ya ubhayahA jassa / taM atthi Natthi avatta - vvayaM ca daviyaM viyappavasA // 1.40 // evaM sattaviyappo, vayaNapaho hoi atthapajjAe / vaMjaNapajjAe uNa, saviyappo Nivviyappo ya // 1.41 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 113 vAdamahArNava- TIkAgata prastuta gAthAnuM vivaraNa anyonyAparityAgavyavasthitasvarUpavAkyanayAnAM zuddhayazuddhivibhAgena saMGgrahAdivyapadezamAsAdayatAM dravyArthikaparyAyArthikanayAveva mUlAdhAra iti pradarzanArthamAha-- evaM sattaviyappo vayaNapaho hoi atthapajjAe / vaMjaNapajjAe uNa saviyappo Nivviyappo ya // 41 // evaM ityantaroktaprakAreNa saptavikalpaH saptabhedaH vacanamArge vacanapathaH bhavatyarthaparyAye arthanaye saGgraha - vyavahAra - RjusUtralakSaNe saptA'pyanantaroktA bhaGgakA bhavanti / tatra prathamaH sagrahe sAmAnyagrAhiNi, 'nAsti' ityayaM tu vyavahAre vizeSagrAhiNi, RjusUtre tRtIyaH, caturthaH saGgraha - vyavahArayoH, paJcama: saGgrahaRjusUtrayoH, SaSTho vyavahAra-RjusUtrayoH, saptamaH saGgraha-vyavahAra-RjusUtreSu / vyaJjanaparyAye zabdanaye savikalpaH prathame paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAve'pyarthasyaikatvAt / dvitIya- tRtIyayornirvikalpaH dravyArthAt sAmAnyalakSaNAnnirgataparyAyAbhidhAyakatvAt samabhirUDhasya paryAyabhedabhinnArthatvAt evambhUtasyA'pi vivakSitakriyAkAlArthatvAt / liGga-saMJjJA- kriyAbhedena bhinnasyaikazabdAvAcyatvAt zabdAdiSu tRtIyaH / prathama - dvitIyasaMyoge caturtha:, teSveva cA'nabhidheyasaMyoge paJcama-SaSTha-saptamA vacanamArgA bhavanti / athavA pradarzitasvarUpA saptabhaGgI saGgraha - vyavahAra - RjusUtreSvevA'rthanayeSu bhavatItyAha- evaM sattaviyappo ityAdigAthAm / asyAstAtparyArthaH I arthanaya eva sapta bhaGgAH, zabdAdiSu tu triSu nayeSu prathama- dvitIyAveva bhaGgau / yo hyarthamAzritya vaktRstha: saGgraha - vyavahAra - RjusUtrAkhyaH pratyayaH prAdurbhavati so'rthanayaH, arthavazena tadutpatteH, arthaM pradhAnatayAsau vyavasthApayatIti kRtvA, zabdaM tu svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati, tatprayogasya parArthatvAt / yastu zrotari tacchabdazravaNAdudgacchati zabda- samabhirUDha - evaMbhUtAkhyaH pratyayastasya zabda: pradhAnaM, tadvazena tadutpatteH, arthastUpasarjanaM, tadutpattAvanimittatvAt, sa zabdanaya ucyate / tatra ca vacanamArgaH savikalpa - nirvikalpatayA dvividha:- savikalpaM sAmAnyaM, nirvikalpaH paryAyaH, tadabhidhAnAd vacanamapi tathA vyapadizyate / tatra
