Pal Gopal Charitra

Author(s): Jinkirtisuri, Kunvarji Anandji
Publisher: Jain Dharm Prasarak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022752/1

Page #1

શ્રી જિનકીર્તિસૂરિવિરચિત શ્રી પાલગોપાલ ચરિત્ર
ભાષાંતર
I
આ શ્રાવક ધર્મના-ખાસ કરીને પિષધ વ્રતના આરાધન
ઉપર તેમજ બીજા અનેક વિષય ઉપર
અસરકારક ઉપદેશક.
II
ભાષાંતર કરનાર: શા. કુંવરજી આણંદજી
પ્રથમ વ્રતના આરાધક-વિરાધપણું ઉપર શ્રી સૂચંદ્રકુમાર ચરિત્ર.
પ્રકાશક: શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા
ભાવનગર. || વિક્રમ સં. ૧૯૯૩ ] :: [વીર સં૦ ૨૪૬૩
આવૃત્તિ પહેલી : નકલ ૩૦૦૦ મુદ્રક-શા. ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈ, શ્રી મહોદય પ્રીટીંગ પ્રેસ,
- દાણાપીઠ–ભાવનગર.
=
=

Page #2

g૦૦૦૦OS
થ૦૦
D૦૦૦૦૦૦૦૦
નિવેદન
હ૦૦૪
%
૦૦૦૦૦
આ લઘુ કથાનક પાલ ગોપાલ નામના બે બંધુઓના–રાજપુના ચરિત્રનું છે. તે માત્ર અઢીસો લોકપ્રમાણ છતાં અનેક બાબતમ અસરકારક ઉપદેશદાતા જણવાથી તેનું ભાષાંતર કરીને પ્રસિદ્ધ કરવાને આ અલ્પ પ્રયાસ કર્યો છે. આ કથાનકમાં જે રહસ્ય સમાયેલું છે તે સદરહુ કથાના પ્રાંત ભાગે થારહસ્યના મથાળા નીચે આપેલ છે. તે અહીં સ્થળસંકોચના તેમજ પુનરાવૃત્તિ થવાના કારણથી આપેલ નથી. તે ત્યાંથી જ ( પૃષ્ઠ ૨૬-૨૭ ) વાંચવા તસ્દી લેવી.
આ કથાનકની પાછળ એક નાનું સરખું સૂર ને ચંદ્રકુમારનું ચરિત્ર પણ પંડિત હીરાલાલ હંસરાજના પ્રથમ વ્રત ઉપરની કથાના ભાષાંતર ઉપરથી લઈને સહજ સુધારાવધારા સાથે દાખલ કર્યું છે. તે કથાનક પણ નાનું માત્ર ૬૮ કલેકનું છતાં પ્રથમ વ્રતના આરાધક-વિરાધકપણું માટે ઘણું અસરકારક છે. ' આ બે કથાનકનું નાનું સરખું પુસ્તક પણ જે લક્ષપૂર્વક વાંચવામાં આવશે તો વાંચનારના મન ઉપર અવશ્ય શુભ અસર કરશે આટલું જણાવી આ લઘુ નિવેદન સમાપ્ત કરવામાં આવે છે.
પણ શુદિ ૧૧ )
સં. ૧૯૯૩
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રસારક સભા.
ભાવનગર.

Page #3

શ્રી જિનકીર્તિસૂરિવરચિત શ્રી પાલ ગોપાલ ચરિત્ર
ભાષાંતર
જે ભવ્ય જીવ સુખ કરવાના સ્વભાવવાળું શિયળ ઇંદ્રિયોને જીતીને પાળે છે તેમને સુરેંદ્રાદિકની પદવી પ્રાપ્ત થવી તે કાંઈ દૂર નથી–સહેજે પ્રાપ્ત થાય છે જે ગૃહસ્થ શિયળધર્મના પાલનમાં અત્યંત પરાયણ હોય છે તેને પાલ ને ગોપાલ નામના બે બંધુની જેમ અનેક પ્રકારની સંપદા પ્રાપ્ત થાય છે. અથવા દેએ ભ પમાડ્યા સતા પણ પિષધના પાલનમાં જે દઢચિત્તવાળા હોય છે તેને પાલ ને ગોપાલની જેમ મોક્ષલક્ષમીની પ્રાપ્તિ પણ દૂર નથી. વળી સારી રીતે વ્રતને ધારણ કરનારા મુનિરાજને જે કિંચિત્ પણ ઉદ્વેગ પમાડે છે તે પાલકુમારની જેમ અન્ય જન્મમાં આપત્તિને પામે છે. વળી પ્રસ્તુત ભવમાં બંધુભાવકુટુંબીપણું અને માતાપિતાપણું પામ્યા છતાં પૂર્વભવના શ્રેષથી તેમજ વેરથી પાલને પાલની જેમ તે દુઃખને આપનારા થાય છે; તેમજ દેવભક્તિ વિગેરે ધર્મ સ્વલ્પ પણ પાન્યા છતાં–આરાધ્યા છતાં પ્રાણી પાલ ને ગેપાલની જેમ રાજ્યાદિ સંપદાને પામે છે. (ઉપર જણાવેલા બધા પ્રકારને સૂચવનારું આ ચરિત્ર છે.)

Page #4

(૨) હવે તે પાલ ને ગોપાલનું ચરિત્ર કહે છે
આ ભરતક્ષેત્રમાં સ્વર્ગને જીતે એવી અને સમસ્ત નગરના સંદર્યના સારથી બનાવી હોય તેવી ઉજયિની નામે નગરી છે. તે નગરીમાં વિશ્વક્સેન જેવો પરાક્રમી અને વિશ્વવ્યાપી મહાસેનવાળે જાણે બીજે મહાસેન જ હોય તેવો મહાસેન નામે રાજા છે. તેને અત્યંત વિસ્તૃત ગુણવાળી સુરસુંદરી નામે પ્રથમ રાણું તે પટ્ટરાણી છે અને બીજી મહાલક્ષ્મી નામે રાણું છે. સુરસુંદરીને પાલ ને ગોપાલ નામના બે પુત્ર થયા છે. તે રૂપવંત, ચતુર, ધીર અને સદા ન્યાયપરાયણ છે.
અન્યદા અસ્વનેશ-ઇંદ્ર જેવા પરાક્રમવાળા રાજાએ સ્વપ્નમાં નૃત્ય કરવામાં તત્પર એવા કબંધને પિતાના આવાસમાં પ્રવેશ કરતું જોયું. તે જોઈને “આ શું? ” એમ પોતાના હૃદયમાં વિચારતો રાજા જાગૃત થયે અને મંત્રીને બેલાવીને પ્રારંભથી સ્વપ્રનું સર્વ વૃત્તાંત કહ્યું. તે સાંભળીને મંત્રીએ “આનું ભાવી શું અશુભ થશે?” એવી સેંકડે આશંકાથી વ્યાકુળ થઈને વિચક્ષણ એવા સ્વપ્ન પાઠકને બેલાવી તે સ્વપ્નનું ફળ પૂછયું. સ્વશાસ્ત્રના વિશારદાએ પોતાના મનની અંદર વિચાર કરીને તેમજ પરસ્પર પૂછી, નિરધાર કરીને રાજા પ્રત્યે આ પ્રમાણે કહ્યું કે
હે રાજન ! આ દુઃસ્વપ્ન હોવાથી તેના પ્રભાવવડે તમને વિન ઉપસ્થિત થવાનો સંભવ છે, તેથી તમારે એક માસ પર્યત તમારા બે પુત્ર સહિત રાજ્ય તજી દઈને તેમજ બીજા પરિ. વારને પણ છોડી દઈને વનમાં શુભ ધ્યાનપરાયણ થઈને રહેવું. એ એના નિવારણને તેમજ તમારી ને તમારા પુત્રની રક્ષાને
૧ મસ્તક વિનાનું ધડ.

Page #5

( ૩ ). ઉપાય છે. આ તમારા બંને પુત્રોએ ધર્મકર્મમાં સ્થિત થઈને હાથમાં ખડ્ઝ રાખી નિરંતર તમારી પાસે જ રહેવું અને સાવધાન થઈને ભૂતપ્રેતાદિના ઉપદ્રવથી તમારી રક્ષા કરવી. તેમજ તમારે ઊંચા કરેલા આધેવાળા અનેક દ્વાઓથી પરવરેલા રહેવું. આ પ્રમાણે રહેતાં ૧૯ દિવસ વ્યતીત થાય ત્યારે તમારે શું કરવું ? તે સાંભળે. ગ્રહણ કરેલો છે ભિલ્લનો વેશ જેણે એવા તમારા બન્ને પુત્રએ રાત્રિના પ્રારંભમાં અદ્દભુત નાચ કરતાં કરતાં તમારા આવાસ પાસે આવવું. પછી પાછા તે જ રીતે વનમાં જવું અને એક માસ પૂર્ણ થયે તમારે પાછા નગરમાં આવી રાજ્ય સંભાળવું. આ પ્રમાણે કરવાથી તમારું ને તમારા પુત્રનું ક્ષેમ થશે–અકલ્યાણ નાશ પામશે.”
આ પ્રમાણેની હકીકત સાંભળીને રાજાએ સ્વપ્ન પાઠકોને વિસજૈન ક્યો પછી તેઓના કહ્યા પ્રમાણે અમલ કરવા માટે મંત્રીને રાજ્ય સોંપીને રાજા પુત્ર સહિત વનમાં જઈને રહ્યો. ત્યાં બ્રહ્મચારી, ફળાહારી અને માનધારી થઈને બે પુત્રો તેમજ સન્નદ્ધબદ્ધ થયેલા સુભટ સાથે રહેવા લાગ્યા. ઓગણીશમે દિવસે બને પુત્રો સાયંકાળે ભિલ્લને વેશ ધારણ કરીને નાચતા નાચતા રાજમહેલ સુધી આવ્યા. તે વખતે તે બન્નેનું અદ્દભુત રૂપ જોઈને મહાલક્ષ્મી રાણી કામવશ થઈ. મેહની વિડંબનાને ધિકકાર !
પછી અકાર્ય કરવામાં તત્પર અને નિર્લજજ એવી તેણીએ પાલકુમારની પાસે એક માયાની પેટી જેવી ચેટીને-દાસીને કેટલીક હકીકત.શીખવીને મેકલી. તે દાસી સાંજને વખતે પાલકુંવર પાસે આવી અને તેને એકાંતે બેલાવીને કહ્યું કે-“હે દેવ ! તમારી અપરમાતા મહાલક્ષ્મીને સર્પ ડક્યું છે તેથી તમે ત્યાં આવીને તેની પ્રતિકિયા (ઉપચાર) કરો.”

Page #6

(૪). આ પ્રમાણે સાંભળીને આળસ વિનાને પાલકુંવર તરત જ મહાલક્ષ્મી પાસે આવ્યા અને માતાને પ્રણામ કરીને સરલ એવો તે બોલ્યો કે-“હે માતા ! આ ઔષધ હું લાવ્યો છું તે પી. જાઓ કે જેથી તમારે વ્યાધિ નાશ પામે.” એટલે તે મહાલક્ષમી બેલી કે-“હે જીવિતેશ્વર! તું તારા અંગના આલિંગનરૂ૫ અમૃતવડે મને સિંચન કર કે જેથી હું શીધ્ર જીવિતને મેળવું.” આ પ્રમાણે તેના કર્ણને વા સમાન વચન સાંભળીને પાલકુમાર ગોખેથી ઝુંપાપાત ખાઈને (પડીને) પિતાના આવાસે આવ્યું અને તે વૃત્તાંત પોતાના બંધવ ગોપાલકુમારને કહ્યો.
પછી તે બંને તથા પ્રકારના સ્ત્રીચરિત્રને પોતાના ચિત્તમાં ચિંતવવા લાગ્યા. કામાંધ થયેલી સ્ત્રી પ્રતિષ્ઠા, સૌજન્ય, દાન, ગૌરવ તેમજ આત્મહિતને જોઈ શકતી નથી. નિરંકુશ એવી સ્ત્રી પુરુષનું એટલું અહિત કરે છે કે જેટલું અહિત કોધાયમાન થયેલા સિંહ, વ્યાધ્ર અને સંપ પણ કરી શકતા નથી. શાસ્ત્રમાં જે જે દુરાચાર કહ્યા છે અને તેમાં જે જે દુરાચાર કહેવાય છે તે બધા કામવિલંળ સ્ત્રી સાચા કરી બતાવે છે. ક્રૂર એવા વિધાતાએ સપની વિષમય દાઢે, યમરાજાની જીહ્વા અને વિષના અંકુરા એકત્ર કરીને જગતને નાશ કરવા માટે સ્ત્રીને નિર્માણ કરી હોય એમ જણાય છે.
દુરાચારિણી સ્ત્રી પતિને, પુત્રને, પિતાને, માતાને અને ભાઈને અકાર્યમાં આરોપણ કરે છે (જેડે છે) અને પ્રાણસંશય પણ પમાડે છે. જુઓ ! વૈરાગ્યથી દીક્ષા લેવાની ઈચ્છાવાળા યશોધર રાજાને “હું પણ તમારી સાથે જ દીક્ષા લઈશ” એમ કહીને કુજમાં આસક્ત એવી નયનાળી રાણીએ વિષ આપ્યું અને છેવટ

Page #7

( ૫ )
ગળે અંગુઠા દબાવીને પ્રાણુનાશ કર્યો. એવી દુર્ગતિમાં જવાની સાક્ષીભૂત સ્ત્રીને હા ઇતિ ખેદે! ધિક્કાર હા!
અહીં પેલી મહાલક્ષ્મીએ મનવડે વિલખી થઈને પછી માયા– કપટથી નખવડે શરીર વિલૂરી બહુ વખત સુધી વિલાપ કર્યા. એક મહિના પૂર્ણ થયે એટલે ઉત્તમ પુરુષમાં મંડનભૂત રાજાએ મેટા મહાત્સવવડે નગરમાં પ્રવેશ કયા. પછી અંત:પુરમાં જતાં મહાલક્ષ્મી રાણીને અત્યંત રાતી ને શાક કરતી જોઇને રાજાએ પૂછ્યું કે— તારી કાણે આવો વિડંબના કરી છે કે જેથી તુ ં આમ દુ:ખી થાય છે ? ’ એટલે તે કપટવડે કહેવા લાગી કે—‹ હે પ્રાણેશ ! રાગાન્ધ એવા તમારા પુત્ર પાલે ઉચ્છ્વ ખલ ને મદાન્મત્ત હાથી જેમ કમલિનીની વિડંબના કરે એમ મારી વિડંબના કરી છે. ’ તે સાંભળીને રાજાએ કહ્યું કે— મારા પુત્ર પ્રાણાંતે પણ પાપ કે અકૃત્ય કદાપિ કરે તેવા નથી. જો ચંદ્રમાંથી અંગારાની વૃષ્ટિ થાય, સૂર્ય માંથી અંધકાર પસરે, સમુદ્ર જો મર્યાદા મૂકે અને અમૃતથી જો મરણ થાય તેા પણ મારા પુત્ર પાલ આવું અકૃત્ય કરે તેવું હું માની શકું નહીં; માટે તારા અસત્ય ખેલવાથી સયુ !તુ ખાટા વિષાદ કરવા તજી દે.’ એમ કહીને નિર્વિકલ્પ બુદ્ધિવાળા રાજા રાજસભામાં ગયા. અહીં રાષથી અંધ થયેલી મહાલક્ષ્મી પેાતાના મનમાં વિચારવા લાગી કે- હા છંતિ ખેદે ! મને ધિક્કાર થાઓ ! પૂર્વ કર્મના દોષથી મારી કામેચ્છા પૂરી થઇ નહી અને સ્વામીએ પણ મને અસત્યવાદી કહીને અપમાનિત કરી, માટે હવે તા અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને મારા દુ:ખના અંત લાવું; કારણ કે માનભ્રષ્ટ થયેલાને જીવિત કરતાં મરણુ જ વધારે શ્રેષ્ઠ છે.
આ પ્રમાણે વિચારીને કાપના આવેશથી ખાટા અભિનવેશવડે તે રાણી અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવા માટે વન તરફ ચાલી.

Page #8

. (૬) રાજાએ ત્યાં આવીને તેનું ઘણું રીતે સમજાવીને નિવારણ કર્યું પણ તે કઈ રીતે પાછી વળી નહીં ત્યારે રાજાએ પૂછ્યું કે –
શું કરવાથી તું પાછી વળે તે કહે.” એટલે તે દુષ્ટ રાણીએ અતિ કર્કશ વાણી વડે રાજાને કહ્યું કે તમે જે તમારા બંને પુત્રના મસ્તક છેદીને મને આપવાનું કબૂલ કરો તો હું પાછી વળું.” કામરાગથી અંધ બનેલા રાજાએ તે વાત કબૂલ કરી. કર્તા કહે છે કે –“ જગતમાં એવું કોઈ અકૃત્ય નથી કે જે રાગાંધ | મનુષ્ય ન કરે. સારા વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ મનુષ્ય પણ સ્ત્રીથી પ્રેરિત થયે છતે અનેક અકૃત્ય કરે છે. જુઓ ! સારા વંશ (વાંસ) થી ઉત્પન્ન થયેલ મંથાનક શું સ્નેહ (વૃત) વાળા દધિનું મંથન કરતો નથી? કરે જ છે.”
રાજાનું વચન મળવાથી પૂર્ણ મનોરથવાળી થયેલી રાણી પાછી વળીને અંતેઉરમાં આવી. પછી રાજા પુત્રને મારવાના ઉપાય ચિતરવા લાગે. તેણે તરત જ મંત્રીને બોલાવીને બન્ને પુત્રોને મારવાની આજ્ઞા કરી. મંત્રીએ સેંકડો વચનયુક્તિવડે રાજાને સમજાવવા માંડ્યો. તેણે કહ્યું કે-“હે નાથ ! સમુદ્ર જેવા ગંભીર પાલ ગોપાલને કિંચિત્ પણ અન્યાય આજ સુધી તમે તેમજ મેં દીઠા નથી, માટે જે કાર્ય કરવું તે વિચારીને કરવું. અન્યથા આવું અકાય કરવાથી દુરંત એ પશ્ચાત્તાપ થશે કે જે યાજજીવ ભૂલાશે નહી. આ પ્રમાણે અનેક રીતે સમજાવ્યા છતાં
જ્યારે રાજાએ પિતાને આગ્રહ છોડ્યો નહીં ત્યારે મંત્રી તેમને આદેશ સ્વીકારીને પાલ ગોપાલ પાસે આવ્યો. તેમને રાજાનો આદેશ સંભળાવ્યો એટલે તે બોલ્યા કે “અમે પિતાના કિકર છીએ તેથી અમારા મસ્તક કાપી આપવા તૈયાર છીએ.” આમ કહીને તેઓ પિતાને શિરચ્છેદ કરવા તત્પર થયા એટલે

Page #9

( ૭ )
મંત્રીએ તેમને તેમ કરતાં નિવારીને કહ્યુ કે– હે વત્સ ! તમે અહીંથી દેશાંતરમાં ચાલ્યા જાઓ. જીવતા નર અનેક પ્રકારના ભદ્રને (કલ્યાણને) મેળવી શકે છે.’ મંત્રીના આ પ્રમાણેના કથનથી તેઓએ શિરચ્છેદ કરવાથી નિવૃત્ત થઈને ધીરતા ધારણ કરી, ખડ્ગ સહિત પરદેશ તરફ પ્રયાણ કર્યું.
પછી મંત્રીએ કુંવરના મસ્તક જેવા જ માટીના એ મસ્તક બનાવી, તેના પર તેના વણુ જેવા રંગ લગાડી, રુધિરવડે વ્યાપ્ત કરીને રાજા પાસે સાંજે રાજસભામાં રજૂ કર્યા. તે જોઇને પુત્રમરણના શાકથી પીડિત થયેલે રાજા પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યા, એટલે મંત્રીએ પાતાની કૃતિ પ્રગટ ન થાય તેટલા માટે તે બ ંને મસ્તક દૂર ફેંકાવી દીધા. આ હકીકત સાંભળીને લક્ષ્મી રાણી ષિત થઇ અને સુરસુ ંદરી રુદન કરવા લાગી. મંત્રીએ ગુપ્ત રીતે સુરસુંદરીને ખરી હકીકત જણાવી એટલે તે નિશ્ચિત થઇ.
અહીં પાલ ગેાપાળે પૃથ્વી પર પર્યટન કરતાં અન્યદા કાઇ મનુષ્ય રહિત વનમાં નિર્ભયપણે પ્રવેશ કર્યાં. રાત્રે એક વડના વૃક્ષ નીચે સુખનિદ્રાએ સૂતા તેવામાં વૃક્ષ પર એક શુક્ષુકીનેા પરસ્પર મનુષ્ય ભાષામાં થતેા આલાપ ( વાતચીત ) સાંભળીને પાલ કુમાર જાગી ગયેા. વૃક્ષ ઉપર નજીકમાં પડેલા એ આગ્નવૃક્ષના ફળને જોઇને ઝુકી ખેાલી કે- હું પ્રિય ! કહેા, આ આમ્રફળ ખાવાથી મનુષ્ય શુ લાભ મેળવે ? ’ શુક એલ્યે! કે હે પ્રિયા ! આ બે ફળમાંથી પાકું ફળ ખાનારને પાંચ દિવસમાં પ્રાજ્ય એવું રાજ્ય મળે કે જે રાજ્ય ઈંદ્રના સ્વર્ગના રાજ્ય જેવુ સુંદર હેાય અને આમાંથી કાચા ફળના ખાનારને પાંચ મેટી આપત્તિ ભાગવ્યા પછી રાજ્યની પ્રાપ્તિ થાય. આ પ્રમાણે એ બંને ફળના આસ્વાદનુ ફળ જાણું.' તે સાંભળીને શુકી ખેલી કે- જો

Page #10

(૮) એમ છે તે આ રાજ્યને યોગ્ય મનુષ્યને તે ફળ આપે અને એ રીતે પરોપકારથી પ્રાપ્ત થતું ફળ મેળો. કહ્યું છે કે પરોપકાર સુકૃતરૂપ વૃક્ષનું અદ્વિતીય એવું મૂળ છે, પરોપકાર કમળા (લક્ષમી) નું વસ્ત્ર છે, પરોપકાર પ્રભુતાને આપનાર છે અને પ્રાંતે પોપકાર શિવસુખને પણ દાતા છે. વળી મારવાડમાં રહેલો કેરડે પણ સારે કે જે પંથીજનને કાંઈક પણ છાયા આપે છે, પણ કનકાચળ-ઉપર રહેલ કલ્પવૃક્ષ શા કામનો કે જે દુઃખીજને પર ઉપકાર કરવાથી રહિત છે. પડતાને જે આલંબન આપે, આપત્તિમાં પડેલા જે ઉદ્ધાર કરે અને શરણાગતનું જે રક્ષણ કરે એ ત્રણ પ્રકારના મનુષ્યોથી અલંકૃત આ પૃથ્વી શોભે છે. આ પ્રમાણેનાં શુકના વચને સાંભળીને શુકે તે બંને ફળ પાલકુમારને આપ્યા અને તેનું મહાસ્ય અને ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે તેને જણાવી.
આ લવણસમુદ્રમાં સર્વતું ક નામના દ્વીપમાં અખંડ એવા ઊંચા શિખરોથી શોભતે શ્રીરંગ નામને પર્વત છે. તે પર્વત ઉપર એક સહકાર (આંબા) નું વૃક્ષ છે, તે પ્રભાવવાળું અને સદા ફળ આપનારું છે. તેમજ યક્ષ, રાક્ષસ, ગંધર્વ વિગેરે મુખ્ય મુખ્ય દેવતાઓથી સેવિત છે. તે સ્થાન મંત્રાદિકની સહાય વિના ભૂચર મનુષ્યને અગમ્ય છે. આજે હું મારી સ્ત્રી શુકી સાથે ત્યાં કીડા કરવા ગયા હતા. તે વખતે સહકાર વૃક્ષની નચે કઈ બે વિદ્યાચારણ મુનિ તીવ્ર તપને તપનારા અને જ્ઞાનના નિધાન એવા બેઠા હતા. ત્યાં કોઈ મનુષ્ય નથી એમ જેઈને નાના મુનિએ મેટા મુનિને પૂછયું કે–“હે વડીલ બંધુ! આ આશ્ચર્યકારક સહકાર કેવા પ્રભાવવાળો છે? ” એટલે વડીલ મુનિએ કહ્યું કે-“આ વૃક્ષનું પાકું ફળ જે ખાય તે પાંચ દિવસમાં રાજ્ય મેળવે અને જે કાચું ફળ ખાય તે પાંચ આપત્તિઓ પ્રાપ્ત થયા

Page #11

પછી રાજ્ય મેળવે. વળી જે સત્ત્વવાન મનુષ્ય સાહસ કરીને પિતાનું મસ્તક છેદી એને અર્પણ કરે તેને આ આમ્ર તુષ્ટમાન થઈને એક પાકું ને એક કાચું ફળ આપે. અને પછી દેવપ્રભાવથી તે મનુષ્ય સજ મસ્તકવાળે થઈ જાય. ” આ પ્રમાણે તે વૃક્ષનો પ્રભાવ કહીને તે બે મુનિ તો ત્યાંથી આકાશમાર્ગે ચાલ્યા ગયા.
ઉપરની હકીકત તે વૃક્ષની નજીક નિકુંજમાં રહેલા કોઈ વિદ્યાધરે સાંભળી એટલે તેણે સાહસ કરીને પેલા વૃક્ષને પિતાનું મસ્તક છેદીને અર્પણ કર્યું. આમ્રના અધિષ્ઠાયક દેવે તરત જ પ્રસન્ન થઈને તેને બે ફળ આપ્યા અને મસ્તક પાછું હતું તેમ સજજ કર્યું. પછી દેવ અદશ્ય થયે.
એવામાં ત્યાં પિલા વિદ્યાધરને શત્રુ કઈ બીજે વિદ્યાધર આવ્યું. તે બન્નેનું યુદ્ધ થયું તેમાં પેલે ફળગ્રાહી વિદ્યાધર મરણ પામ્યું. એટલે વૈરી વિદ્યાધરે અભિમાનવડે તેના ખર્ણ મુદ્રાદિ ગ્રહણ કર્યા અને પેલા બે ફળ સમુદ્રમાં ફેંકી દીધા. તે બને ફળ સમુદ્રમાંથી ઉપાડી લાવી, ત્યાંથી ઊડી અહીં આવીને પરોપકાર બુદ્ધિથી તમને અર્પણ કર્યો છે. આ પ્રમાણે તે ફળનું મહાઓ કહીને તે શુક-શુકી ત્યાંથી ઊડી ગયા.
શુકશુકીના ગયા પછી તે બન્ને ફળ ગ્રહણ કરીને પાલ વિચારવા લાગ્યું કે એક તરફ અમારી આવી દુર્દશા છે અને બીજી તરફ આવા અપૂર્વ ઐશ્વર્યને આપનારા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી મને લાગે છે કે અમારા ભાગ્ય હજુ જાગૃત છે; નહીં તે ભાગ્યહીનને પ્રાપ્ત ન થાય એવા આ ફળની પ્રાપ્તિ ક્યાંથી સંભવે ?” પછી પ્રભાત થયું એટલે બને ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા. ત્યાં નજીકમાં જ એક સરેવર દેખીને, તેમાં સ્નાનવડે શરીર

Page #12

( ૧૦ ) પવિત્ર કરીને તેના કાંઠા ઉપર આવીને બેઠા એટલે પાલકુમારે નાના ભાઈ ગોપાળ બહુ વલ્લભ હેવાથી પેલું પાકું ફળ તેને ખાવા આપ્યું અને કાચું ફળ પાલકુમારે પિતે ખાધું. આગળ જતાં રાત્રિ પડી ત્યારે એક વૃક્ષની નીચે સૂતા.
મધ્યરાતે પાલકુમાર જાગે ત્યાં કે અન્ય જનથી મરાતા દીન પુરુષનો અતિ દુઃશ્રવ–ન સાંભળી શકાય તે સ્વર તેણે સાંભળ્યો. તે કહે છે કે-આર્તજનની રક્ષા કરે એવો કોઈ વીરશીરામણિ અહીં છે? હે પૃથ્વીમાતા ! તું વીરપ્રસૂતા કહેવાય છે પણ મને તે તું વીરપુત્ર વિનાની લાગે છે, નહીં તો કઈ વીર અહીં આવોને મારું રક્ષણ કેમ ન કરે?” આવા શબ્દો સાંભળીને શૂરવીર ને સાહસિક પાલકુમાર તરત જ તે શબ્દને અનુસારે ચાલ્યા અને ત્યાં પહોંચતાં એક સાપે પકડેલા દેડકાને ઉપર પ્રમાણેના શબ્દ કરતો તેણે દીઠે. એટલે તેણે પેલા સપને કહ્યું કે:-“હે નાગૅદ્ર! આ રાંકને–વિલાપ કરતા દેડકાને તું મૂકી દે. તને તેમ કરવાથી જીવરક્ષાથી થતું અગણ્ય પુણ્ય પ્રાપ્ત થશે.” સર્પ બેલ્યો કે-“હે પાલ! ક્ષુધાથી પીડિત થયેલ પ્રાણુ શું શું પાપ ન કરે? ધરાયેલો માણસ જ ધર્મકર્મને આચરી શકે છે. વળી જે તું દયાવાળો થઇને બળાત્કારે મારી પાસેથી આ દેડકાને છોડાવિશ તે સુધાથી પીડિત થયેલ હું મરણ પામીશ એટલે તને શું પુય થશે? એમ કરવાથી તે દેવાલય તેડી પાડીને વાપિકા કરનાર મનુષ્યની જેવું તને પુણ્ય થશે, માટે તું વિચાર કર.” સર્પના આ પ્રમાણેના શબ્દો સાંભળીને કૃપાળુ એ પાલકુમાર બેલ્યો કે:- કાળભુજંગમથી ભય પામતા આ દીનને તું છેડી દે અને તેના બદલામાં મારું માંસ લઈને સ્વસ્થ થા.” એટલે સપે દેડકાને તજી દઈને પાલ પાસે તેના માંસની યાચના કરી. પાલ

Page #13

( ૧૧ ) કુમારે પોતાની જઘામાંથી કાપી કાપીને માંસ આપવા માંડ્યું. એ પ્રમાણે ઘણું માંસ આપ્યા છતાં પણ તે સર્પ જ્યારે તુસન થયે ત્યારે આખું શરીર તેને માટે કલ્પીન–અર્પણ કરીને પાલકુમાર સ્થિત થઈ ગયે. એટલે તરત જ એક દેવ સર્પનું રૂપ તજી દઈને પોતાના દેવરૂપે પ્રગટ થયા અને તેના સત્ત્વથી સંતુષ્ટ થઈને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે આ જગતમાં સર્વ પ્રાણીઓ પોતાના પ્રાણનું અન્ય જીવોના પ્રાણથી રક્ષણ કરે છે, પરંતુ પોતાના પ્રાણથી અન્ય જીવન પ્રાણનું રક્ષણ કરનાર તે તું એક જ છે. તારા જેવો પરોપકારીમાં ધુર ગણાય તેવા પુરુષ આ ત્રણ જગતમાં જણાતો નથી. હે ભાગ્યવાન ! હે સત્ત્વવાન! મેં તારા સની પરીક્ષા કરી છે અને મારું મન પ્રસન્ન થયું છે તેથી તું કઈ પણ પ્રકારના સંકટમાં આવી પડે તો તે વખતે મારું સ્મરણ કરજે.” આ પ્રમાણે કહીને તે દેવ પિતાને સ્થાને ગયો. તે જ પ્રમાણે મંડુક રૂપ ધારણ કરનાર દેવ પણ પાલકુમારની સ્તુતિ કરીને તેમજ વરદાન આપીને પોતાને સ્થાને ગયો.
પછી પાલકુમાર ગોપાળ પાસે આવ્યા. એટલામાં રાત્રિ પણ વ્યતીત થઈ અને પ્રભાત થયું એટલે તે બને ત્યાંથી આગળ ચાલ્યા અને તામ્રલિપ્તપુરી પાસે આવ્યા. ત્યાં ગોપાળકુમારને ઉદ્યાનમાં બેસાડીને પાલકુમારે શ્રેષ્ઠ ભેજન લેવા સારુનગરમાં પ્રવેશ કર્યો.
હવે તે જ વખતે તે નગરીનો રાજા અપુત્રપણે મરણ પામે. એટલે પ્રધાનવગે પંચદિવ્ય કર્યા. તેમાંથી હાથીએ ઉદ્યાનમાં આવી પાલકુમાર ઉપર અભિષેક કર્યો. મંત્રીએ તેમને તેમનું નામ પૂછ્યું, એટલે “આ રાજ્યને ગ્ય તો મારો વડીલબંધુ પાલકુમાર જ છે એમ વિચારી તેના નામથી જ આ રાજ્યના રાજાની ખ્યાતિ થાઓ.” એમ ધારીને તેણે પિતાનું નામ પાલકુમાર કહ્યું. પછી

Page #14

( ૧૨ ). પાલકુમારનાં નામથી પ્રસિદ્ધ થયેલા તે ગપાળ કુમારે મંત્રી સામંતાદિ સહિત હાથીના સ્કંધ પર આરૂઢ થઈને નગરમાં પ્રવેશ કર્યો અને તામ્રલિમીપુરીને આધીન રહેલા દેશ ઉપર રાજ્ય કરવા લાગ્યા. “ભાગ્યશાળી મનુષ્ય જ્યાં જાય ત્યાં સુખી જ થાય છે.”
અહીં પાલકુમાર શ્રેષ્ઠ ભેજન લઈને ઉતાવળ ઉદ્યાનમાં આવ્યો અને ચોતરફ જેવા લાગે પણ પોતાના લઘુબંધુને દીઠ નહીં. એટલે તેણે આ આખા બગીચામાં બધે પોતાના ભાઈને શો પણ તે ન મળવાથી પાલકુમાર અત્યંત ખેદવડે મૂચ્છિત થઈને ભૂમિ પર પડ્યો. એવામાં તે વનને સ્વામી માળાકાર (માળી) ત્યાં આવ્યો. તેણે આ ચાર છે એમ ધારી તેને દઢ બંધને બાંધીને મારવા માંડ્યો. પ્રહારની વેદનાથી નાશ પામી છે મૂચ્છ જેની એ પાલકુમાર સાવધ થઈને બોલવા લાગ્યા કે-“હે બંધુ ! તે આ શું કર્યું? મને ઘણું પ્રકારનું દુઃખ હતું પરંતુ તારી સેમ્યતાવાળી સુંદર આકૃતિ જોઈને હું પ્રસન્ન રહેતો હતે.” તેના આવા વચન સાંભળીને માળી ખેદ પામે કે -
અરે ! મેં આ શું કર્યું? એક નિરપરાધી મનુષ્યને હેરાન કર્યો. મને ધિક્કાર છે !” પછી માળીએ બંધન છોડી તેને પોતાને ઘરે લઈ જઈને તૈલાદિકના અત્યંગવડે સજ્જ કર્યો. પાલકુમારને થનારી પાંચ આપત્તિ પૈકી આ પેલી આપત્તિ સમજવી.
પહેલી આપત્તિ સંપૂર્ણ. હવે બધા માળીઓ નવા રાજાને વિવિધ પ્રકારની પુષ્પમાળાઓ બનાવીને ભેટ તરીકે આપવા લાગ્યા. તે માળીઓના મુખેથી નવા રાજાનું નામ પાલ સાંભળીને પાલકુમારે નક્કી કર્યું કે જરૂર આ રાજા મારે નાનો ભાઈ ગોપાળકુમાર જ હો જોઈએ. તે મારા પરની ભક્તિથી મારા નામે જ પ્રસિદ્ધ થયેલ લાગે છે.

Page #15

( ૧૩ ) અન્યદા પેલે માળી રાજાને ભેટ કરવા માટે અનેક પ્રકારનાં પુષ્પ લાવીને ઘેર મૂકી બહાર ગયા એટલે પાલકુમારે પોતાની ચતુરાઈ બતાવવા માટે તે પુપમાંથી એવી સુંદર માળા બનાવી કે જેમાં પોતાના પિતા, માતા વિગેરેના નામે પણ વાંચી શકાય. માળી આવી અપૂર્વ માળા જેઈને બહુ રાજી થયા અને તેણે તે માળા લઈ રાજાને અર્પણ કરી. રાજાએ તે માળામાં પોતાના માતા-પિતાના નામે જોઈને વિસ્મય પામી માળીને પૂછયું કે“હે ભદ્ર! આ માળા કેણે ગુંથી છે?” માળી બોલ્યા કે-મારે ત્યાં એક અતિથિ આવેલ છે તેણે ગુંથી છે.” રાજાએ પ્રસન્ન થઈને તે માળીને ઘણું દ્રવ્ય આપ્યું. માળી ઘરે જઈને વિચારવા લાગ્યું કે-“મેં આપેલી માળા જેઈને ઘણા વખત સુધી વિચાર કરી નિસાસો મૂકીને રાજાએ મને પૂછ્યું કે –“ આ માળા કેણે ગુંથી છે?” તેથી આ માણસ રાજાને શત્રુ હોવો જોઈએ માટે એને મારે કાઢી મૂકો. ઉત્તમ જને કહે છે કે-જેને કુળવંશાદિ જાણતા ન હોઈએ તેને ઘરમાં સ્થાન આપવું નહીં.” આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે પાલકુમારનું અપમાન કર્યું, તેથી તરત જ તે તેના ઘરેથી નીકળી ગયે.
અહીં રાજાએ પિતાની દાસીને માળી પાસે મેકલી. તેણે માળીને પૂછયું કે પેલે માળા ગુંથનાર પુરુષ કયાં છે?” માળી છે કે તે કયાં ગયા તે હું જાણતો નથી. હે ભદ્ર! પરદેશી માણસો એક સ્થાને રહેતા નથી.' દાસીએ જઈને રાજાને કહ્યું કે –તે માણસ તો માળીને ત્યાંથી કાંઈક ગમે છે, કયાં ગયે તે માળીને ખબર નથી.” રાજાએ તેને આખા નગરમાં શધાવ્યું પણ તેને પત્તો લાગ્યું નહીં એટલે ભાઈ ઉપરની ભક્તિથી વિયેગા એવા રાજાએ અભિગ્રહ લીધે કે– જ્યાં

Page #16

( ૧૪ )
સુધી મારો ભાઈ ન મળે ત્યાં સુધી મારે વનમાં ક્રીડા કરવા જવું નહીં, પલંગ પર સૂવું નહીં અને ઘી ખાવું નહીં.'
અહીં પાલકુમાર તે જ નગરમાં રહેનારા અને સમુદ્રમાર્ગે અશ્વને વ્યવસાય કરનારા ધનદત્ત શેઠને ત્યાં માત્ર ભેજન લેવાની જ શરતે નોકર રહ્યો અને પોતાના ગુણવડે તેણે શેઠને બહુ રાજી કર્યો એટલે શેઠે તેના પર વિશ્વાસ લાવીને પોતાનો કોશાધ્યક્ષ બનાવ્યું. અન્યદા તે ધનદત્ત શેઠ સિંહલદ્વીપ જવા માટે તૈયાર થયે અને કેટલાક અશ્વો તથા કરિયાણાઓ વેચવા માટે લઈ જવા તૈયાર કર્યા. પછી તેના વડે વહાણો ભરીને ધનદત્ત શેઠ પાલકુમાર સહિત પ્રવહણમાં આરૂઢ થયે. થોડા જ દિવસમાં તે વહાણે સિંહલદ્વીપે પહોંચ્યા. પછી બધા કરિયાણા વિગેરે વહાણમાંથી ઉતારીને જાળવવા માટે પાલકુમારને ત્યાં રાખીને બુદ્ધિમાન શેઠ વ્યવસાય કરવા નગરમાં ગયા. ત્યાં કેટલાક વ્યવસાય કરીને પાછા નવા કરિયાણવડે વહાણ ભરીને શેઠે ત્યાંથી ઉપડવાની તૈયારી કરી. એટલે પાલકુમારે શેઠને કહ્યું કે આપની આજ્ઞા હોય તો હું આ નગરમાં કેતુક જેવા જાઉં.' એટલે શેઠે રજા આપી પણ તાકીદે પાછા આવવા કહ્યું.
પાલકુમાર નગરમાં ફરતા ફરતા કેતુક જોવાની ઈચ્છાથી રૂપવડે મિનધ્વજ (કામદેવ) જે તે કામદેવના મંદિર પાસે આવ્યું. એવામાં “દડે, દેડે,” એ કે લાહળ સંભળાણે એટલે પાલકુમારે ત્યાંના દેવાર્ચક (પૂજારી) ને પૂછયું કે–“આ કલાહળ શેને છે?” એટલે તે કામદેવને પૂજારી બોલ્યા કે–આ સિંહલદ્વીપના રાજાને કળાના ગૃહરૂપ અને ધનુર્વેદમાં વિશારદ (પ્રવીણ) ભાગ્યમંજરી નામે પુત્રી છે. તેણે એવી પ્રતિજ્ઞા કરી છે કે મારી એક મુર્ષિથી છોડેલા ત્રણ બાણને જે સહન
કીદે પાક જેવા આપન

Page #17

(૧૫) કરે-ઝીલી લેય તે મારે ભર્તાર થાય.” તે અત્યારે કામદેવની પૂજા કરવા આવે છે. માર્ગમાં માણસને જોઈ જોઈને તે પિતાના અવારિત બાણે છેડે છે તેથી લોકોને તેના માર્ગમાંથી હટી જવા માટે–તેના ભંગ થઈ ન પડે તેટલા માટે દાસીઓ આવો પિકાર કરે છે તેને આ ધ્વનિ છે માટે હે પુરુષ! તારે પણ અહીં ઊભા રહેવું સારું નથી.” આમ કહીને પૂજારી તે ગયે.
પાલકુમાર તે નિર્ભય હોવાથી તેના બાણનું કેતુક જેવા ત્યાં જ ઊભે રહ્યો. પાલકુમારને તેમ ઊભે રહેલે જોઈને પેલી રાજકન્યાએ તેની ઉપર તરત જ એક સાથે ત્રણ બાણ ફેંક્યા એટલે તેણે બે હાથ વડે બે અને મોઢાવડે એક એમ ત્રણે બાણ પકડી લીધા. આવી અપૂર્વ કળા જોઈને તે બાળા ( રાજકુમારી) તેના પર મેહ પામી અને અનુરાગી થઈ. પછી કામદેવને પૂજીને તે પિતાને સ્થાને ગઈ.
આ હકીકત સાંભળીને રાજાએ પાલકુમારને તેડાવ્યા એટલે તે રાજસભામાં ગયે. તેને જોઈને વિશાળાવાસી માગો (બારોટ) એ ઓળખે. પછી તેનું નામ-વંશાદિક તેમણે રાજાને કહ્યું એટલે રાજાએ ઉત્સવપૂર્વક તે પુત્રી અને અર્ધરાજ્ય પાલકુમારને આપ્યું.
વિવાહ થઈ ગયા પછી રાજાને પૂછીને પાલકુમાર ઘણા પ્રવહણામાં પોતાની લક્ષ્મી ચડાવીને સૌભાગ્યમંજરી સહિત એક પ્રવાહમાં બેઠે. પોતાના શેઠની સાથે તેણે પણ તામ્રલિમીનગરી તરફ પ્રયાણ કર્યું.
દ્રવ્ય અને સ્ત્રીના લોભી એવા ધનદ શેઠે રાત્રિએ પોતાના વહાણમાં વિશ્રાંતિ લઈને સૂતેલા પાલકુમારને સમુદ્રમાં નાખી દીધે. તે હકીક્ત જાણીને તેની સ્ત્રી વિલાપ કરવા લાગી એટલે - ૧ ઉજ્જયિનીનું બીજું નામ વિશાળ સંભવે છે.

Page #18

( ૧૬ )
>
કામાંધ ચિત્તવાળા શેઠે તેની પાસે આવીને કહ્યું કે- હૈ સુંદરી ! તું શાક તજી દે અને મારી સાથે સુખભોગ ભોગવ. હું તારા દાસ છું. આવા વજ્રપાત જેવા તેના વચને સાંભળીને સૌભાગ્યસુંદરી તેને ખાધ આપવા માટે એલી કે—“ હું શેઠ ! શરીરને અગ્નિમાં હામી દેવું સારું તેમજ ઝેર ખાવું સારું, પરંતુ નરકપ્રાપ્તિના હેતુભૂત પરસ્ત્રીના સંગની ઇચ્છા કરવી તે સારી નહીં. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે-પ્રાણુના સ ંદેહ કરાવનાર, પરમ વૈરનું કારણ અને બંને લાકવિરુદ્ધ એવું પરસ્ત્રીગમન તજી દેવુ. રાજાની રાણીમાં અત્યંત લંપટ એવા ધનવણિકના પુત્રને રાજાના ભયથી રાણીએ વિષ્ટાથી વ્યાપ્ત એવા કુવામાં નાખી દીધા હતા. ત્યાં નવ માસ રહીને નગર ખાળવાટે બહાર નીકળ્યો. ત્યારપછી પણ પાછા સુગંધી પદાર્થ વિગેરેથી વાસિત થઇને કામસુખને ઇચ્છક તે કિપુત્ર તે રાણીને જ ઇચ્છવા લાગ્યા; પેાતાને ઘરે ન ગયા. ધિક્કાર છે આવા પરસ્ત્રીમાં આસક્ત જનોને ! મણિરથ રાજાએ પેાતાના નાના ભાઇની સ્ત્રીમાં આસક્ત થઈને ભાઈને હુણ્યા. તે સ્ત્રી તા હાથમાંથી ગઇ-મરણ પામી અને મણિરથને તે જ રાત્રે સર્પડશ થવાથી મરણ પામીને નરકે ગયેા. કામદેવના પ્રહારથી જર્જરીત થયેલાને, પેાતાના ને પરના સંબંધની હાનિ થાય છે, જગતમાં હાસ્ય થાય છે અને અનેક વખત જન્મ, જરા ને મરણના દુ:ખા ભગવવા પડે છે. જુઓ ! ચંડપ્રદ્યોતન રાજાએ મૃગાવતીનું હરણ કરવા માટે શતાનીક રાજાને હણ્યા. મૃગાવતીએ વિલંબ કરવા માટે તેનાથી પાતાના નગરનું રક્ષણાદિ કરાવ્યુ . પછી વીરપરમાત્મા ત્યાં પધાર્યા એટલે ચંડપ્રદ્યોતની આજ્ઞા લઈને તેની આઠ સ્ત્રીઓએ ને મૃગાવતીએ પ્રભુ પાસે ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યુ. હા ઈતિ ખેદે ! કામદેવ મૂળના નાશ કરનાર છે. પાતાના

Page #19

( ૧૭ )
પરાક્રમવડે આખા વિશ્વ ( ત્રણ ખંડ ) નું આક્રમણ કરનાર દશકધર ( રાવણ ) પણ પરસ્ત્રીની (સીતાની ) ઈચ્છા કરવાથી પિતાના કુળના ક્ષય સાથે મરણ પામે અને નરકે ગયે.”
આ પ્રમાણે ઘણે ઉપદેશ આપ્યા છતાં પણ ધનદ શેઠ બેધ ન પામ્યો એટલે ભાગ્યમંજરી હૃદયમાં વિચારવા લાગી કે
પાંચ આપત્તિ પામ્યા પછી ધ્રુવપણે રાજ્યપ્રાપ્તિ થશે એમ મારા પતિને શુકે કહ્યું હતું તેથી અત્યારે તે તામ્રલિમી જ જઉં કે જ્યાં મારા પતિનો નાનો ભાઈ રાજ્ય કરે છે એમ મારા પતિએ કહેલું હતું. મારા પતિ આપત્તિને પાર પામીને જરૂર રાજા થશે અને પોતાના ભાઈને મળવા તામ્રલિમી આવશે. એટલે મને ત્યાં મારા પતિ સાથે વેગ પ્રાપ્ત થશે. અત્યારે તે મારા પતિની મરણક્રિયા કરવાને મિષે આ શેઠને છેતરીને કાળ વ્યતીત કરું.” આમ વિચારીને તેણીએ ધનદત્ત શેઠને કહ્યું કે“અમારા કુળની એવી રીતિ છે કે પતિ મૃત્યુ પામ્ય સતે તેના શ્રેય નિમિત્તે દાન આપીને પછી અન્ય પતિ કરે. તે સિવાય કરવામાં આવે તો અમંગળ થાય અને તે સ્ત્રીનું તેમજ અન્ય પતિનું પણ મરણ થાય માટે હું એક વર્ષ પર્યત તેના શ્રેય માટે દાન આપીને પછી તમે જેમ કહેશે તેમ કરીશ. શ્રેયાથી એવા તમારે ત્યાં સુધી મારું નામ પણ ન લેવું.” શેઠે તે વાત કબૂલ કરી અને હર્ષ પામીને પિતાને સ્થાનકે ગયે.
પછી તામ્રલિમીપુરીએ પહોંચ્યા પછી વહાણમાંથી ઉતરીને સૈભાગ્યમંજરી નગરની બહાર દાનશાળા માંડીને પરિવાર સહિત ત્યાં રહી અને યથેચ્છ દાન દેવા લાગી.
બીજી આપત્તિ સંપૂર્ણ

Page #20

( ૧૮ ) પાલકુમાર સમુદ્રમાં પાટિયું મળવાથી કિનારે નીકળે. ત્યાંથી આગળ ચાલતાં માર્ગમાં એક સાર્થવાહ મળે. તેણે પાલકુમારના ગુણથી આકર્ષિત થઈને તેને પોતાની પાસે રાખ્યા. તે સાથેવાહની સ્ત્રી પાલકુમારનું રૂપ જોઈને તેના પર આસક્ત થઈ. રાત્રિએ તેણે અનેક પ્રકારના હાવભાવ કરીને તેની પાસે કામ-પ્રાર્થના કરી. પરનારીથી પરાભુખ પાલકુમારે તે વાત સ્વીકારી નહીં એટલે વિલખી પડેલી તેણે પોકાર કર્યો કે–અમારા શિયળનું ખંડન કરવા આવનાર આ કેણ છે? તેની તજવીજ કરે. આણે બળાત્યારે મારી વિડંબના કરી છે માટે તેને નિગ્રહ કરે.” આવો પોકાર સાંભળી સાર્થવાહના સેવકોએ તેને પકડ્યો અને આ શસ્ત્ર વિનાના વણિકપુત્રને મારે કે નહીં ? એ વિચાર કરીને તેમણે કાંઈક વિલંબ કર્યો પરંતુ તેને બાંધી તે લીધે. પછી તેના શરીરના ભાગ ઉપર તેઓ પ્રહાર કરવા લાગ્યા ત્યાં તે પ્રહારે તેના શીલના પ્રભાવથી મણિસ્વર્ણના અલંકારરૂપ થઈ ગયા અને આકાશમાં રહીને દેવે પાલકુમારની સ્તુતિરૂપ વાણી કરી કે “આ પાલકુમારને છોડી દ્યો, એ નિષ્કલંક છે.” આ પ્રમાણે સાંભળીને સાર્થવાહના સેવકોએ તેને છોડી દઈને સત્કાર કર્યો.
તૃતીય આપત્તિ સંપૂર્ણ પછી તે સાર્થવાહને તજી દઈને પાલકુમાર એક તામ્રલિસીની નજીક આવ્યું. ત્યાં ગ્રીષ્મઋતુના અત્યંત તાપવડે તૃષાથી આકાંત થઈને તે ભૂમિ પર મૂચ્છિત થઈને પડ્યા. થોડા વખત પછી તે સાવધ થયો એટલે તેણે પેલા સર્પદેવને સંભાર્યો. તે દેવે પવિત્ર ને નિર્મળ પાણી લાવીને તેને “આ પાણી પીવો.” એમ કહ્યું. તે વખતે ત્યાં ઘણું તૃષાતુર એવું ગાયોનું વૃંદ આવ્યું. નિર્જળ એવા તે વનમાં તે ગાયના સમૂહને જોઈને પાલકુમાર તેને

Page #21

( ૧૯ ) પાણી પાવાની ઈચ્છાવાળો થયો. તે વિચારવા લાગ્યો કે “અગાઉ કઈ પણ વખતે બીજા પ્રાણીઓ તૃષાતુર છતાં મેં પાણી પીધું નથી અને અન્ય ક્ષુધાતુર છતાં મેં ખાધું નથી, તે અત્યારે આ ગાયો તૃષાતુર છતાં હું પાણી કેમ પીઉં?” એમ વિચારીને તેણે પેલા દેવને કહ્યું કે–અન્ય જતુઓમાં દયાવાળા એવા મારે ગાયોનો સમૂહ તૃષિત સતે પાણી પીવું ઘટિત નથી માટે અહીં પાણીથી ભરપૂર એવું સરોવર બનાવી દો.” પાલકુમારની એવી ઈચ્છાથી દેવે તરત જ ત્યાં જળવૃષ્ટિ કરી એટલે તે સ્થાનકે પાણીથી ભરપૂર સરોવર બની ગયું. તેમાંથી પાણી પીને ગાયે સ્વસ્થ થઈ તેમજ પાલકુમાર પણ આનંદ પામ્યો.
ચતુર્થ આપત્તિ સંપૂર્ણ પછી પાલકુમાર ત્યાંથી તામ્રલિમીપુરીના ઉદ્યાનમાં ગયે. ત્યાં દાનશાળામાં દાન દેતી સૌભાગ્યમંજરીને તેણે દીઠી. તે વખતે દંપતીના પરસ્પરના સંગમથી એવો અપૂર્વ આનંદ વિસ્તાર પાપે કે તે વહેંચીને જુદા જુદા હૃદયમાં સ્થાપે સતી પણ તેમાં સમાણો નહીં. એવામાં ત્યાં સૌભાગ્યમંજરીને જોવા માટે ધનદ શેઠ આબે પણ ત્યાં પાલકુમારને જોવાથી તે ભય પામીને તરત જ પાછો વળી ગયે. પછી તે દુષ્ટબુદ્ધિએ રાજ્યના ગ્રામરક્ષક પુરુષો (પોલિસ) ને જઈને કહ્યું કે—મારી દાનશાળામાં કઈ ચેરે પ્રવેશ કર્યો છે માટે તમે તેને નિગ્રહ કરો.” એટલે આરક્ષકોએ દાનશાળા ફરતા ફરી વળીને પાલકુમારને ઘેરી લીધે અને બહાર નીકળવા કહ્યું એટલે એક નાની તલવાર લઈને પાલકુમાર બહાર નીકળે અને દાનશાળાની ભીંત પાસે ઊભા રહી સાહસિકશિરોમણિ પાલકુમારે પોતાની તલવાર તરફ ફેરવીને આરક્ષકોના શસ્ત્રોનું નિવારણ કર્યું. જ્યારે આરક્ષકે કઈ

Page #22

( ૨૦ )
રીતે તેને પકડી શકયા નહીં ત્યારે તે સુભટોએ કપટવડે પાલકુમારની સ્તુતિ કરી. તે સાંભળીને પ્રસન્ન થયેલા પાલકુમારે કહ્યું કે હુ. ધનવર્જિત હાવાથી તમને શું આપું ? ’ એટલે તેઓ ખેલ્યા કે—‹ આ તમારી તલવાર આપેા.' પાલકુમા૨ે તે આપી દીધી, એટલે શસ્ત્ર વિનાના તેને સુભટોએ બાંધી લીધા અને તે રાજકુમારને શૂળીએ ચડાવવા માટે વધભૂમિએ લઇ ગયા. એવામાં પાલકુમારે જે ગાયાને પાણી પાઈને બચાવી હતી તે બધી ત્યાં આવી અને પાલકુમારની ફરતી ફરી વળી. પછી ગાયેાએ કેટલાક સુભટાને પગવડે હણ્યા અને કેટલાકને શિંગડાના પ્રહારથી પાડી દીધા. એટલે બધા સુભટ ચાતરમ્ નાશી ગયા. ગાયાના ગાવાળે પાલકુમારના બંધને તેાડી નાખ્યા એટલે મહાસંકટમાંથી પાર ઉતરીને સુભટામાં અદ્વિતીય શિરામણિ પાલકુમાર દાનશાળામાં આન્યા.
પાંચમી આપત્તિ સપૂર્ણ
પેલા આરક્ષકાએ રાજા પાસે જઇને બધું વૃત્તાંત નિવેદન કર્યું' એટલે તેણે પાલકુમારને હણવા માટે પેાતાનું સૈન્ય મેાકલ્યું. સૈન્યને આવેલું જોઇને પાલકુમાર દાનશાળામાંથી બહાર નીકળ્યે અને ડાખા તથા જમણા અને હાથમાં ધનુષ્ય ધારણ કરીને વરસાદ જેમ જળધારા વરસાવે તેમ તે એ ધનુષ્ય વડે એટલા બધા આણાની શ્રેણી ફેંકી કે તે જોઇને વરસાદ આવે ત્યારે રાજહ ંસા જેમ સ્વસ્થાને ચાલ્યા જાય તેમ રાજસુભટે રાંગણમાંથી ભાગી ગયા. આ પ્રમાણે પેાતાના સૈન્યને નાશી આવેલુ જોઇને રાજા પોતે ત્યાં આવ્યા. તેણે પાલકુમારને જોતાં જ પોતાના મોટા ભાઈ તરીકે આળખ્યા, એટલે તેણે તેમના ચરણમાં જઇને પ્રણામ કર્યા.
પાલકુમારે પોતાનુ અધુ વૃત્તાંત ગેાપાળકુમારને કહ્યું. તે

Page #23

( ૨૧ )
અનેનેા સ ંગમ થયેલે જોઇને સાભાગ્યમાંજરી ઘણી ષિત થઇ. પછી નગરજનાએ કરેલા મહાન ઉત્સવવડે સર્વે એ નગરમાં પ્રવેશ કા. પછી રાજાએ ધનદત્ત શેઠનુ દ્રવ્ય ગ્રહણ કરીને તેને અંધાવ્યેા. પાલકુમારે તેને છેડાળ્યા એટલે રાજાએ તેને પેાતાના દેશમાંથી કાઢી મૂકયો. તે મરણુ પામીને નરકે ગયેા. પાપાત્માને સુખની પ્રાપ્તિ કયાંથી હાય ?
9
ગેપાળકુમારે વડીલ અને રાજ્ય દેવા માંડ્યું પણ તેણે તે ઇન્ક્યું નહીં. તેણે કહ્યુ મને તેા પિતાનું રાજય મેળવવું તે જ ઉચિત છે. કેટલાક દિવસા આનદમાં વ્યતીત કર્યો પછી અસંખ્ય લશ્કર સાથે તે ભાઇઓએ તામ્રલિસીથી ઉજ્જયિની તરફ પ્રયાણ કર્યું. દેશના સીમાડા ઉપર લશ્કરને સ્થાપિત કરીને તેમણે પેાતાના મંત્રીને બધી હકીકત નિવેદન કરવા માટે ઉજ્જયિનીમાં એક માણસને માકલ્યે. તે બ ંનેને આવેલા જાણીને મંત્રો અહુ આનંદ પામ્યા. તેણે રાજા પાસે જઇને ફ્લુ કે—‹ હે દેવ ! આપણા દેશના સીમાડા ઉપર શત્રુનું મેટુ સૈન્ય આવેલુ છે. તે સાંભળીને જરાડે જરીભૂત થયેલા રાજા પેાતાને યુદ્ધ કરવામાં અશક્ત જાણીને યુદ્ધ કરવાની શક્તિવાળા પેાતાના બને પુત્રના ધ્વંસ કરનાર પેાતાને માટે શેાક કરવા લાગ્યા. મત્રીએ કહ્યું કે— હું સ્વામી ! હવે વિષાદ કરવાથી સયું, કારણ કે હાથમાંથી ગયેલુ, મરણ પામેલું કે નષ્ટ થયેલુ હાય એને માટે વિચક્ષણ મનુષ્યેા શાક કરતા નથી; માટે હે વીર ! યુદ્ધ માટે ઉતાવળ કરે અને ધૈર્યનુ અવલ બન કરેા. ' એટલે રાજાએ યુદ્ધ કરવા માટે સૈન્ય સહિત પ્રયાણ કર્યું. અને સૈન્ય એકઠા મળ્યા અને વીરપુરુષાના સંહાર કરનાર ધાર સંગ્રામ થયા. રાજાના શૂરવીર સુભટાએ પાતાના માણેાવડે શત્રુના સૈનિકાને
"

Page #24

(૨૨) પીડિત કરી દીધા, તે જોઈને પાલ ને ગોપાળ બંનેએ બાણની. શ્રેણુ વરસાવતા રાજાના સૈન્યમાં પ્રવેશ કર્યો. તે બંનેના પરાક્રમથી ક્ષણમાત્રમાં રાજાનું સૈન્ય ભાગ્યું. એટલે બળ વિનાને. રાજા ભગ્નચિત્ત થઈને વ્યગ્ર બની ગયે. તે અવસરે યોગ્ય સમય જાણીને વિનીતશિરોમણિ એવા બંને કુમારે પોતાના. પિતા પાસે જઈને ભક્તિપૂર્વક પ્રણામ કર્યો. રાજા તેમને જોઈને આશ્ચર્ય પામ્યું એટલે તેણે મંત્રી સામે જોઈને પૂછયું કે–
આ શું ? ” એટલે મંત્રીએ પ્રારંભથી બધે વૃત્તાંત રાજાને કહી સંભળાવ્યા. તે સાંભળીને રાજા બહુ જ હર્ષિત અને તુષ્ટ-. માન છે. મંત્રીની ઘણી પ્રશંસા કરી.
પછી રાજા વિગેરે સર્વે ઉજયિનમાં આવ્યા અને બંને પુત્રએ પિતાની માતા પાસે જઈને તેમના ચરણમાં નમસ્કાર ર્યો. માતા પિતાના બંને પુત્રને આવા પરાક્રમી જઈને બહુ જ આનંદિત થઈ.
હવે તે અવસરે તે નગરના ઉદ્યાનમાં જ્ઞાની મુનિ પધાર્યા.. રાજા પૂર્ણ ભક્તિભાવથી બંને પુત્રોને લઈને વંદન કરવા ગયે. મુનિરાજે દેશના આપી.
ભે ભવ્ય ! આ સંસારમાં અપૂર્વ મનુષ્યજન્મ પામીને તમે પ્રમાદમાં કાળ વ્યતીત કરશે તો જ્યારે અહીંથી દુર્ગતિમાં ચાલ્યા જશે અને હીન જાતિમાં ઉપજશે ત્યારે તમને પારાવાર પસ્તાવો થશે. મનુષ્યજન્મ આ જીવને કેટલી મુશ્કેલીઓ પ્રાપ્ત થાય છે તેની તમને વડીલની લક્ષ્મીને માલેક બનેલા પુત્રની જેમ ખબર ન હોવાથી તમે તેની કિંમત આંકી શકતા નથી, પરંતુ પૂર્વે જ્ઞાની મહાત્મા તેની ઘણું દુર્લભતા બતાવી ગયા

Page #25

( ૨૩ ) છે. તે જન્મ પામીને તમે જેમ બની શકે તેમ પાપાચારથી દૂર રહો અને ધર્માચરણ સે. હિંસા, અસત્ય, ચેરી, પદારાગમન, દ્રવ્યમૂછ વિગેરે પાપ છે અને તેના નિવારણરૂપ અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, સ્વદારાસંતોષ તથા દ્રવ્યપરિમાણ (સંતોષ) એ શ્રાવકના આણુવ્રત છે. સર્વથા વીશ વસા હિંસાને ત્યાગ, સર્વથા અસત્યને ત્યાગ, સર્વથા અદત્તને ત્યાગ, સર્વથા સ્ત્રીસંગનો ત્યાગ અને સર્વથા પરિગ્રહનો ત્યાગ એ પાંચ મહાવ્રત છે. શક્તિ હોય તો અવશ્ય મહાવ્રતો અંગીકાર કરવા અને સંસારનો સંબંધ છોડી દઈ મુનિ થવું, પરંતુ જે તેવી શક્તિ ન હોય તે ઉપર પ્રમાણે દેશથી વિરતિરૂપ શ્રાવક ધર્મ અંગીકાર કરે. તદુપરાંત આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવનાર વિષયકષાયોને પણ ત્યાગ કર. પચે ઇંદ્રિયે પૈકી એકેક ઇંદ્રિયના વશવત્તી પણાથી જીવ પ્રાણસંદેહને પામે છે તો પછી પાંચે ઈંદ્રિયને વશ થાય-તેમાં આસક્ત થઈ જાય તો આ પ્રાણુ કેટલા દુઃખને પામે તેનો વિચાર કરે. કષાય પણ સંસારની વૃદ્ધિ કરનારા છે. તેના મુખ્ય ચાર પ્રકાર છે: કોધ, માન, માયા ને લેભ. એ ચારેના પણ તરતમ યેગથી અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાની ને સંજવલન-એમ ચાર ચાર ભેદ પાડેલા છે. આ કષાયોને વશ થવાથી જીવ અનેક પ્રકારના દુઃખનું ભાજન થાય છે અને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. દરેક કષાયથી દુઃખ પામેલાના અનેક દષ્ટાંતો સુપ્રસિદ્ધ છે, માટે તેને ખરેખરા શત્રુ અને અહિતકારક જાણ તજી દેવાને-ઘટાડવાના પ્રયત્ન કરવો. જે પ્રાણું યથાશક્તિ શ્રાવકધર્મનું કે મુનિધર્મનું આરાધન કરે છે તે અનેક પ્રકારની સુખ સંપદા પામે છે અને પ્રાતે મોક્ષને પણ મેળવે છે. પૂર્વભવે એક હરણના યુગલની

Page #26

( ૨૪ )
હિંસા કરવાથી, મુનિરાજને સતાવવાથી, કામને આધીન થવાથી, અતિ તૃષ્ણાથી તેમજ સંસારની આસક્તિથી દુઃખી થયેલા અને તારાધનથી, શિયળપાલનથી ને દાન વિગેરે ધર્મના પાલનથી સુખી થયેલાના અનેક દૃષ્ટાંતા છે તેવુ જ એક દૃષ્ટાંત હે રાજા ! તમે, તમારા બે પુત્રા અને તમારી રાણીએ વિગેરે પૂરું પાડે છે. તમારું પૂર્વભવનુ વૃત્તાંત જાણીને તમે પણ પાપાચરણથી દૂ રહેવા અને ધર્માચરણુ આચરવા પ્રયત્ન કરો કે જેથી તમારા આત્માની પ્રગતિ થાય..”
દેશના શ્રવણ કર્યા પછી રાજાએ પૂછ્યુ કે–· હે મહારાજ ! મારી બુદ્ધિ મારા પુત્રાને મારવાની શા કારણે થઇ ?’ ગુરુ કહે--“હે રાજા ! તારા પૂર્વ ભવ સાંભળ. પૂર્વે બે ક્ષત્રીઓ હતા. તે બન્ને ધનુ ર હતા. અન્યદા શિકાર કરવા માટે વનમાં ગયા. ત્યાં તેણે હરણના યુગલને તીક્ષ્ણ બાણ-વડે હણ્યું. ત્યાંથી મરણ પામીને અનેક પ્રકારની વ્યથાને સહન કરતા અનેક ભવામાં ભમી, અકામ નિર્જરાના ખળથી હરણના જીવ તુ રાજા થયા અને હરણીના જીવ તારી રાણી લક્ષ્મી થઇ. પેલા એ ક્ષત્રિયાને વનમાં ભમતાં એક મુનિ મળ્યા, તેમની મેટા ક્ષત્રીએ પાંચ વાર અવજ્ઞા કરી, પરંતુ શાંતિના ગૃહ તુલ્ય તે દયાળુ મુનિએ તે બન્નેને પ્રતિખાધ પમાડ્યો. તે બન્ને હર્ષિત થઈ શ્રાદ્ધધર્મ અ ંગીકાર કરીને નગરમાં આવ્યા. ઘણા કાળ પર્યંત શ્રાદ્ધધર્મની આરાધના કરીને તે બને ક્ષત્રીએ મરણ પામી હે ભૂપતિ ! તારા પુત્ર પાલ ને ગેાપાલ થયા. પૂર્વભવના વેરાનુભાવથી તને અને તારી રાણી લક્ષ્મીને તેને મારવાની વૃત્તિ થઇ. જીવે કરેલાં કર્મ ભાગવ્યા સિવાય છૂટકો નથી. વળી પૂર્વભવમાં મુનિને પાંચ વાર સતાપના કરેલી હાવાથી પાલને પાંચ આપત્તિઓ પ્રાપ્ત થઇ અને શ્રાદ્ધ

Page #27

( ૨૫ ).
ધર્મની આરાધના કરેલી હોવાથી અને રાજ્યસંપદાને પામ્યા. આરાધન કરેલા ધર્મનું પણ ફળ પ્રાપ્ત થાય જ છે.”
આ પ્રમાણે સાંભળીને વિક્ત થયેલા રાજાએ ઉજજયિનીના રાજય પર પાલકુમારનું સ્થાપન કરીને ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું અને ચિરકાળ દીક્ષાની પ્રતિપાલના કરીને સદ્ગતિનું ભાજન થયે. લક્ષમી રાણું આર્તધ્યાનથી મરણ પામીને નરકે ગઈ.
રાજ્ય પામેલા પાલ ને ગોપાળે શ્રી જિનેશ્વરના અતિઉત્તેગ પ્રાસાદે કરાવ્યા, ઉત્તમ પ્રકારનું દાન દીધું અને પૂજા, પ્રભાવનાવડે જિનશાસનની ઉન્નતિ કરી. પિતપોતાનું રાજ્ય પાળતા એવા તે બને કુમારે ઘણા મહદયને–પ્રશંસાને પામ્યા.
અન્યદા તે બન્ને વિશાળ (ઉજજયિની)માં એકઠા થયા અને પિષ ધવ્રત અંગીકાર કરીને શુભ ભાવનામાં તત્પર થયા. એ વખતે તેમના વૈર્યની સ્તુતિ ઈ દેવલેકમાં કરી. તે સાંભળીને તે વાતને નહીં સહન કરતો કેઈમિથ્યાત્વી દેવ તેમને ચલાવવા માટે મનુષ્યલેકમાં આવ્યો. તેણે અનેક પ્રકારે ક્ષોભ પમાડ્યા સતા તેઓ કિચિત પણ ક્ષેભ પામ્યા નહીં. શું ક૯પાંત કાળને મહાબળવાન પવન પણ મેરુપર્વતને ચળાવવાને શક્તિવાન થાય છે? પ્રાંતે નિરાશ થઈ તેમની પ્રશંસા કરીને આવેલ દેવ સ્વસ્થાને ગયે.
બને ભાઈઓ સારી રીતે પિષધ વ્રત પાળીને અનુકમે સ્વર્ગનું ભાજન થયા–સ્વર્ગે ગયા. ત્યાંથી આવી મહાવિદેહક્ષેત્રમાં મનુષ્ય થઈને મેક્ષે જશે-શાશ્વત ને અનંત સુખનું ભાજન થશે.
આ પ્રમાણેનું મહાઆશ્ચર્યકારી શ્રી પાલ ગોપાળનું ચરિત્ર સાંભળીને બુદ્ધિમાન મનુષ્યએ પૈષધાદિ શ્રાવક ધર્મના આરાધનમાં તત્પર થવું અને પ્રાંતે ચારિત્ર ગ્રહણ કરી અક્ષય સુખ મેળવવું.

Page #28

(૨૬) શ્રી તપાગચ્છરૂપ આકાશમાં સૂર્ય સમાન શ્રી સમસુંદર ગુરુના ચરણકમળમાં ભ્રમર સમાન શ્રી જિનકીર્તિસૂરિએ ભવ્ય પ્રાણીને બંધ થવા માટે સુગમ અર્થવાળું આ કથાનક રચ્યું છે.
ઈતિ શ્રી જિનકીર્તિસૂરિવિરચિત શ્રી પાલ ગેપાલ કથા સંપૂર્ણ
કથા રહસ્ય આ ચરિત્ર માત્ર અઢીસો લોકપ્રમાણ (નાનું) હોવા છતાં તેમાંથી સાર ઘણો લેવાનો છે. કામને વશ મનુષ્ય શું શું અકાર્ય નથી કરતો? આને અંગે મહાલક્ષ્મી રાણુની, પાલકુમારના પિતાની, ધનદત્ત શેઠની, સાર્થવાહની સ્ત્રીની એવી અનેક હકીક્ત ખાસ ધ્યાન ખેંચે તેવી છે. પરોપકાર બુદ્ધિ માટે શુક-ગુકીની હકીકત ધ્યાન ખેંચનારી છે. લઘુબંધુ પરના પ્રેમ માટે પાલકુમારની હકીકત લક્ષમાં લેવા લાયક છે. સમયને વતીને કામ લેવામાં સૈભાગ્યમંજરી દષ્ટાંત પૂરું પાડે છે. જીવદયાના સંબંધમાં સર્પ ને દેડકાનો પ્રસંગ કે જેમાં પાલકુમાર શાંતિનાથના જીવ મેઘરથ રાજાની જેમ આખું શરીર અર્પણ કરી દે છે તે તેમજ પિતે અત્યંત તૃષાતુર હોવા છતાં ગાયોનો વૃદ તૃષિત હોય ત્યાં સુધી હું પાણી પી ન શકું એ પ્રસંગ ધ્યાન ખેંચવા લાયક છે. કરેલાં કર્મ ભેગવવાં જ પડે છે તેની ઉપર મુનિએ કહેલ પૂર્વભવ ધ્યાન ખેંચે છે અને પૂર્વભવે આરાધેલ શ્રાદ્ધધર્મ તેમજ આ ભવમાં પષધવ્રતને વખતે બતાવેલી દઢતા ધર્મારાધન માટે ધ્યાન ખેંચે છે. શૂરવીરપણામાં પાલકુમાર દષ્ટાંતરૂપ છે અને સાચા મંત્રીપણુમાં મહાસેન રાજાને મંત્રી દષ્ટાંતભૂત છે. અશુભ સ્વપ્નવડે સૂચિત પ્રસંગ તેનું નિવારણ કર્યા છતાં પણ અમુક અંશે

Page #29

( રહે છે ઉપસ્થિત થાય છે તે ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. ધનુર્ધરપણામાં સભા - - -
બનેએ પ્રવીણતા બતાવી છે. ધમી
નિરંતર પ્રશંસા કરવાનું કાર્ય ઇિંદ્ર કર્યા છે એ વાત પણ આ કથાથી સિદ્ધ થાય છે. પાંચે આપત્તિમાં પાલકુમારનું હૈયે વખાણવાલાયક છે. ધર્મારાધનના ફળ આ ભવમાં ને પરભવમાં અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. આ કથામાં મુખ્ય વિષય બ્રહ્મચર્યને છે. પાલકુમારે મહાલક્ષ્મીની પ્રાર્થના વખતે તેમજ સાર્થવાહની સ્ત્રીની પ્રાર્થના વખતે પિતાની દઢતા બતાવી આપી છે. ભાગ્યમંજરીએ ધનદત્તશેઠને શિખામણ આપતાં અનેક દષ્ટાંત સૂચવ્યા છે પરંતુ કામાંધ મનુષ્યને તેવી શિખામણ સાંભળવાને અવકાશ જ હોતો નથી, એ ધનદત્ત શેઠ બતાવી આપે છે. તેમજ મહાસેન રાજાને મંત્રીએ હિતશિક્ષા કહી ત્યારે તેણે પણ અનાદર કરીને પિતાનું કામાંધપણું બતાવી આપ્યું છે. આવી રીતે આ નાના સરખા ચરિત્રમાં અનેક વિષયે ખાસ ધ્યાન ખેંચનારા છે.
મુનિમહારાજે આપેલી દેશનાને જરા પણ વિસ્તાર મૂળ ચરિત્રમાં ન હોવાથી પ્રસંગાનુસાર નવી લખીને દેશના દાખલ કરી છે. તે કર્તાના વિચારને અનુરૂપ જ લખી છે અને પ્રસંગનું પિોષણ કરે તેવી લખી છે. આશા છે કે આ નાનું સરખું ચરિત્ર વાંચી સજજનો જરૂર તેમાંથી સાર ગ્રહણ કરી પિતાનું સારગ્રાહીપણું સિદ્ધ કરી આપશે કે જેથી મારો આ લઘુ પ્રયાસ પણ ફળદાયક થવાથી મને સંતોષ પ્રાપ્ત થશે.
ઈતિ પાલગેપાળ કથાકરણ
સંપૂર્ણ

Page #30

ETIKEHKEIKEKEIKKAIKEIKEIKEIKE મેં પ્રથમ ત્રતના આરાજન શ્રી જિનકા જાએ છે જ શ્રી સર ચંદ્ર રાશવાળું આ કથાનક પર
6
શ્રી સર ચંદ્ર રાવુ
ન :
પાપરૂપી અંધકારને નાશ કરવામાં સૂર્ય સરખા અને સમકિતની રાશિઓ સરખા શ્રાવકના બાર વ્રતો છે. - તેમાં નિરપરાધી ત્રસ જીવોની હિંસા ન કરવારૂપ તથા તેઓનાં શરીરને પીડા પણ ન ઉપજાવવારૂપ અહિસા નામનું પહેલું વ્રત છે.
પુણ્યરૂપી કમળને (શભાવનારી ) હંસી સરખી અને અતિ નિર્મળ એવી આ અહિંસા એટલે દયા જ સંસાર અને મોક્ષરૂપી જળ તથા દૂધને જુદા કરવા માટે સેવાય છે.
પૃથ્વી અને સ્વર્ગના ભેગોની સુખલહમીરૂપી પગથિયાઓની શ્રેણિથી શોભતી અને છેક મોક્ષ સુધી ઉપર ચડાવનારી દયા નામની નિ:શ્રેણું છે.
અહ! હિંસા હમેશાં દુઃખને, તથા અહિંસા પરમ સુખને સૂર અને ચન્દ્રમારની પેઠે પ્રાણુને આપે છે તેનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે
લેકેનાં રૂ૫, સમૃદ્ધિ તથા પુણ્યના સમૂહવડે કરીને, ઇંદ્રના નગર પાસેથી પણ જેણે જય મેળવેલ છે એવું જયપુર નામનું નગર છે. તે નગરમાં લક્ષ્મીના ભાજનરૂપ શત્રુંજય નામનો રાજા હતો કે જેને યશરૂપી મહાસાગર વેરીઓના અપચશરૂપી શેવાળથી શોભતે હતો.
આ જગતને પ્રગટ રીતે આનંદ કરવામાં સૂર્ય અને ચંદ્ર સરખા અને સજજનેને માનનીય એવા તે રાજાને સૂર અને

Page #31

(૨૯) ચંદ્ર નામના બે પુત્રો હતા. મેટામાં ઉત્તમ ગુણો હોય, એવી ભ્રમમહ
ધારણ કરનારા શત્રુંજય રાજાહે!
પદવી આપી. ચણાના નાના પુત્રની તો રાજાએ કંઈ આજીવિકા પણ કરી આપી નહી, તેથી પિતાના આવાસમાં સૂતો સૂતે તે રાત્રિએ વિચારવા લાગ્યું કે-પિતાએ પોતે આજે હર્ષથી સૂરને તે યુવરાજ બનાવ્યો અને મને આજીવિકા જેટલું પણ ન કરી આપ્યું ! અહો ! પિતાજીની કેટલી ગેરસમજ છે? માટે પિતાએ તિરસ્કારેલા એવા મારે અહીં રહેવું લાયક નથી, કેમકે યૂથનાયકથી અપમાન પામેલ યુવાન હાથી શું યૂથમાં રહે છે ? ”
એમ વિચારીને અત્યંત દુભાયેલે તે ચંદ્રકુમાર કુટુંબ પ્રત્યે નેહ રહિત થઈને રાત્રિએ કોઈને જણાવ્યા વિના છુપી રીતે પિતાને ઘેરથી સાવધાન થયે થકે ચાલી નીકળે. હૃદયના ઉત્સાહથી દૂર થયેલ છે કલેશ જેને, અને પિતાના દેશનો ત્યાગ કરવામાં આનંદ માનતા એ તે ચંદ્રકુમાર સુકુમાળ છતાં પણ દૂર દેશાંતરમાં દાખલ થયો. અહીં રત્નપત્તન નામનું અદ્ભુત નગર છે. તેના ઉદ્યાન પાસે આવેલા એક વૃક્ષ નીચે થાકી ગયેલો તે ચંદ્રકુમાર બેઠે. પછી કર્ણમાં સાંભળવા લાયક ધ્વનિ સાંભળીને તેને અનુસાર તે ઉદ્યાનમાં દાખલ થતાં ચંદ્ર સુદર્શન નામના મુનિને જોયા. સભાની વચલી ભૂમિમાં બેસીને તત્ત્વાર્થને ઉપદેશ દેતા તે મુનિરાજને નમીને તેમના મુખથી પવિત્ર ભાવવાળા ચંદ્રકુમારે નીચે મુજબ ધર્મદેશના સાંભળી–
“પવિત્ર શીલવાળા ગૃહસ્થોએ તે અપરાધી ત્રસ જીવને પણ હણવા જોઈએ નહી તે પછી નિરપરાધી છે માટે તે કહેવું જ શું ?” પોતાના કર્ણભાગને આનંદ આપનારી આવી

Page #32

(૩૦) ટૂંકી દેશના સાંભળીને તે ચંદ્ર જીવદયાને સ્વીકારી પિતાના માથી નીચે મુજબ વ્રત અંગીકાર ૐરાન શ્રી જિનકાસૂરએ ને પણ સ્વામીનો આગ્રહ છે અર્થવાળું આ કથાનક રર પણ મારવા નહી. એ રીતે નિશ્ચય કરીને મહા કુમાર ગુરુમહારાજને વાંદીને તે જ નગરના જયસેન રાજેની પાસે જઈને તેની સેવા કરવા લાગે.
પવિત્રતા, સત્ય, ઉચિતતા, ચતુરાઈ તથા દાક્ષિણ્યતા આદિ અદ્દભુત સેવાગુણોથી તે રાજાને પ્રિય થઈ પડશે.
એક દિવસે પ્રેમવાળાં હાસ્યથી સ્નાન કરાવેલ છે હોઠેને જેણે એવા તે રાજાએ નિર્મળ વિવેકવાળા તે ચંદ્રકુમારને એકાંતે બેસાડી કહ્યું કે-ઇંદ્ર સાથેના યુદ્ધમાં પણ કુશળ એવા મારા દૂધ સરખી ઉજજવળ કીર્તિવાળા બૈર્યવંત સુભટો છે તેઓને પણ તારી દષ્ટિ તણખલાંની પેઠે જોઈ રહી છે. કાર્યથી કહી આપેલ છે સર્વ ગુણોને જેણે એવો જે તું, તેની પૈર્યરૂપી રસના મહાસાગરમાં નવી કમલિની સરખી આ દષ્ટિ પરાક્રમને સૂચવી રહી છે, માટે હે શૂરવીરશિરોમણિ ! દાખલ થવાથી ખૂંચતા એવા શત્રુરૂપી શલ્યને મારા હૃદયમાંથી ઊગતું જ તું જડમૂળથી ખેંચી કાઢ.
અન્યાયરૂપી મધના ઘડા સરખ, ભયંકર વિનાશવાળો તથા : મારા ન્યાયરૂપી વૃક્ષને ઉખેડી નાખવાને હાથી સરખો કુંભ નામને ધાડપાડુ ઉન્મતપણે કૂદ્યા કરે છે. તે દુષ્ટ કે સ્ત્રીઓ તથા ગાયને હરી જાય છે, મુનિઓને પણ મારી નાખે છે અને
જ્યારે તેને સૈન્યથી પ્રતિકાર કરવામાં આવે છે ત્યારે તે યમરાજાને પણ દુર્ગમ એવા કિલ્લામાં ભરાઈ બેસે છે. માટે મને સુખી કરવા સારુ અતિવિકટ સતિવાળે તથા મનહર પરાક્રમવાળો એવે તું તે કિલ્લામાં ગુપ્ત રીતે પ્રવેશ કરીને તેને સૂતે મારી નાખ.”

Page #33

ખાણ
મેમ કહેવાથી તે પ્રકમાર તીર્થકરના ધર્મરૂપી મહ
"વાણું બેલવા લાગ્યા કે
અને હણવાનાં મારે પશ્ચ
બહુ રાયભીત થઈ નાસતા, ઉત્સાહ રહિત થયેલા અને શસ્ત્ર વિનાના જીવોને પણ હણવાની મારે પ્રતિજ્ઞા છે.”
એવી રીતને તેનો શાર્યપણને તથા ધર્મને નિશ્ચય જાણીને તે રાજા પિતાનાં હૃદયમાં અભિમાન તથા હર્ષ પામે. અનુક્રમે મનમાં સુખી થયેલા રાજાએ તેને અંગરક્ષકોને સ્વામી, મંત્રીઓને પણ અગ્રેસર અને સર્વને ઉપરી બનાવ્યું. . એવામાં એક દિવસે પાપકાયોંમાં પારગામી તથા અતુલ્ય સૈન્યના સમૂહને હરાવનારે તે ઉદ્ધત કુંભા નામને ધાડપાડુ તે રાજાના દેશમાં દાખલ થયે. શૂરવીર સુભટોના સમૂહને સાથે લઈને તે કુંભાને મારવા માટે ચંદ્રકુમાર દોડ્યો, તથા મુખ્ય માર્ગને તજીને અવળે માર્ગે દેડતા સૈન્યથી તેણે તેના કિલ્લાના માર્ગને રેકી દીધે. ચંદ્રકુમારના સાવધાન તથા ભયંકર લકરના ભયથી નાસતા એવા તે કુંભા ધાડપાડુને આગળના ભાગમાં તૈયાર ઊભેલા આનંદિત સુભટોના સમૂહ ઘેરી લીધું. તેથી આગળ પડખેથી અને પાછળથી એકઠાં થયેલાં લશ્કરવડે તે સર્વ દિશાએથી દોડી આવતા દાવાનળમાં ઘેરાઈ ગયેલા હાથીની પેઠે વ્યાકુળ થઈ ગયા.
ઝંઝાવાતથી ઘેરાયેલા કાગડાની પેઠે સે થી ઘેરાયેલો તે કુંભે ચેર, કઈ પણ રીતે જીવવાના ઉપાયને લેશ પણ બીજે નહી જણાવાથી, હવે મારામાં શૂરવીરતારૂપી અગ્નિને લેશ પણ નથી, એમ જાણે જણાવતા હોય તેમ નિ:શ્વાસ સહિત મુખમાં

Page #34

(૨ )
ઘાસ રાખીને ચદ્રકુમાર પાસેલેાટવા લાગ્યું”એ : હૃદયવાળા, વિસ્તીર્ણ દયાવાલે કરાતા શ્રી ચંદ્રકુમાર, હર્ષિત રામશ્રી શ્રી જિનકાસૂરએ અને ગન દેવા લાગ્યા. કુંભાને વશ ક થાનક રદ પણ રાજા જાજ્વલ્યમાન સૂર્ય સરખા તેજવાળા ચદ્રકુમારને પુત્રથી તથા પાતાથી પણ અધિક માનવા લાગ્યા.
યેલા
માર
લિ
લે
હવે ક્રૂર હૃદયવાળા ચંદ્રના મ્હોટા ભાઈ સૂરકુમાર, યુવરાજની પદવીથી પણ અસંતુષ્ટ થઈને રાજ્ય મેળવવા માટે પોતાના પિતાને મારી નાખવાની બુદ્ધિ ધરવા લાગ્યા. સર્જેલાં શસ્ત્રોના સમૂહવાળા તે સૂરકુમાર પહેરેગીરીને અત્યંત ઠંગીને, યમરાજાએ હુકમ કરેલા સર્પની પેઠે મધ્યરાત્રિએ છીંડીને માગે રાજમહેલમાં દાખલ થયા અને ઊલટે મુખે સુતેલા રાજાને તેણે તીક્ષ્ણ શસ્ત્રથી ઘાયલ કર્યા. ‘અતિલેાભ તે પાપનું મૂળ છે.’ પછી ત્યાંથી નાસતા એવા તે સૂરકુમારને સામે સૂતેલી રાણીએ જોચે અને તેથી આ ખૂની નાશી જાય છે, આ ખૂની નાશી જાય છે’ એમ તેણીએ પાકાર કર્યા. પછો પહેરેગીરે જ્યારે તેને પકડવાને દોડવા લાગ્યા ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે—આ ખૂની કાણુ છે ? તેને ઓળખવા છે, માટે હાલ તેને મારશે। નહીં.’ પછી તે પુત્રને ખૂની જાણીને રાજાએ ઉદ્ધત થયેલા ઉંટને જેમ ટોળામાંથી કાઢી મૂકે, તેમ તેને પેાતાના દેશમાંથી કાઢી મૂકયા.
6
પછી તે રાજાએ ઉંટને પકડી પાડે એવા વેગવત ઘેાડાએ પર સ્વાર થયેલા મંત્રીએ મારફત પેાતાના ચદ્ર નામના પુત્રને બાલાખ્યા. એટલે જયસેન રાજાની રજા લઇને આવેલા ચન્દ્રકુમાર તેવી હાલતવાળા પિતાને જોઈને હર્ષ તથા દુ:ખના સ્થાનરૂપ થયા. પછી તે ચન્દ્રકુમારને રાજ્ય પર બેસાડીને

Page #35

જા ઘાની વેદનાથી મૃત્યુ
થકા
કુમાર પણ કર્મોવડે જીવતા ભટકતા તે દીપડાથી ભયંકર થયેલા વનમાં આવી ચડયો. પાપથી નષ્ટ થયેલા મળવાળા તે જેવામાં ત્યાંથી નાસવા જાય છે તેવામાં પૂર્વના વેરથી તે ક્રોધાતુર થયેલા દીપડાએ ત્યાં જ તેને મારી નાખ્યા.
પામ
પછી તે સૂરકુમારના જીવ તે જ વનમાં ભિલ્લુપણું પામ્યા. ત્યાં શિકારથી વૃદ્ધિ પામેલા પાપવાળા તેને તે જ દીપડાએ મારી નાખ્યા. ક્રોધના આવેશથી અંધ થયેલા તેના ભાઇઆએ તે દીપડાને પણ મારી નાખ્યા. પછી તે બન્ને તે જ પર્વતના વનમાં વરાહા થયા. ત્યાં પણ ત્રણ વર્ષની ઉમરવાળા, પ્રગટપણે દ્વેષ રાખનારા અને પરસ્પર લડવાના વ્યસનમાં આસક્ત થયેલા એવા તે તેને શિકારીઓની ટાળીએ મારી નાખ્યા. પછી ફાઇ બીજા વનમાં તે બન્ને હિરા થયા, ત્યાં તેવી જ રીતે દ્વેષથી લડી મરતા એવા તે બન્નેને કેાઇ ભિલ્વે મારી નાખ્યા. પછી કોઇ હાથીના ટોળામાં તે હાથીના બચ્ચાં થયાં, અને ત્યાં પશુ પરસ્પર લડતા થકા ટાળાંથી વિખૂટા પડી જવાથી તે બન્નેને ભિન્નોની ટોળીએ પકડી લીધા.
અનુક્રમે તે અન્નેને ચંદ્રરાજા પાસે લાવવામાં આવ્યા. ત્યાં વારંવાર લડી મરતા એવા તે બન્નેને મહાવતા બહુ મુશ્કેલીથી મૂકાવતા હતા. એવામાં એક દિવસે ત્યાં કેવલજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશથી તેજસ્વી થયેલા, જૈનશાસનમાં સૂર્ય સરખા સુદન નામના મુનિરાજ પધાર્યા. તે વખતે તે રાજા ભક્તિથી ગભીર મનેાવૃત્તિને

Page #36
(33) (2) * ખતા થકે તે રાપીસેલેટવા લાગે એ રે, *છીથી બનતા ગયા. વા- --> નથી પછી તાત્વિક અને શ્રી જિનકાદિએ ને ! મને કથાનક ર પણ ની ધર્મદેશના તે ચંદ્રરાજા તેમની ધર્મદેશના કયા પા" -- કુમાર ,ધવાને બેઠે. ધર્મદેશનાને અંતે રાજાએ પૂછવાથી કેવલી ભગવાને તે બને હાથીઓ વચ્ચેનું અતિ ભયંકર વૈરનું કારણ જણાવી દીધું. તેઓના વૃત્તાંતથી ઉત્પન્ન થયેલ છે વૈરાગ્ય જેને એવા તે ચંદ્રરાજાએ એકદમ સંસારથી કંટાળીને, પોતાના પુત્રને રાજા બનાવીને દીક્ષા લીધી. પછી ચંદ્રરાજર્ષિ તારૂપી સૂર્યના તેજથી દીપવા લાગ્યા અને મરણ પામીને અતિવર્ષરૂપી અમૃતની વાવ સરખા દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા. વિશેષ પ્રકારે વૃદ્ધિ પામતા વેરના મોજાંઓથી ઉદ્ધત થયેલા પેલા બને હાથીઓ તે દુઃખરસાસ્વાદના ભાજન (કમંડલુ) સરખી પહેલી નરકમાં ગયા. પછી ત્યાંથી નીકળીને તેઓ બને દુષ્ટ નિઓમાં જન્મ લઈને, અનંતા ભવેમાં દુખે સહન કરતા થકા ભ્રમણ કરવા લાગ્યા. ચંદ્રરાજર્ષિનો જીવ તે પ્રશંસનીય સ્વર્ગસુખને ઘણા કાળ સુધી ભેગવીને, નિર્મળ મનુષ્ય ભવ પામી મોક્ષલક્ષમીને માલિક થયે. મોક્ષની પ્રાપ્તિના કારણરૂપ એવું આ દષ્ટાંત સાંભળીને પોતાનું હિત ઈચ્છનારા પ્રાણીઓએ અહિંસા વ્રતને સેવનારા થવું કે જેથી પિતાના આત્માનું કલ્યાણ થાય. અહિંસા વતના વિરોધન-આરાધન પર સૂર ચંદ્ર રાજપુત્રોની કથા સંપૂર્ણ