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 anusandhAna-55 zabda-samabhirUDhau saJjJA- kriyAbhede'pyabhinnamarthaM pratipAdayata iti tadabhiprAyeNa savikalpo vacanamArgaH prathamabhaGgakarUpaH / evambhUtastu kriyAbhedAd bhinnamevA'rthaM tatkSaNe pratipAdayatIti nirvikalpo dvitIyabhaGkakarUpastadvacanamArgaH / avaktavyabhaGgakastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, yataH zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH, sa ca zabdazravaNAdarthaM pratipadyate na zabdAzravaNAt, avaktavyaM tu zabdAbhAvaviSaya iti nA'vaktavyabhaGgakaH vyaJjanaparyAye sambhavatItyabhiprAyavatA vyaJjanaparyAye tu savikalpa-nirvikalpau prathamadvitIyAveva bhaGgAvabhihitAvAcAryeNa, 'tu'zabdasya gAthAyAmevakArArthatvAt // 41 // dravyaguNarAsa-stabakagata prastuta gAthAnuM vivaraNa ziSya pUchai chai - " jihAM 2 ja nayanA viSayanI vicAraNA hoi, tihAM oka oka gauNa - mukhyabhAvaI saptabhaMgI thAo. paNi jihAM pradeza - prasthakAdi vicAraiM sAta cha pAMca pramukha nayanA, bhinna bhinna vicAra hoi, tihAM adhika bhaMga thAi, tivAraiM saptabhaMgIno niyama kima rahai ?" guru kahai chai - " tihAM paNi oka nayArthano mukhyapaNa vidhi, bIjA sarvano niSedha, ima lei pratyekiM aneka saptabhaMgI kIjai". amhe to ima jANuM chaM. "sakalanayArtha - pratipAdakatAtparyAdadhikaraNavAkyaM pramANavAkyam" a lakSaNa leinaiM, tehave ThAme- syAtkAralAMchita sakalanayArthasamuhAlaMbana aka bhaMgai paNi niSedha nathI. je mATi vyaMjanaparyAyanai ThAmi 2 bhaMgaiM paNi arthasiddhi sammatinAM viSaI dekhADI chai tathA ca tadgAthA evaM sattaviappo, vayaNapaho hoi atthapajjAe vaMjaNapajjAe puNa, saviappo Nivviappo ya // 1.41 // ahano artha- evaM- pUrvokta prakArai, saptavikalpa - saptaprakAra vacanapathasaptabhaMgIrUpa vacanamArga te arthaparyAya, astitva - nAstitvAdikanaI viSai hoi. vyaMjana paryAya je ghaTakumbhAdizabdavAcyatA, tehanaiM viSadaM savikalpa - vidhirUpa, nirvikalpa- niSedharUpa se 2 ja bhAMgA hoi, paNi avaktavyAdi bhaMga na hoi,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ maI 2011 115 je mATi avaktavya zabdaviSaya kahiiM to virodha thAi. athavA savikalpa zabda-samabhirUDha nayamataiM, anaiM nirvikalpa avambhUtanayamataiM, ima 2 bhaMga jANavA, arthanaya prathama 4 to vyaMjanaparyAya mAnai nahIM. te mATaI te nayanI ihAM pravRtti nathI. adhikuM anekAntavyavasthAthI jANavU. tadevamekatra viSaye pratisvamanekanayapratipattisthale syAtkAralAJchitatAvannayArthaprakArakasamUhAlambanabodhajanaka eka eva bhaGga eSTavyaH, vyaJjanaparyAyasthale bhaGgadvayavad / yadi ca sarvatra saptabhaGgIniyama eva AzvAsaH, tadA-cAlanIyanyAyena tAvannayArthaniSedhabodhako dvitIyo'pi bhaGgaH tanmUlakAzcA'nye'pi tAvatkoTikAH paJca bhaGgAzca kalpanIyAH, itthameva nirAkAGkSasakalabhaGganirvAhAd, iti yuktaM pazyAmaH / o vicAra syAdvAdapaMDitaiM sUkSmabuddhiM cittamAMhi dhAravo // 4.13 / / zabdanayomAM avaktavyabhaGga kema nA maLe tenI anekAntavyavasthAgata carcA avaktavyabhaGgastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, yataH zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH, sa ca zabdazravaNAdarthaM pratipadyate, na zabdAzravaNAt, avaktavyaM tu zabdAbhAvaviSaya iti nA'vaktavyabhaGgako vyaJjanaparyAye sambhavatItyabhiprAyavatA 'vyaJjanaparyAye tu savikalpaka-nirvikalpau' prathama-dvitIyAveva bhaGgAvabhihitAvAcAryeNeti TIkAkRto vyAcakSate / ___ atra vaktari yat saptabhaGgyarthajJAnaM tanmAnasotprekSopanItapadArthasaMsargabhAnarUpaM, zrotari tu zAbdameva tat sambhavati, avaktavyaM tu na zabdaviSayaH kintu zabdAbhAvaviSaya iti yad vyaJjananayatAtparyamunnItaM tat kathaM saGgacchate ?, zabdAbhAvasyA'pramANatvena kasyA'pyarthasya tadaviSayatvAt, kathaJcinmate zabdAnupalabdheH zabdAbhAvaviSayapramANatve'pi tAM vinA tadviSayaM vilakSaNaM jJAnaM mA jani, avaktavyapadAd vaktavyatvAbhAvaviSayazAbdabodhotpattau kiM bAdhakam ? nahi bhAvaviSayaka eva zAbdabodho bhavati, na tvabhAvaviSayaka ityatra pramANamasti,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 anusandhAna-55 padajJAnAdikAryatAvacchedakakoTau bhAvazAbdatvapraveze gauravAt, 'ghaTo nAsti' ityAdeghaTAbhAvAdibodhasya sArvajanInatvAcca / tatrApi natra upasargavad dyotakatayA tAtparyagrAhakatvamAtrameva, ghaTapadasya ghaTapratiyogike lakSaNAdhrauvye'bhAvAntarbhAvenaiva tasyA yuktatvAditi cet ? na- 'na na ghaTaH' ityatraikasmAd ghaTapadAd ghaTatva-ghaTAbhAvAbhAvatvAbhyAmekadA zaktilakSaNAbhyAM bodhAsambhavena naJaH pRthakzaktikalpanAvazyakatvAd; dyotakatvapakSe'pi 'ghaTo nAsti' ityAdivAkyarItyaiva 'syAdavaktavyo ghaTaH' ityato'vaktavyatvabodhApratirodhAcca / tasmAnnA'yaM prAJjalaH panthAH / kintu kathaJcidavaktavyatvamiha 'ekapadajanyaprAtisvikadharmadvayAvacchinnaviSayakazAbdabodhAviSayatvam' / tadbodhanaM tvarthanaye mAnasotprekSopasthita-khaNDaza:prasiddhapadArthAsaMsargAgrahamAtrAt kathaJcitsaMsargagrahAd vA sambhavati / vyaJjananaye tu tanna sambhavati, 'asato Natthi Niseho' ityAdi bhASyakRdvacanAduktaviziSTapratiyogino'siddhyA tadabhAvasyA'pyasiddhatvAt padArthamaryAdayA vAkyArthamaryAdayA vA bodhayitumazakyatvAt / na ca syAtpadasamabhivyAhRtAvaktavyapadAt prakRte khaNDazaH zaktyA bodhaH sambhavati, ekapadArthayoH parasparamanvayabodhasyA'vyutpannatvAt, anyathA haripadAdupasthitayoH siMha-kRSNayorAdhArAdheyabhAvasambandhenA'nvayabodhaprasaGgAditi sUkSmekSikAmanusaratA vyaJjanananayena prakRte navyatyAsAdekapadAjanitaprAtisvikadharmadvayAvacchinnaviSayakazAbdabodhaviSayatvaM syAdavaktavyatvaM vAcyaM, tacca bhaGgadvayArthamAdAya paryavasyatIti vyaJjananaye dvAveva bhaGgAviti vyAkhyAtRtAtparyaM suSTha ghaTAmaTATyate / dezakRtazcaturthabhaGgastu vyaJjananayena zuddhena dezyatiriktadezAbhAvAdeva nodbhAvanArha iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH //