Book Title: Niyati Dwatrinshika
Author(s): Bhuvanchandra Muni
Publisher: Jain Sahitya Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022240/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddhasena divAkara viracita // niyati dvAtriMzikA / / anuvAda ane vivaraNa sAthe // namAmyagAsvayamavantasahasranetrarAmanekamerAkAkarabhAva! jiMga vyakamavyAhatavindralokamanAdimamAtamapurapayAryA saMmata sicAhiguganirasvayaM sarvagatAvAsa matItasaramAnamanaMtakana maciMtyamAdAtmamanokAjogAUhecatoparatatrayaMcaMsajAvayavyA prativAdabAdaM praNampasalAsanaba:mAne somejinejimavaImAna ganakAcyA paraspareryayAnavIrakIrti pratibodhaneuyAnakeva saMvAratAyaivanyase guraavpuujyosiytoymaattrH||||prspraale| anuvAda-vivaraNa muni zrI bhuvanacaMdrajI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / / zrI siddhasena divAkara viracita niti-dvAtriMzikA anuvAda ane vizvAsa saDa : saMpAdaka - anuvAdaka - vivaraNa kartA : munizrI bhuvanacaMdrajI : prakAzaka : jaina sAhitya akAdamI, gAMdhIdhAma - kaccha. G Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NIYATI DWATRINSHIKA:A treatise by Siddhasen Suri. Translation & Explainatory notes by Muni Bhuvanchandra. (Philosophy) prakAzaka: jaina sAhitya akAdamI, gAMdhIdhAma-kaccha. saMparkaH kirtilAla eca. vorA navanidhi, ploTa naM. 174, sekTara - 4, gAMdhIdhAma, pina 370 201 kaccha, gujarAta (c) jaina sAhitya akAdamI, gAMdhIdhAma, kaccha. prakAzana varSa : phebruArI 2002 prata saMkhyA : 1000 mUlya: 20-00 mukhapRSTha : haranIza zAha, mAMDavI-kaccha. TAIpaseTiMga sI-Teka komyuTarsa, mAMDavI-kaccha. mudraka: navaprabhAta prinTIMga presa , ghIkAMTA roDa, amadAvAda-380 001. vitaraka : pArzva pablikezana nizApoLa, jhaverIvADa, rIlIpha roDa, amadAvAda-380001. gurjara graMtharatna kAryAlaya gAMdhI roDa, amadAvAda, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amArI vAta saMsArI chatAM sAdhunI kakSAnuM jIvana jIvanArA, paropakAramUrti, puNyazALI, vinamra ane sAcA mumukSu evA divaMgata zreSThivaryazrI devajIbhAI cAMpazI zAha (zAha eMjinIyariMga ka, gAMdhIdhAma)nI preraNA ane Arthika anudAnathI I.sa. 1991mAM jene sAhitya akAdamInI sthApanA thaI, jene zrI devajIbhAInA laghubaMdhu zrI nAnajIbhAI taraphathI paNa eTalo ja sahakAra ane sadbhAva maLatA rahyA che. saMzodhanAtmaka vicArapreraka ciraMjIvI mUlyavALuM jene sAhitya prakAzita karavuM ane te sAthe evI anya AnuSagika pravRttio karavI e akAdamIno udeza che. adhyAtmayogI, nIDara ciMtaka, Adhunika vicArapravAhonA UMDA abhyAsI evA divaMgata muni zrI amarendravijayajInA pustaka "ScienceDiscoversEternal Wisdom" nA prakAzanathI A yojanAno I.sa. 1993mAM zubhAraMbha karelo. A mULa gujarAtI pustakano anuvAda DaoN. je. DI. loDAyAe karelo ane tenuM saMpAdana muni zrI bhuvanacaMdrajIe karI ApeluM. baMdhutripuTI munivaronA sahakArathI yuropa-amerikAmAM A pustakano sAro pracAra thaI zakayo. amAruM bIjuM mahattvanuM prakAzana hatuM samaNa sutta" (jaina dharmasAra)no gujarAtI anuvAda. jainadharmano tAttvika paricaya ApatA A pustakanI racanA jaina Agamo-zAstromAMthI mULa gAthAo cUMTIne karavAmAM AvI che. maharSi vinobA bhAvenI preraNA thakI samasta jaina saMpradAyonA vidvAnonI samiti dvArA saMkalita thayela A graMtha jainadharmanA upadeza/saMdezanI zAstrIya rajUAta kare evo pratinidhi graMtha' che. yajJa prakAzana dvArA hiMdI-gujarAtI anuvAdo sAthe AnuM prakAzane thayela. vadhu sArA gujarAtI anuvAdanI jarUra hatI. zrI mAvajIbhAI sAvalAe A graMthanuM punaH prakAzana karavAnuM sUcana karyuM. yajJa prakAzanavaDodarAnI saMmati sAthe pUjya muni zrI bhuvanacaMdrajI pAse navesarathI gujarAtI anuvAda taiyAra karAvI akAdamIe I.sa. 1993mAM enuM prakAzana karyuM. zrI gulAba deDhiyA vagere mitronA sahakArathI muMbaI khAte A graMthano vimocanavidhi bhavya rIte yojAyo hato. mAna zAstrakAra, sarvatomukhI pratibhAzALI AcArya zrI siddhasena divAkaranI gaMbhIra kRti ddhAtrizat dvAtrizikAmAMthI cUMTelA 100 zlokonA vivecananuM pustaka "siddhasena zataka' ame I.sa. 2000mAM prasiddha karyuM. A graMtha atyaMta kaThina che. munizrI bhuvanacaMdrajInA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudIrgha parizramanA phaLa rUpe 100 zlokonA sarvaprathama anuvAda-vivecananuM A pustaka pragaTa karavAnuM gaurava akAdamIne maLyuM che. A pustaka ciMtaka vargane mATe puSkaLa vicArabhAthuM pUruM pADe evuM che. ane have siddhasena divAkarajInI eka kRti "niyati dvAtrizikA' pragaTa karatAM akAdamI gaurava anubhave che. prAcIna bhAratanA tattvajJAnanI eka zAkhAnuM zabdacitra A racanAmAM sacavAI rahyuM che. munizrI bhuvanacaMdrajIe khUba parizramapUrvaka enuM arthaghaTana karavAmAM saphaLatA prApta karI che. tattvajJAna-Philosophy-nA abhyAsIo mATe A pustaka eka najharANuM banI raheze evI amane khAtarI che. jene sAhitya akAdamI cIlAcAlu sAhityane badale sthAyI mUlya dharAvatA abhyAsapUrNa prakAzano karavA mathe che. amArA A kAryamAM vidvAna munirAja zrI bhuvanacaMdrajIno prathamathI ja vividharUpe sahayoga sAMpaDyo che. e ja rIte tattvajJAnanA UMDA abhyAsI ane nIvaDelA lekhaka-ciMtaka zrI mAvajIbhAI sAvalA taraphathI akAdamIne mUlyavAna parAmarza ane preraNA maLatA rahyA che. temanI doravaNI heThaLa akAdamIe ATalo paMtha kApyo che. A take pUjya munizrIno tathA zrI mAvajIbhAIno hRdayapUrvakano AbhAra vyakta karIe chIe. akAdamInI pravRttiomAM anya vidvAno tathA saMsthAono paNa sahakAra maLato rahe che. amadAvAdanA zrI vi.nemisUrIzvarajI jene svAdhyAya maMdira, pAlaDInA sahayogathI ane vidvadarya pUjya AcArya zrI vi.zIlacaMdrasurijInA sAMnidhyamAM, labdhapratiSThA vidvAna have sva.)zrI jayaMta koThArInA zubha haste siddhasena zatakanA vimocana vidhi tA. 30/4 2000nA yojAI hatI. A sAMjanya badala ame saMsthAnA TrasTIonA tathA pUjaya AcAryazrInA AbhArI chIe. akAdamInuM have pachInuM prakAzana haze-saMskRta sAhityanI praziSTa kRti "prabuddha rohiNeyano gujarAtI anuvAda. amane AnaMda che ke pUjya AcArya zrI zIlacaMdrasUrijI e A anuvAda taiyAra karavAnuM svIkAryuM che. jaina sAhityanA kSetre thoDuM paNa nakkara kArya karavAnI akAdamInI mahecchA vidvAnonA sahayoga dvArA ja siddha thaI zakaze. A sthaLethI vidvajanone vinamra vinaMti ke teo potAnA anubhava ane abhyAsano lAbha akAdamIne Ape. sUcano AvakArya che. jaina sAhitya akAdamI, gAMdhIdhAma gAMdhIdhAma, kIrtilAla hAlacaMda vorA tA. 14/1/2002 jeThAlAla ThAkarazI gAlA TrasTIo saMparka phona : (resI.) 31991 (gAMdhIdhAma) (rasI.) 6569760 (amadAvAda) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ba sthULa bhautikavAda ane parama AzAvAda vacce jhUlato niyativAda bhAratIya tattvajJAnanA ItihAsamAM zAstrArthanI paraMparAe eka sAtatya, tAjagI ane svastha vicAraNAnuM vAtAvaraNa ApyuM che. Ane kAraNe tattvajJAnanA kSetre paNa vaijJAnika paddhationA AdhAra samuM tarkazAstra suvikasita thayuM che. eka paddhati tarIke paNa ApaNe tyAM koI eka dArzanika siddhAMtanI sthApanA karanAra ciMtaka e siddhAMtanA pratipakSe saMbhavita tarkone dhyAnamAM laIne enI samIkSA paNa potAnI prastutimAM samAviSTa kare evI paraMparA rahI che. AvI susthApita praNAlI jagatamAM anyatra bhAgye ja kyAMya jovA maLe. siddhasena divAkara eka samartha tarkazAstrI ane darzanazAstranA prakhara abhyAsI hatA. A 'niyati dvAtriMzikA' e emanI batrIsa batrIsIomAMnI eka mahattvanI kRti che. niyativAda ane saMkalpa svAtaMtryanI samasyA mAtra bhAratIya tattvaciMtanamAM ja nahiM paNa pazcimanA tattvaciMtakone suddhAM sadA paDakArarUpa muMjhavatI samasyA rahI che. bhinnabhinna dArzanika dhArAo A samasyAne samajavA samajAvavA potapotAnI pAyAnI dArzanika bhUmikA sAthe susaMgata rIte ja potAnA tarka ane arthaghaTano Ape e svAbhAvika che. paraMtu A batrIsImAM ApaNane mAtra niyativAdIonA tarka ja maLe che. bhASyakAra munizrI bhuvanacaMdrajIe noMdhyuM che (juo pR. 6 zloka 6) tema divAkarajI pUrvapakSa rajU karatA nathI temaja kayA saMpradAyonA kayA kayA tarkanI sAme niyativAdInA tarko rajU thayA che te paNa spaSTa karatA nathI. vaLI niyativAdIonA tarkonA khaMDanamaMDanamAM paDavAnuM paNa divAkarajIe TALyuM ja che. Ama chatAM A batrIsInuM mahattva e che ke niyativAdano ja pUrvapakSa sarvagrAhI, sarvAzleSI rIte emaNe mUkI Apyo che. divAkarajI pote niyativAdanA samarthaka nathI ja e to emanI anya upalabdha batrIsIo ane emanA jIvanacaritra uparathI niHzaMkapaNe spaSTa thAya che. ane Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kadAca ahIM prastuta niyativAdIonA tarkanI samIkSA ke khaMDana divAkarajIe "kALanI gartAmAM vilIna" (pR.24) thaI gayela koI anya batrIsImAM karela paNa hoya, evI saMbhAvanA nakArI zakAya nahiM. ahIM ApaNe pAzcAtya tattvaciMtakomAM niyativAda aMge thayela vicAraNA para eka uDatI najara mAtra karI laIe: grIka tattvaciMtaka pleTo (sokreTisano ziSya : I.pU.427-346) e suMdara ane nyAyapUrNa jIvana mATe saMkalpasvAtaMtryane pAyAnI zarata gaNI che. erisToTala (I.pU. 384-322) paNa kahe che ke durguNanuM AcaraNa karavuM ke sadgaNonuM AcaraNa karavuM te ApaNA hAthanI ja vAta che. pleTonI pUrve thaI gayela grIka ciMtaka jhano (Zeno) kahe che ke A vizvamAM badhuM ja pUrNapaNe agAuthI niyata thayeluM che, emAM mAnavInI svataMtra IcchAzakti jevI vAtane kayAMya sthAna nathI. mANasa mUkhaIbharI rIte ema mAnato-manAvato rahe che ke pote svataMtra katRtvazakitathI badhuM karI rahyo che; kAraNa ke enA kAryone niyata karanAra-doranAra kAryakAraNanI zRMkhalAne te joI zakato nathI. pazcimamAM evuM mAnanArA keTalAka ciMtako paNa che ke ApaNe svataMtra rIte koI gANitika saMkhyA paNa dhArI zakatA nathI. ApaNe kaI saMkhyA dhArIzuM enI pAchaLa paNa ene niyata karanAra kAryakAraNanI eka sAMkaLa hoya che. sattaramI sadImAM thaI gayela phrenca dArzanikarene DekArTa pUrNapaNe saMkalpa svAtaMtrane mAne che. e ja arasAmAM thaI gayela aMgreja ciMtaka hona laoNka kahe che ke mAnavI svataMtra IcchAzakita ane nirNayazakita dharAve che emAM jarAya zaMkAne sthAna nathI. AnAthI ulaTa pakSa volTara pUrNa niyativAdamAM mAne che. volTara kahe che ke, "e ja saMkalpa karI zakIza ke je mArA mATe agAuthI niyata thayelA haze. A niyatimAM mInamekha jeTalA pheraphArane paNa avakAza nathI'. rUso kahe che ke mAnavI e to mukata prANI che; e kaMI prakRtinI jaDa ramata ke cokaThAnuM ramakaDuM nathI. jarmana ciMtaka viliyama hegala (I.sa. 1770-1831) mAne che ke saMkalpa svAtaMtrya A vizvamAM mULabhUta rIte ja samAviSTa che. jarmana dArzanika kenTa (I.sa. 1724-1804) kahe che ke saMkalpa svAtaMtrya na hoya to koI gunegArane Thapako ke sajA na ApI zakAya ane sajjanonA guNo mATenI prazaMsA arthahIna banI jAya; pariNAme mAnava samAjanuM AkhuM naitika baMdhAraNa ja bhAMgIne bhUkko thaI jAya. svataMtra IcchAthI karavAmAM Avela kArya ja naitika abhiprAya ke mUlyAMkanano viSaya banI zake. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ perisamAM janmela henI bargasane (I.sa. 1859-1941)no A samasyA vizeno mata vicAraNIya che. bargasana kahe che ke jaDa padArthamAM niyati che, jyAre caitanyano artha ja che svAtaMtrya. sAmAnya rIte eka evI gerasamaja pravarte che ke hindudharma ke bhAratIya darzano prArabdhavAdI che ane puruSArthane avagaNe che; hakIkatamAM Ama nathI. bhAratIya darzananI dareka zAkhA (cArvAka sivAya) jIvananA aMtima lakSya-paramazreya tarIke mokSane mAne che ane mokSaprApti mATe.kaThina puruSArthanuM sUcana kare che. arthAta bhAratIya darzananA pAyAmAM ja saMkalpa svAtaMtryanI dhAraNA rahelI che. pazcimanA ciMtako Ama niyati ane saMkalpa svAtaMtrya evA be cheDAo vacce ja mathAmaNamAM aTavAyelA rahyA che. jenadarzanamAM karma ane karmaphaLanI jeTalI sUkSma ane vyApaka vicAraNA thaI che evI anyatra kayAMya bhAgye ja thaI hoya. eTale ja anekAMtavAdanA pAyA para nizcayanaya" ane "vyavahAranaya" evA be dRSTikoNo dvArA A AkhI samasyAne yogya ane saMtulita pariprekSyamAM mUkI zakAI che, jethI karIne eka samanvayakArI jIvanadarzana paNa AkAra laI zakaryuM che. dRSTi nizcayanayanI rAkhavI ane jIvana vyavahAranaya sAthe susaMgata rAkhavuM e A samanvayakArI jIvanadarzananuM mArgadarzaka sUtra che. Ama chatAM, niyativAdanI mAtra avadhAraNA ja nahi, niyativAda AdhArita eka pUrNa vikasita saMpradAya paNa bhAratamAM hato e jANIne ghaNAne navAI lAgaze. AcArya gozAlakano niyativAda ane AjIvika saMpradAya saikAo sudhI cAlIne lupta thaI gayo. tarkavAdanA yugamAM eNe niyativAdanA samarthanamAM prabaLa tarkajALa UbhI karI hatI. prastuta "niyati dvAtrizikA'mAM e tarkajALa ApaNane jovA maLe che. vizeSatA e che ke AjIvikonA niyativAdamAM janma-maraNa-mokSa ane puruSArtha vagerene sthAna hatuM, paNa A badhuM niyata ja che ema manAtuM hatuM. niyativAda tathA nAstikavAdanI sImAo kayAMka kayAMka ekabIjAmAM bhaLI jatI lAge. ekAMgI niyativAda cAvaka mata-bhautikavAdI philasUphI tarapha ja ghasaDI jAya evuM bhayasthAna dekhItuM ja che (dA.ta. juo zloka 11, pR.11). Ama juo to niyativAdanA eka cheDA para cArvAkono sthULa bhautikavAda khaDo che jyAre sAme cheDe eka evo parama AstikavAda che jyAM saMpUrNa zaraNAgatine varela sAdhaka ke bhakta badhuM ja IzvaranI IcchAthI cAlI rahyuM hovAnuM svIkAre che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 A agAu 'siddhasena zataka' graMtha taiyAra karatI vakhate ja pUjya munizrI bhuvanacaMdrajIe vAtavAtamAM gaMbhIrapaNe kahyuM hatuM ke divAkarajInI batrIsIonA anuvAdakAryane paM. sukhalAlajI jevA bahuzruto ja nyAya ApI zake. kaMIka evI lAgaNIthI ja AvuM paDakArarUpa kArya hAtha dharavA teo Icchuka nahotA ja. abhyAsakALa daramiyAna mArA tattvajJAna viSayanA adhyApaka prinsIpAla yu. DI. bhaTTa (have sad.) mane haMmezA kahetA ke, 'lakhyuM vaMcAya. je kaMIpaNa ane jevuM paNa samajyA hoIe ene lekhitamAM mUkavAthI e koIka vAMcaze, enI para carcAvicAraNA thaze, emAM sudhAraNAne avakAza paNa ubho thaze'. A batrIsInA anuvAda ane vivecana vize to kazuM kahevApaNuM rahe evuM pUjya mUnizrIe jANe ke rahevA ja nathI dIdhuM. jyAM jyAM artha aspaSTa jaNAyo tyAM evI spaSTa noMdha emaNe mUkI che. pAThabhedo mATe paNa ekathI vadhu mULa prato emaNe sAme rAkhIne tapAsI che, sarakhAvI joI che ane jyAM jyAM Avazyaka jaNAyuM tyAM tyAM emaNe AvA pAThabhedanA ullekho paNa karyAM che. keTaleka sthaLe navA pAThanI kalpanA/yojanA paNa temaNe karI che. munizrInuM A mahattvanuM pradAna gaNAya. tajjJa vidvAno A bAbata vadhu vicAraNA kare e IcchanIya che. pUjya munizrIne jaNAyuM ke anuvAda kAryamAM AgaLa vadhatAM pahelAM AjIvika matanuM sAhitya joI levuM joIe; ane emaNe e graMtho AvatAM sudhI rAha joI; AmAM cokasAi ane pUrNatA mATenI emanI niSThA joI zakAya che. 'siddhasena zataka' graMtha nimitte ane tyAra pachI A batrIsI niyati'nA kArya thakI pUjya munizrIne A viSaya saMdarbhe ghaNIbadhI abhyAsa sAmagrI ane saMdarbha sAmagrInA UMDA adhyayanamAMthI pasAra thavAnuM banyuM che. to have divAkarajInI anuvAdita hiM thayelI evI bAkI rahetI batrIsIonA anuvAda ane vivecana ApavAnI paNa javAbadArI emanI ja thAya che. gAMdhIdhAmanI jaina sAhitya akAdamInA TrasTIoe AvA mUlyavAna sAhityanA prakAzanano je zubhAraMbha karyo che e mATe teo sau vidvandvanonA abhinaMdananA adhikArI che; ane emanA A utsAhane AgaLa dhapAvavAnuM kartavya pUjya munizrI jevA abhyAsI saMzodhakonuM ja che. mAvajI ke. sAvalA guruvAra, tA. 10-1-2002 eplAIDa phliosophI sTaDI senTara ena-45, gAMdhIdhAma-kaccha. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 pravezaka zrI siddhasena divAkaranI upalabdha ekavIsa batrIsIomAMthI soLamI 'niyati dvAtriMzikA'no anuvAda ane saMkSipta vivaraNa vidvajjano samakSa prastuta karatAM paritoSanI lAgaNI anubhavuM chuM. niyativAda bhAratanI eka prAcIna dArzanika vicAradhArA che. AjIvika nAme eka dharma saMpradAya A siddhAMtano puraskartA hato. 'niyati'no artha thAya che : nizcita hovuM, nirdhArita hovuM. niyativAda eTale vizvanI samasta vastuonA saMyogaviyoga, utpatti-nAza, rUpAMtara--sthAnAMtara vagere eka nizcita krame thayA kare che ane temAM vyaktinAM prayatna-puruSArthathI parivartana thavAno koI avakAza nathI evo siddhAMta. prArabdha, puruSArtha, Izvara, mAyA vagerene niyativAdamAM sthAna na hatuM. jaina darzanamAM niyatinA siddhAMtane sthAna che, paraMtu svataMtra rIte nahi. kALa, karma, niyati, svabhAva ane puruSArtha evA pAMca kAraNono samavAya vizvanI badhI ghaTanAonuM niyamana kare che evuM jaina darzana kahe che. kramabaddha paryAya, bhavitavyatA vagere zabdo niyatino ja artha sUcave che. niyatinA siddhAMtanI chaNAvaTa A sthAne karavI nathI. prAcIna samayamAM niyativAda kevA kevA svarUpomAMthI pasAra thayo che teno abhyAsa karavA IcchatA vidvAno mATe A niyati dvAtriMzikAnuM avagAhana karavuM anivArya gaNAya, kAraNa ke divAkarajInA samayamAM niyativAdanuM je tArkika svarUpa vikasyuM hatuM te A batrIsImAM akabaMdha jaLavAI rahyuM che. batrIsIonI kaThinatA ane hastapratonI azuddha sthitinA kAraNe vidvAno enA lAbhathI vaMcita rahyA che. prastuta prayAsa batrIsInI jaTilatAmAMthI mArga kADhavA mATeno che. tulanAtmaka adhyayana suyogya vidvAno karaze evI AzA rAkhI che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 niyativAda ane AjIvikoH bhagavAna mahAvIrano eka samayano ziSya ane sAthI "paMkhaliputra gosAla pAchaLathI AjIvika saMpradAyano mukhya pravartaka puruSa banyo. saMzodhaka vidvAnonuM maMtavya evuM che ke AjIvika saMpradAya gosAlakanI pUrve paNa hato. A saMpradAyano mukhya siddhAMta niyativAda hato. A saMpradAyanA anuyAyIo, graMtho ke sthAno Aje rahyA nathI. bhAratamAM A saMpradAya gosAlaka pachI paNa lAMbA samaya sudhI Takyo hato tenA purAvA che. divAkarajInA samayamAM A saMpradAya baLavAna svarUpamAM haze, ethI ja e darzananI mAnyatAono sAra saMgraha karavAnI jarUra divAkarajIne jaNAI haze. jainonA bhagavatI, sUtrakRtAMga, prazna vyAkaraNa, AcArAMga, Avazyaka sUtra cUrNi, naMdI sUtra jevA AgamomAM, bauddhonA dIghanikAya, majhima nikAyanA aneka suttomAM, buddhaghoSa, dharmapAla vagere bauddha AcAryonI racelI "adbhakathAomAM AjIviko vize puSkaLa prakIrNa mAhitI jovA maLe che. "syAdvAda maMjarI'mAM zrI malliSaNa sUrie uddhata karela zloko parathI jaNAya che ke IsunI teramI sadImAM bhAratamAM A saMpradAya jIvaMta hato. anya ullekho parathI IsunA paMdaramA zataka sudhI AjIviko TakI rahyA hatA evuM tAraNa vidvAno kADhe che. A saMpradAya dakSiNamAM paNa vistaryo hato ane tamiLa bhASAmAM A matanuM sAhitya racAyuM hatuM, je Aje upalabdha nathI. keTalIka jUnI tamiLa bhASAnI jaina, bauddha, zaiva vidvAnonI kRtiomAM AjIvikonuM savistara varNana paNa maLe che. AjIvikonA siddhAMto tathA ItihAsanI vistRta jANakArI mATe zrI e. ela. bazamanuM pustaka "History and Doctrines of Ajivikas" jovuM joIe. (prakAzaka - motIlAla banArasIdAsa, dilhI, 1981). AjIvika saMpradAyanI saMkSipta mAhitI mATe A pustakamAM anyatra Apela "AjIvika saMpradAya" zIrSaka lekha juo. niyati dvAiizakAra AjIvikonA niyativAdanuM maulika citra A kAtrizikAmAM maLe che e dRSTie bhAratanA prAcIna dArzanika sAhityamAM e viziSTa kRti gaNAya. ardhamAgadhI ane pAli sAhityamAM AjIvika mAnyatAonA varNana maLe che; be-traNa prAcIna Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 tamiLa kRtiomAM A saMpradAya vize ghaNuM kahevAyuM che; paraMtu AjIvikonuM potAnuM koI pustaka Aje upalabdha nathI. prastuta batrIzI AjIvika matanA koI graMthano sIdho saMkSepa che. AthI prastuta dvAtriMzikA AjIvika matanI ekamAtra upalabdha svataMtra kRti banI rahe che. saMskRta bhASAnuM ane tarkavAdanuM prabhutva vadhatAM AjIvika AcAryoe nUtana zailIe niyativAdane tarkamaMDita karI saMskRtamAM avatArita karyo haze. e sugrathitavikasita niyativAda A batrIsImAM jovA maLe che. divAkarajInI 'dvAtriMzam dvAtriMzikA'o traNa jUthamAM vaheMcAI jAya che. tyAtmaka, sArasaMgraha rUpa ane ciMtanAtmaka. stutyAtmaka batrIsIo kAvyatattvanI dRSTie rasika, bhASAnI dRSTie saraLa ane viSayanI dRSTie sugama che. sArasaMgrahAtmaka batrIsIo bhASAnI dRSTie kaThina ane viSayanI dRSTie ochI sugama che. ciMtana pracura batrIsIo badhI rIte kaThina che. saMgrahAtmaka batrIsIo moTA bhAge dArzanika che ane tethI tenA abhyAsa mATe anya AdhAro maLI zake; jyAre maulika ciMtanane samAvatI batrIsIono viSaya kaMIka sUkSma che, zailI AgavI che, anya sahAyaka sAmagrIno abhAva che, tethI temanA Azaya sudhI pahoMcavAmAM muzkelI paDe che. niyati dvAtriMzikA jo ke saMgrahAtmaka che, tema chatAM A prakAranI anya batrIsIo karatAM durgama che; kAraNa ke niyativAdanuM je tArkika svarUpa AmAM che tenuM svataMtra saMdarbha sAhitya lupta thaI gayuM che. ardhamAgadhI, pAli, bauddha saMskRta graMtho tathA keTalIka tamiLa kRtiomAM AjIvikonA je siddhAMtonI mAhitI maLe che tenI prastuta batrIsImAM bahu thoDI ja carcA che. batrIsIno moTo bhAga tarkavAdathI bharelo che, tenuM saMdarbha sAhitya karyAMya upalabdha nathI. ema kahI zakAya ke AjIvikonA siddhAMtonI tArkika rajuAta karatI svataMtra kRti A eka ja have rahI che. A batrIsI divAkarajIe sArasaMgraha rUpe racI che-temanA potAnA vicAro ke maMtavyo AmAM nathI. jaina Agamo vageremAM AjIvikonI ghaNI vAto atra tatra maLe che tenuM paNa A saMkalana nathI. AjIvika matanA navA avatAranA pratinidhi jevA koI eka saMskRta graMthanI aMdara ApelI yuktionuM sArabhUta saMkalana ja A batrIsI che evuM lAgyA vinA rahetuM nathI. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 upalabdha ekavIsa batrIsIo para vijaya lAvaNyasUrijIe TIkA racI che, paraMtu niyativAdanuM saMdarbha sAhitya temanI samakSa na hovAthI A batrIsInuM arthaghaTana vivaraNa bIjI dizAmAM phaMTAI gayuM che. AjIvika saMpradAyano sarvagrAhI paricaya tathA talanAtmaka vizleSaNa jemAM che evuM zrI e. ela. bazamanuM pustaka bhAre parizramapUrvaka lakhAyeluM che ane te prastuta anuvAdamAM saMdarbhagraMtha tarIke sahAyaka banyuM che. tema chatAM A batrIsImAM je tArkika nirUpaNa che tenI carcA e pustakamAM nathI; anya koI pustakamAM paNa nathI. navAInI vAta to e che ke zrI bazame pote upayogamAM lIdhelA AjIvika mata saMbaMdhita pastakonI vistRta graMthasUci (Bibliography) ApI che temAM 'niyati dvAtrizikAnuM nAma paNa nathI! eno artha eTalo ja ke AjIvikA matanI maulika carcAyukata A racanA zrI bazamanA dhyAnamAM ja nathI AvI. prAraMbhanA vIza zlokomAM niyativAdIoe puruSArthavAda, karmavAda, kartRtvavAdanA khaMDana mATe yojelA tarkono sAra gUMthI levAyo che. bAkInA zlokomAM AjIvikonI anya mAnyatAo vize thoDuM kahevAyuM che. AjIvikonI mAnyatAonuM samagra saMkalana AmAM nathI, jyAM kaMIka noMdhapAtra lAgyuM teTaluM ja jANe noMdhyuM che. AnA parathI evuM anumAna thaI zake ke te samaye AjIvika siddhAMto sArA pramANamAM jANItA hovA joIe. niyati dvAtrizikAnA artha ane tAtparya sudhI pahoMcavA mATe ThIka ThIka mAnasika vyAyAma karavo paDyo che. AjIvika tarkavAdane samajavAmAM sahAyaka thAya evI koI sAmagrI che nahi, ane haze to te jANavAmAM nathI AvI. saMskRta bhASAnA lAghava tathA yattat jevA zabdonA yatheccha upayoga dvArA ati ghaniSTha rUpe tarkonuM saMkalana thayuM che, temAM paNa pUrvapakSa to Apyo nathI, mAtra uttarapakSa che. anya pakSonA kayA vidhAnano prativAda karAI rahyo che te jANyA vinA tAtparya pakaDavuM muzkela banI rahe. jeTaluM samajAyuM teTaluM ahIM rajU karyuM che. AnI cakAsaNI tajajJo karaze ane kSatio dUra karaze evI abhilASA/apekSA rAkhI che. keTalAMka sthaLa saMdigdha rahyA che, chatAM jeTaluM UkelI zakAyuM teTaluM pragaTa karI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 devuM yogya mAnyuM che. e ja kAraNe batrIsInuM tulanAtmaka adhyayana paNa TALyuM che ane batrIsIno sArAMza paNa ahIM ApavAnuM jarUrI nathI gaNyuM. divAkarajIe AjIvikonA tarko evI rIte mUkyA che jANe teo AjIviko vatI bolI rahyA hoya. paraMtu dhyAnamAM rahevuM joIe ke teo potAnA vatI nathI kahI rahyA, koI eka AjIvika graMthano sAra saMkSepa karI rahyA che. divAkarajIno potAno abhiprAya AmAM kayAMya nathI. e spaSTatA aMtima zlokamAM temaNe jAte karI che. dvAtriMzikAnA racayitA zrI siddhasena divAkaranuM nAma divAkaranI jema svayaMprakAzI che. divAkarajInA sattA-samaya ane sAhityasarjana vize paM. sukhalAlajI tathA paM. becaradAsajIe 'sanmatitarka'nI prastAvanAmAM vistRta UhApoha karyo che. vi.lAvaNyasUri racita TIkAyukta 'dvAtriMzam dvAtriMzikAH'nI prastAvanAmAM zrI pinAkina davee paNa A viSayanI carcA karI che. 'zrI siddhasena vyakitatva evaM kRtitva (lekhaka : zrI prakAza pANDeya; prakAzaka : zrI pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI)mAM anyAnya pramANo tathA ullekhonI samIkSA sAthe divAkarajInA samaya tathA graMtharacanAnI vizada mAhitI apAI che. 'siddhasena zataka'mAM saMkSipta caritralekha tathA kRti paricaya mArA dvArA paNa ApAyo che. AthI, A sthaLe e badhAnuM punarAvartana nathI karyuM. jijJAsuo uparyukta sAdhanomAMthI divAkarajInA jIvana-kavananI mAhitI meLavI zakaze. prastuta saMpAdana : traNa hastaprato tathA be mudrita pustakono A saMpAdanamAM upayoga karyo che. koIpaNa prata/pustakane pATha nirNaya mATe AdhArabhUta gaNI zakAya tema nathI, chatAM moTA bhAge jai.dha.pra. sabhA, bhAvanagaranI mudrita pratino pATha grAhya thayo che. hastapratonI mAhitI nIce mujaba che. 1. vI. - vIra vijayajIno bhaMDAra, amadAvAdanI prata. 2. jai. - jainAnaMda pustakAlaya, suratanI prata. 3. ma. - mahuvAnA bhaMDAranI prata. pratonA sUcikramAMka durbhAgye noMdhI zakAyA nathI. bhAvanagaranI mudrita pratanA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pAThAMtaro paNa mu. saMjJA sAthe noMdhyA che. "zrI siddhasena divAkara graMthamALA' evA nAmanI A pratinuM prakAzana varSa saM. 196pa che. e. ena. upAdhyae kAtrizikAono saMzodhita pATha "nyAyAvatAra'nA pariziSTamAM pragaTa karyo hato, paNa teno A dvAtrizikAnA saMpAdanamAM lAbha maLyo nathI. AthI mULa pATha aMge nIcenI spaSTatA dhyAnamAM levA vidvatargane vinaMti che 1. je zabdo azuddha ke aspaSTa lAgyA te zabda sAthe (?) Ama prazna cihna mUkyuM che. 2. jyAM navo pATha yojyo che tyAM te zabdone ghATA akSaromAM chApyA che ne adhorekhAMkita paNa karyA che. 3. pAThAMtaro ane navA pAThano khulAso pAThacarcAmAM noMdhyA che. 4. anvayamAM adhyAhArya zabdo athavA spaSTIkaraNanA zabdo [] AvA corasa kauMsamAM rAkhyA che. niyati dvAtrizikA'nA anuvAda/vivaraNanA A prayAsamAM jANe niyati ja nimitta banI che! "siddhasena zatakanA vimocana prasaMge yogAnuyoge ja hAjara rahelAM zrI sudhIra desAIe jyAre zataka vAMcyuM tyAre divAkarajIe niyati tAtrizikA' paNa racI che e temanA jANavAmAM AvyuM. temane A viSayamAM rasa che ane nivRtta thayA pachI "niyativAdanA viSaya para ja pIeca.DI. teo karI rahyA che. A mATe niyati tAtrizikA'no anuvAda jarUrI hato. A. zrI vi.zIlacaMdrasUrijI dvArA temaNe mane jaNAvyuM ane meM karI ApavAnuM svIkAryuM. jo ke, A kArya karavAnI taka mane sAMpaDI te badala huM to zrI sudhIrabhAI desAIno AbhAra mAnIza, niyatino nahi! mArI anya sAhityika pravRttionI jema, A prakAzanamAM paNa zrI mAvajIbhAI sAvalAno AtmIyatAbharyo sahayoga mane sAMpaDyo che. AkhuM vivaraNa tapAsI jaI temaNe mahattvanAM sUcana karyA che; batrIsImAMnA keTalAMka vicArabiMduonA Adhunika ciMtana pravAho sAthe sAmyatAratamyanI carcA karatI prastAvanA lakhI ApI che; jaina sAhitya akAdamI sAthe rahIne badhuM goThavI ApyuM che. Ama, prastuta prakAzana sAthe teo gADharUpe joDAyA che e vAte huM UMDo AnaMda anubhavuM chuM. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 prAcIna dArzanika sAhityanA mUrdhanya vidvAna zrI nagInabhAI je. zAha tathA vidvAna AcArya zrI vi. zIlacaMdrasUrijIe preraNA-protsAhana-pIThabaLa pUrAM pADyAM che. gujarAtI vizvakoza TrasTe AjIvika saMbaMdhI adhikaraNa A pustakamAM chApavAnI saMmati ApI che. zrI kailAsasAgara sUri jJAnamaMdira, zrI mahAvIra ArAdhanA kendra (kobA)e zrI e. ela. bazamanuM durlabha pustaka "History and Doctrines of Ajivikas" vAparavA ApyuM che. jai.sA. akAdamI, gAMdhIdhAme pustakanuM prakAzana karavAno bhAra uThAvyo che. zrI bharata sI. zAha (amadAvAda) vividha rIte upayogI banyA che. sI-Teka kompyuTarsavALA yogezabhAI khatrI (mAMDavI-kaccha)e suMdara TAIpaseTiMga karI ApyuM che; haranIza zAha (mAMDavI-kaccha)e AvaraNa citra taiyAra karI ApyuM che. saunA snehapUrNa sahayoga badala kRtajJatA vyakta karuM chuM. vidvargane vinamra vinaMti ke 'niyati dvAtriMzikA'nA pATha/anuvAda/vivaraNa aMge potAno pratibhAva tathA sUcano pAThavI mane AbhArI kare ane divAkarajInI dvAtriMzikAonA marmodghATananI prakriyAne AgaLa dhapAve. saMparkaH jaina mahAjana ophisa jaina daherAsara, nAnI khAkhara - 370 435 kaccha, gujarAta. dUrabhASa : (02838) 44851 muni bhuvanacaMdra mAMDavI (kaccha) tA. 11-1-2002 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 AjIvika saMpradAya jema jaina ane bauddha zramaNa paraMparAnI zAkhAo che, tema AjIvika zramaNa paraMparAnI zAkhA che. te paNa jaina-bauddha zAkhAo jeTalI prAcIna che. buddha-mahAvIranA samayamAM te bahu jANItI hatI ane tenA anuyAyIo paNa ghaNA hatA--khAsa karIne magadha ane kosalamAM. rAjapuruSo sahita samAjanA vividha staranA loko tenA anuyAyIo hatA. mauryakALamAM A saMpradAya silona sudhI prasaryo hato. azokanA samakAlIna devAnAMpiya tissanAnA pautra paMDukAbhe anurAdhApuramAM AjIvikagRha baMdhAveluM. te kALe gujarAtamAM paNa teno prasAra thayo hato. gayAnI uttare 15 mAIle AvelI barAbara TekarI uparanI traNa guphAo azoke ane tenI najIka nAgArjuna TekarI uparanI traNa guphAo azokanA anugAmI dazarathe AjIvikone samarpita karI hatI, te matalabanA ullekho zilAlekhomAM che. mauryakALanA aMte temano prabhAva uttara bhAratamAM sAva osarI gayo hato. paraMtu draviDabhASI tamiLa dezamAM temanuM astitva I.sa.nI paMdaramI zatAbdI sudhI raheluM, enuM samarthana karatA aneka zilAlekho tema ja 'maNimekalAI', 'nIlakeci' ane 'civaJAna--cittiyAra'- e tamiLa dhArmika graMtho che. prAkRta bhASAmAM temanA dasa Agamo hatA--mahAnimittaviSayaka ATha ane mArga (gIta-nRtya) viSayaka be. A dasanA sthAne uttarakALe tamiLa AjIvikoe 'mali-nUla (malino graMtha) ane 'oSpata-kati ' (nava kiraNo) nAmanA be Agamo miLa bhASAmAM racyAM. saMskRtamAM paNa temanA zAstragraMtho hatA. bauddha tripiTakanA ullekha anusAra AjIvika paMthanA naMda vaccha, kisa saMcci ane matiila e traNa nAyako hatA. pUraNa kasapanuM paNa AjIvika saMpradAyamAM mahattvanuM sthAna hatuM. pakudha kaccAyananI vicAradhArAno AjIvika vicAradhArA sAthe ghaniSTha saMbaMdha hato. matiila, pUraNa ane pakudha bhagavAna buddhanA pratispardhIo hatA. jaina Agama 'bhagavatI' anusAra mali (maMkhila gosAla) bhagavAna mahAvIrano cha varSa sudhI sAthI hato. niyativAda AjIvikono mukhya siddhAMta che. kevI kevI avasthAomAMthI sau jIvoe pasAra thavAnuM che e darzAvatI vistRta yAdI maLe che, temAM yonipramukhathI = Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 mAMDI mahAkalpa sudhInAno ullekha che. 84,00,000 mahAkalpomAMthI vinA apavAda saue pasAra thavAnuM che, te pachI mukti che. A che saMsaraNa dvArA zuddhino arthAt saMsArazuddhino siddhAMta. nirdiSTa yAdImAM mukti pUrve dareke dhAraNa karavA paDatA 14 bhavo gaNavyA che, cha abhijAtio (cittanA raMgo) gaNAvI che. ATha puruSabhUmio (AdhyAtmika vikAsanI bhUmikAo) gaNAvI che, vaLI carama bhavamAM jIva sAta pauTTaparihAra kare che, eno ullekha paNa yAdImAM che. pauTTaparihArano artha mRta parakAyamAM praveza che. AjIvikonA ATha rimo e eka prakAranuM tapa che, jemAM jIva svecchAe tRSAthI, bhUkhathI nahi, dehatyAga kare che. jo corAsI lAkha kalpo pachI sarva jIvo mukta thaI jAya to saMsAra khAlI thaI javAnI Apatti Ave. AnAthI bacavA tamiLa AjIvikoe maMDala mokSano siddhAMta sthApyo, je anusAra mukto paNa saMsAramAM pAchA Ave che. temano mokSa svargasama che. jainonI jema sAta bhaMgo na mAnatA kevala traNa bhaMgo - sat, asat, sadasat - mAnatA hovAthI teo airAzika kahevAtA. AjIvika zramaNo nagna rahetA; bhikSA mATe pAtrano upayoga karatA nahi, hAthamAM bhojana karatA; potAnA mATe taiyAra karavAmAM AvelI bhikSA letA nahi; garbhiNI strI, dhavaDAvatI strI vagere pAsethI bhikSA grahaNa karatA nahi; kadI mAMsa, macchI ke mAdaka pINAMne sparzatA nahi; bhojananI niyata mAtrA ja letA. hAla AjIvika paMtha lupta thaI gayo che ane tenuM sAhitya paNa upalabdha nathI. saMdarbha : History and Doctrines of Ajivikas - A. L. Basham, Motilal Banarasidas, Delhi, 1981. nagIna je. zAha sAbhAra udbhuta : gujarAtI 'vizvakoza' Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 sUcaka zabdo na ca duHkhamidaM svayaM kRtaM na parairnobhayajaM na caakRtm| niyataM na na vAkSarAtmakaM viduSAmityupapAditaM tvayA / / tA. 4, zlo. 24 A duHkha svakRta nathI, anya dvArA utpanna karAyeluM paNa nathI, pote ane bIjA - ema baMne maLIne tenuM nirmANa kyuM che ema paNa nathI, koInA karyA vagara ja te udbhave che ema paNa nathI, te pUrvaniyata nathI, tema te nitya paNa nathI. he prabhu! tame sujJa janone Ama prabodhyuM hatuM. jJeyaH parasiddhAntaH svapakSabala nishcyoplbdhyrthm| parapakSakSobhaNama-bhyupetya tu satAmanAcAra // dvA. 8, glo. 16 potAnA pakSanA baLAbaLano nizcaya karavAnA hetathI parapakSanA siddhAMtono abhyAsa karavo yogya che. parapakSane harAvavAnA udezathI evo abhyAsa karavo e to sajjano mATe anAcAra gaNAya. daivakhAtaM ca vadana-mAtmAyattaM ca vaangmym| zrotAraH santi coktasya nirlajjaH ko na pnndditH?|| tA. 12, zlo. 1 moTuM vidhAtAe kotarI ApyuM che, sAhitya badhuM svAdhIna che, boleluM sAMbhaLI lenArA loko maLI rahe che, to pachI kayo nirlajja mANasa vidvAna-vakatA-vicAraka banavA na Icche? - zrI siddhasena divAkara Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / / zrI siddhasena divAkara kRta niyati- dvAtriMzikA niyatAntara (?) mAvyakti sukhaduHkhAbhijAtayaH / svabhAvaH sarvasattvAnAM payaHkSIrAGkurAdivat // 1 // anvayaH Avyakti sukhaduHkhAbhijAtayaH niyatAntaraM (?), payaH kSIrAGkurAdivat sarvasattvAnAM svabhAvaH / artha : vyaktie vyakitae sukha, duHkha ane abhijAtio niyata(?) che. pANI, dUdha, vanaspatinA aMkura vagerenI jema, sarva sattvono-jIvono evo svabhAva hoya che. : vivaraNa H niyati dvAtriMzikAno moTo bhAga puruSArthavAda, AtmavAda ke prArabdhavAdanA khaMDanamAM ja rokAyelo che. puruSArtha AtmA (jIva) vinA saMbhavita nathI. AtmA viSayaka anya darzanonI mAnyatAonI viruddhamAM AjIvika saMpradAyanA vidvAnoe yojelA tArkika vidhAno/yukitaono divAkarajIe A dvAtriMzikAmAM sAra saMkSepa Apyo che. svabhAvavAda niyativAdano poSaka che tethI te baMne eka ja hoya e rIte paNa rajuAta thaI che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAva ke prakRti ja vizva racanA ke vizva vyavasthA pAchaLanuM eka mAtra paribaLa che evI vicAradhArA e svabhAvavAda che. badhuM ja pUrva nizcita che ane AtmAnA IcchA-prayatnane koI avakAza nathI evI vicAradhArA e niyativAda che. gozAlakano AjIvika saMpradAya niyativAdI hato. A saMpradAya ane tenA ItihAsa vize vistRta mAhitI meLavavA HL? gal : History and Doctrines of the Ajivikas: A. L. Basham (motIlAla banArasIdAsa, dilhI, 1981). sukha-duHkhanI anubhUti, vicAra vagerene anya darzanomAM AtmAnA guNa, lakSaNa ke dharma gaNavAmAM Ave che. niyativAda kahe che ke A badhuM niyati dvArA niyata che. jaDa padArthonA svabhAva hoya che tema jIvaMta vastuonA paNa svabhAva hoya che. sukha-duHkhanI anubhUti ane janmamaraNa e jIvaMta vastuono svabhAva che. "abhijAti AjIvika saMpradAyano pAribhASika zabda che; "jIvonI cokkasa prakAranI kakSAo" evo eno artha thAya che. abhijAtio cha mAnavAmAM AvI che. jainadarzanamAM jANItI cha lezyAo sAthe A abhijAtio sAmya dharAve che. abhijAtio paNa niyati dvArA niyata hoya che. pANI, dUdha tathA aMkuranA udAharaNanI anukrame sukha, duHkha tathA abhijAti sAthe tulanA karI zakAya. pANIno eka svabhAva che, dUdhano bIjo, aMkurano trIjo. aMkurano svabhAva UgavAno che, ema sajIva vastuono amuka cokkasa jAtimAM utpanna thavAno svabhAva che. aMkuranI samAnatA A rIte "abhijAti sAthe joI zakAya che. pAThacarcA vIje., mu. - A traNe ha.pra.mAM 'niyatAnanta maNi ' evo pATha che. mudrita pratimAM nityAnantaramavyaksi' evo pATha che. niyata' zabda carthya viSayane anurUpa che, tethI ahIM e svIkAryo che. chaMdobhaMga na thAya e daSTie 'antara' zabda lIdho che, Ama chatAM pATha zaMkAspada ja rahe che. dharmAdharmAtmakatve tu zarIrendriyasaMvidAm / kathaM puruSakAraH syA-didameveti neti vA? / / 2 / / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvaya : zarIrendriyasaMvidAM dharmAdharmAtmakatve tu 'idameva' iti, 'na' iti vA puruSakAraH kathaM syaat?| artha: zarIra, Indriyo ane saMvedana jo puNya-pApanA nimitte thanArAM hoya to "A amuka che evo athavA "A amuka nathI evo nirNaya karavAno-) puruSArtha zI rIte saMbhave? - vivaraNa AtmavAdI darzano prArabdhamAM mAne che. jIva puNya/pApa upArjana kare che ane pachI te mujaba tene zarIrAdi prApta thAya che. Ama, jo zarIraIndriya-saMvedana (Indriyo dvArA thato bodha) vagere prArabdhanA kAraNe utpanna thatA hoya to IndriyAnubhava paNa prArabdhane AdhIna gaNAya. Indriyo dvArA pratyakSIkaraNa thatI vakhate "A amuka vastu che" athavA "A amuka nathI" evA nirNaya para AvavA mATe je mAnasika vyApAra thAya che te AthI nirarthaka ja banI jAya che. AtmavAdI AvA puruSArthane kAryakArI mAne che, paNa jo te prArabdhane paNa mAnavA jaze to puruSArtha UDI jaze. niyativAda mujaba prArabdha jevuM kaMI nathI; temaja je mAnasika puruSArtha thato dekhAya che te paNa tevI niyatinA kAraNe. badhuM ja niyata che eTale puruSArtha paNa niyata ja che evo A dalIlano sAra che. zarIrendriyaniSpattau yo nAma svayamaprabhuH / tasya kaH kartRvAdo'stu tadAyattAsu vRttiSu? / / 3 / / anvaya H yaH svayaM zarIrendriyaniSpattau nAma aprabhuH, tasya tadAyattAsu vRttiSu kaH kartRvAdaH astu?| artha: zarIra ane IndriyonA nirmANamAM je pote kharekhara asamartha che, te (AtmA) zarIrAdine AdhIna evI vRttio (-saMvedana, vicAra Adi-)no kartA che evo dAvo kevI rIte karI zakAze? vivaraNa puruSArtha jevuM kaMI hoI zakatuM ja nathI e mudAnA samarthanamAM ahIM eka prabaLa tarka rajU thayo che. zarIra ane Indriyo prArabdhane AdhIna che paNa saMvedana to AtmAnA hAthamAM che arthAt IndriyothI thatA bodhano kartA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 to AtmA ja che evuM kadAca AtmavAdI kahe tenI sAme A prazna che H je AtmA zarIra-Indriya AdinuM potAnI IcchA mujaba nirmANa karavA mATe zakitamAna nathI te Indriyo dvArA thanArA anubhavono kartA che evuM tame zI rIte kahI zako? divAkarajIe niyativAdanA tarka saMkSepamAM paNa baLavAna svarUpe mUkayA che. sAmA pakSanI vAtane potAnA zabdomAM mUkatI veLAe tenI prastutine nabaLI pADavAnI lAlacathI teo dUra rahyA che. AkhI batrIzImAM divAkarajIe niyativAdI darzananA siddhAMto ane tenA samarthanamAM temaNe prayojelA tarko saMkSipta rUpe saMkalita karyA che. A vidhAno temanA nathI, AjIvika saMpradAyanA che. A saMpradAyanA tArkika zailIe racAyelA saMskRta graMtho divAkarajInI sAme hatA, temAMthI sArasaMkSepa temaNe karyo che, evuM anumAna karI zakAya. A batrIzImAM AjIvikonA niyativAdanA samarthanamAM ke nirasanamAM kaMI ja kahevAmAM nathI AvyuMevI spaSTatA temaNe aMtima zlokamAM karI paNa che. dharmAdharmau tadAnyonya-nirodhAtizayakriyau / dezAipekSAM ca tayoH thaM H sambhavaH? / / 4 / / anvayaH dharmAdharmau anyonyanirodhAtizayakriyA dezAdyapekSau ca tadA tayoH kaH tRsambhavaH? tham? / artha : (prArabdhavAdInA mate) dharma ane adharma arthAt pApa ane puNya paraspara naSTa karavAnI athavA to ekabIjA paraM sarasAI meLavavAnI ceSTAvALA che, vaLI e baMne (-potAne anukULa-) deza ane kALa vagerenI apekSA rAkhanArA che. tyAre temanA koI kartAno saMbhava hoI zake kharo? hoya to te kaI rIte hoya ? vivaraNa : AtmA zarIrAdino kartA bhale nathI, paraMtu dharmadharmarUpa prArabdhano to kartA che ja- evI AtmavAdInI dalIlano ahIM javAba apAyo che. dharma ane adharma arthAt puNya ane pApa paraspara virodhI che. puNya, pApano nAza Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavAnA valaNavALuM che ane pApa, puNyane hAni pahoMcADanAruM che. jo jIva temano kartA hoya to paraspara virodhI evI be vastunuM nirmANa te zA mATe kare? ane karI paNa zI rIte zake? athavA to, ekalA dharmanuM ja upArjana kare, ane sukha ja bhogave. paraMtu jIvo duHkha bhogavatA pratyakSa rUpamAM jovA maLe che. Ano artha to evo ja nIkaLI zake ke dharmaadharmanuM upArjana jIvanA hAthamAM nathI. vaLI, dharma ke adharmanA AcaraNamAM deza-kALa jevI vastuonI apekSA rahe che evuM puruSArthavAdIo ane prArabdhavAdIo paNa mAne che. A rIte paNa puNya-pApanA sarjanamAM jIvAtmA svataMtra nathI ema siddha thAya che. jagatanI sarva ghaTanAo pAchaLa puruSArtha ja kAraNarUpa che evI mAnyatA e puruSArthavAda che. puruSArtha AtmA ja karI zake eTale puruSArthavAdI AtmavAdI ja hoya. Ama, puruSArthavAdane AtmakatRtvavAda paNa kahI zakAya. yatpravRttyopamardaina vRttaM sadasadAtmakam / tadvetaranimittaM ve-tyubhayaM pakSaghAtakam / / 5 / / anvayaH yatpravRttyA [yad-]upamardaina sadasadAtmakaM vRttaM [jAyate), tad vA [=tannimittaM vA] itaranimittaM vA - iti ubhayaM pakSaghAtakam / artha : jenA pravartavAthI athavA jenA dabANathI sAruM athavA kharAba AcaraNa thAya te (=prarvatana karanAra) athavA Itara (=dabANa karanAra) padArtha ja te te AcaraNanuM nimitta gaNAya. (paraMta) A baMne vikalpa (-tamArA-) pakSane naSTa karanArA che. vivaraNa sAruM athavA kharAba AcaraNa sArA ke kharAba prArabdhane janma Ape che, prArabdha zarIrAdinuM janaka kAraNa bane che evuM mAnanArA AtmavAdIne niyativAdIno prazna che ke sarva prathama je te AcaraNanuM nimitta arthAta kartA tame kone mAno cho? Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x be vikalpo che : je svayaM pravRtta thaIne zubhAzubha AcaraNa kare te ja, te AcaraNano kartA gaNAya. bIjo vikalpa : baLapUrvaka zubhAzubha kAryamAM je prere te ja te kAryano kartA gaNAya. AtmA svayaM pravRtta thAya che ema mAnazo to khoTuM AcaraNa paNa jIva svayaM kare che, tethI tenA pariNAme AvanAra duHkhano kartA paNa jIva pote ja Tharyo; karma, Izvara vagere nirarthaka banI raheze. jIva svecchAe duHkhI thAya che ema paNa mAnavuM paDaze. jo Itara padArthanA dabANa heThaLa jIva zubhAzubha AcaraNa karato hoya to dabANa karanAra vastu ja te kAryano kartA gaNAya, jIvane teno kartA nahiM kahI zakAya. baMne rIte AtmakatRtvavAdInA pakSane hAni che. niyativAdInA mate to zubhAzubha AcaraNanuM, sukha-duHkhanuM, zarIrAdinuM ekamAtra kAraNa niyati ja che. na dRSTAntIkRtAzakteH svAtantryaM pratiSidhyate / animittaM nimittAni nimittAnItyavAritam / / 6 / / anvayaH dRSTAntIkRtAzakteH svAtantryaM na pratiSidhyate, nimittAni animittaM, nimittAni iti avAritam / artha : jenI asamarthatA vize AgaLa udAharaNa apAyuM che tenA (=AtmAnA) svAtaMtryano niSedha karavAmAM Avato nathI. nimitto nimitta nathI, (chatAM) temane nimitta kahevAnI manAI nathI. vivaraNa : divAkarajIe niyativAdInA tarko ja sIdhA rajU karyA che, teo pUrvapakSa rajU karatA nathI. anya saMpradAyonA kayA tarka ke kayA siddhAMtavidhAnanA uttara rUpe A tarko prastuta karAyA che te vAcake zodhI kADhavAnuM che. zlokonA arthaghaTanamAM tathA bhAva tAtparya pakaDavAmAM A kAraNe ghaNI muzkelI anubhavAya che. eka tarkanuM bIjA tarka sAthenuM anusaMdhAna meLavavuM kaparuM che. vaLI eka ja zlokamAM ekathI vadhu vidhAno ati saMkSepamAM samAviSTa thayA hoya che. A zloka e prakArano che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjA zlokamAM "jIva zarIrAdinA nirmANamAM asamartha che" enI vAta thaI che. puruSArthavAdI AnA pratyuttaramAM kadAca ema kahe ke jIva zarIrAdinuM nirmANa nathI karato, to anya koIka to karatuM ja haze ne? koIka "kartA che to kharone? tamArA mate jIva nahi paNa bIjAM koIka kartA che ne jIva tene AdhIna che. Izvara zarIrAdino karyA che ema mAno. e rIte kartutva to AvyuM ja. AnI sAme niyativAdIno khulAso kaMIka Avo che : jIva kartA nathI, tema te anyane AdhIna paNa nathI. jIva svataMtra che, anya sarva padArtho paNa svataMtra che, na koI nimitta che, na koI tenuM pariNAma che; na koI kartA che, na koI kArya che. niyati ja eka mAtra nimitta/kartA che. vyavahArathI ekane nimitta, bIjAne pariNAma kahevuM hoya to kaho, paraMtu te kahevA pUratuM ja haze, vAstavika nahi. niyativAdIoe dainika vyavahAranI saraLatA mATe vyAvahArika dRSTikoNa svIkAryo hato e tathya prastuta zlokamAMnI carcAthI sUcita thAya che. zloka 31mAM vyavahArano sIdho ullekha paNa thayo che. pAThacarcA dRSTAntA-ma. vizvaprAyaM pRthivyAdi-pariNAmo'prayatnataH / viSayastatprabodhastau tulyau yasyeti manyate / / 7 / / anvayaH pRthivyAdipariNAmaH aprayatnataH [ini etat] vizvaprAyaM,viSayaH tatprabodhaHca to ya tulya ]i ti mAnyatA artha: pRthvI Adi padArthonuM pariNamana vinA prayatna thAya che, A vizvaprasiddha vAta che. viSaya ane tenuM jJAna - baMne sarakhA che evuM je mAne che te paNa A vAta mAne che. vivaraNa pRthvI, jaLa vagere padArthonuM sarjana-visarjana svayaM thayA kare che-koInA prayatna ke kartutvanI temAM jarUra nathI paDatI. A vAta sarvamAnya che. have, A pRthvI, jaLa Adi zeya padArthono je bodha thAya che arthAta Indriyo Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dvArA temanuM je pratyakSIkaraNa thAya che temAM koInuM kartRtva zA mATe Avazyaka mAnavuM joIe? eka tarapha viSaya eTale ke jJeya padArtha che, bIjI tarapha teno IndriyAnubhava che - baMne vinA prayatna thAya che ema zA mATe na mAnavuM? A niyativAdIno savAla che. AtmavAdIo jagatanA samasta padArthone jJeya mAne che. Ano phalitArtha e thayo ke jJAna, zeya padArthonI barAbara che - jeTalA jJeya che eTaluM jJAna che. niyativAdI ema kahevA mAge che ke samasta jJeya padArthonuM pariNamana vinA prayatna thAya che - je tame paNa mAno cho - tema samasta jJAnanuM pariNamana paNa vinA prayatna thAya che ema mAnI lo - bodhane akartRka mAnI lo. pAThacarcA : te tulye - vI., jai., mu. te tulyo - ma. ahIM puliMgano 'tau tulyAM' evo pATha, artha tathA vyAkaraNanI dRSTie vadhu svIkArya lAge che. noktena (?) saha notpAdAt samamadhyakSasaMpadi / vinAzAnupapattezca bhojya-bhakSyavikalpataH // 8 // anvaya : 1 3tena (?) saha, na utsAvAt sama adhyakSasaMpatti [satyAM], monga-makSya vikalpataH ca vinAzAnupapatteH [jJAnaM jJeyanimittakaM n]| artha : jJeya padArthanA nAmoccAranI sAthe .athavA tenI utpattinI sAthe (-te padArthanuM-) jJAna thatuM nathI, tathA bhogya ane bhakSya evA be vikalpamAMthI ekeya rUpe jJAnano vinAza siddha thato nathI tethI (jJAna jJeyanA kAraNe utpanna thatuM nathI ema siddha thAya che). vivaraNa : sAtamA zlokamAMnI carcA ahIM AgaLa cAle che. niyativAdI zeya padArtho ane temanA bodhane - jJAnane tulya gaNato nathI, jJeyanA kAraNe jJAna thAya che ema paNa mAnato nathI. enA mate, zeya ane jJAnanI vacce koI paNa prakArano saMbaMdha nathI, kemake - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zeyanA kathana sAthe jJAna utpanna thatuM nathI. zeyanI utpatti sAthe tenA jJAnanI utpatti thatI jovA maLatI nathI. - jJAnano (je te padArthanA IndriyAnubhavano) vinAza zeyanA nAza sAthe saMkaLAyelo nathI. - mATe jJAna zeyajanya nathI. zeya padArthanA bodha-jJAnano te padArthanA nArA sAthe saMbaMdha hoya to te kevA prakArano hoI zake? niyativAdI be vikalpa Ape che : bhogya padArthanI jema, athavA bhakSya padArthanI jema. koI vastuno vAraMvAra upabhoga karavAmAM Ave to amuka samaya pachI te ghasAI jaIne nAza pAme che. vastra vagere bhogya padArtho gaNAya, vAraMvAra upayogamAM levAtAM amuka samaye temano nAza thAya che. keTalIka vastuo eka ja vAranA upayoga sAthe nAza pAme che. anna jevA bhakSya padArtho e rIte nAza pAme che. vastuno bodha jo vastumAMthI-vastunA lIdhe-janmato hoya to A bemAMthI koI eka prakAre teno nAza thavo joIe. vAraMvAranA IndriyAnubhava pachI te anubhava baMdha thaI javo joIebhogya padArthanI jema te vaparAI jaIne ghasAI jaIne nAza pAmavo joIe, kAM to ekavAranA IndriyAnubhava pachI pharI te anubhava na thavo joIebhakSyanI jema teno nAza thavo joIe. paraMtu evuM thatuM nathI. vastunuM pratyakSIkaraNa game teTalI vAra thAya che. ethI siddha thAya che ke zeyanI utpatti sAthe jJAnanI utpatti nathI, ane zeyanA nArA sAthe teno nAza nathI. padArtho svayaM pariName che ane temano bodha paNa svayaM niyati baLe thAya che. teno koI kartA mAnavAnI jarUra nathI. pAThacarcA traNa hastapratomAM ane mudrita pratimAM notAmyAM evo ja pATha maLe che. evA pATha sAthe arthasaMgati karI zakAtI nathI. 'phakta' pATha kalpIne artha besADyo che. A zabda hajI vadhAre spaSTatA mAge che. nAraNyAta - vI., je., ma. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pRthivyA nAvarudhyeta yathA vA rAjatakriyA / guNAnAM puruSe tadva-dahaM kartetyahaMkRtiH / / 9 / / anvayaH yathA vA rAjatakriyA pRthivyA (=pRthivItvena) na avarudhyeta, tadvat puruSe ahaM kartA' iti ahaMkRtiH [na avrudhyet]| artha: rUpe (rajata) (-pRthvItattva hovA chatAM-) tenI rajata tarIkenI kriyA tenA pRthvItvanA kAraNe avarodhAtI nathI. tevI rIte (satva, rajasa, tamasa Adi-) guNono huM kartA chuM evo ahaMkAra puruSamAM sthAna laI zake che. vivaraNa: AtmAnA astitvane siddha karavAmAM "ahaMpratyaya eka mahattvanuM pramANa gaNAya che. "huM chuM evo anubhava pratyekane thAya che. zarIranI avasthAo badalAya che paNa evone evo rahe che, mATe tene zarIra sAthe saMbaMdha nathI. huM chuM, huM jANuM chuM ke huM karuM chuM evI pratItino AdhAra AtmA che evI pratItinA AdhAre AtmavAdInI dalIla evI che ke jo niyativAdInA kahevA mujaba jJAna svayaM thAya che, teno koI kartA nathI, to pachI jANuM chuM-huM kartA chuM" vagere pratIti jIvane thAya che tenuM zuM? - niyativAdIno uttara : jJAnano kartA na hovA chatAM AtmAmAM ahaMpratyaya' utpanna thaI zake che. jJAnanI svAyattatA temAM avarodha nahi kare. rajata eTale ke rUpuM, pRthvItattva ja che, chatAM temAM rajatatva paNa udbhave che, tenuM pRthvItva temAM avarodha karatuM nathI. evI rIte guNo ane bodha svayaM pravartatA hovA chatAM puruSa (jIva) "huM Ano kartA chuM' evo ahaMkAra karI zake, paNa tethI te kartA thaI jato nathI. pAThacarcA: 'tyo -ma, vI., mu. atyanta - je. sudUramapi te gatvA hetuvAdo nivasya'ti / nahi svabhAvAnadhyakSo lokadharmo'sti kazcana // 10 // anvayaH sudUraM api gatvA te hetuvAdaH nivartyati, svabhAvAnadhyakSaH kazcana lokadharmaH nahi asti| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 artha : ghaNe dUra jaIne paNa tAro hetuvAda ( kAryakAraNavAda) pAcho pharavAno che. svabhAva jemAM pramukha na hoya evo koI lokadharma (jagatanI vastu ke ghaTanA) che ja nahi. vivaraNa :nyAyadarzanamAM pratyakSa, anumAna, upamAna tathA AptavAkya evAM cAra pramANo mAnavAmAM AvyA che. AjIvikoe evAM pramANo svIkAryA nathI, paNa taiyAyikonI zailIthI potAnA siddhAMtonuM pratipAdana karatAM zAstro temaNe racyAM hatA ane divAkarajI evA tArkika graMthano sArasaMkSepa A batrIzImAM ApI rahyA che e sunizcita che. jaina-bauddhanA graMthomAM AjIvika siddhAMtonA ullekho maLe che tyAM pramANa zailIthI nirUpaNa thayeluM nathI. niyati dvAtrizikAnA prathamanA nava zlokomAM pratyakSa pramANanA saMdarbhamAM carcA thaI che. have anumAna pramANa/tarkane kendramAM rAkhIne carcA zarU thAya che. niyativAdI kahe che ke tarka ane anumAna dvArA kazuM paNa siddha karavAno prayAsa vyartha che. koI vastu AvI zA mATe che, bIjI rIte kema nathI-enA khulAsA tarka dvArA bhale apAya, paraMtu eka biMdu evuM Ave ja che ke jyAM koI paNa kAraNa darzAvI zakAtuM nathI, teno svabhAva ja evo che e vAta para pAchA AvavuM paDe che. AthI kAraNo ane hetuo zodhavAno Agraha ke vyAyAma tajI devo joIe. niyativAdI mAne che ke jagatamAM eka paNa evo padArtha nathI ke jenA para svabhAvanuM Adhipatya na hoya. have svabhAva to niyatikRta che, mATe niyati ja sarva ghaTanAonuM ekamAtra kAraNa che. pAThacarcA : vAdhyakSo - vI. pravarttitavyameveti pravarttante yadA guNAH / atha kiM saMpramugdho'si jJAnavairAgyasiddhiSu? // 11 // anvayaH 'pravartitavyaM eva' iti yadA guNAH pravarttante, atha jJAnavairAgyasiddhiSu kiM saMpramudhaH si? | Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ra artha: pravartavAnuM ja che evI rIte (niyati dvArA prerita sattvAdi-) guNo sakriya thayA ja kare che tyAre, jJAna-vairAgya vagerenI sAdhanAomAM tuM zA mATe atyaMta Asakta thAya che? vivaraNa mAnavInA jIvanamAM sattva-rajasa-tamasa vagere guNo kAma karatA rahe che ane mAnavI tene vaza thaIne sArA-khoTAM kAryo karato rahe che. niyativAdInA mate AmAM kazuM khoTuM nathI ane AmAM kazuM thaI zake ema paNa nathI. badhuM ja niyata thaI cUkeluM che. mAnavInA vartanane sudhAravAno prayAsa vyartha javAno che. guNo to temanuM niyata kArya karavAnA ja che. A sthitimAM jJAna-vairAgya-tapa-saMyama jevA guNonI sAdhanA karavAnI ane tenA dvArA mukti meLavavAnI vAtomAM paDavA jevuM nathI. niyativAdInA mate e ghelachA ja che. niyativAdano niSkarSa Avo ja hoI zake. niyativAdIo AvA spaSTa zabdomAM dharma-sAdhanAnI vyarthatAno bodha ApatA ja hatA. divAkarajI niyativAdIonA vidhAnone ja saMkSipta karIne mUke che; potAnA abhiprAyane vacce lAvyA vinA sAmA pakSane yathAvat rajU karavo evI temanI zailI che. niyativAdI AjIvikonI AvI mAnyatAnI noMdha jaina Agamo ane bauddha tripiTakomAM che. dharmAdyaSTAGgatA buddhe-rna virodhakRte ca yaiH (?) / vakturAdyanimittatvA-dvitathapratyayAdapi // 12 // anvayaH buddha dharmAdyaSTAGgatA ca yaiH (?) virodhaMkRte na, tasyAM] vaktuH AdyanimittatvAt, vitathapratyayAt api [tasyAH smbhvaat]| artha: buddhinA dharma-adharma Adi ATha aMgono guNo sAthe virodha nathI; buddhimAM dhamadharmAdi utpanna thavAmAM-) bolanAra mukhya nimitta hovAthI tathA mithyA pratyaya (=bhrAMti, viparyAsa)nA kAraNe paNa (-dharmAdinI utpattino saMbhava hovAthI). vivaraNa :A zlokano pAchalA zlokamAMnI carcA sAthe saMbaMdha che. pAchalA zlokamAM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 jJAna-vairAgya AdinI prApti vagere mATe prayAso karavA jevA nathI ema kahyuM. ahIM prazna thAya ke jJAnAdi mATe prayAsa karavAnI bhAvanA buddhimAM pragaTa thAya che, tenI pAchaLanuM nimitta koNa ? dharma-adharma, jJAna-ajJAna, vairAgya-avairAgya, aizvarya-anaizvarya - A buddhinA ATha aMga kahevAya che. prakRti dvArA prerita sattvAdi guNo buddhimAM jJAna, vairAgya, dharma, aizvarya jevA bhAvo utpanna karI zake nahi, ane A aMgo to buddhimAM sthAna letA jovA maLe che. guNo sAthe Amano virodha che. mATe A aMgonA preraka nimittarUpe AtmA, Izvara jevA tattvane mAnya rAkhavo joIe-e prakAranI dalIla AtmavAdI IzvaravAdI karI zake. A zlokamAM eno prativAda karAyo che. niyativAdInuM kathana evuM che ke buddhimAM A ATha bhAvo utpanna thAya che tene mATe AtmAno puruSArtha ke IzvaranI preraNA jevA kAraNa kalpavAnI jarUra nathI. vaktAnA arthAt bolanAra-samajAvanAranA tevA tevA kathanathI zrotAmAM jJAna-vairAgya vagere jAgI zake, ajJAna, adharma Adi paNa jAgI zake. kayAreka koI vaktA na hovA chatAM vyaktimAM A bhAvo jAge che, tyAM vyaktino potAno bhramapUrNa IndriyAnubhava (-pratyakSIkaraNa) bhAga bhajavatuM hoya che. sattvAdi guNo sAthe A ATha bhAvono koI virodha nathI. pAThacarcA : dharmAMtra - jai., ma., vI., mu. 'jaiH'no saMbaMdha pAchalA zlokamAMnA 'guNa' sAthe hovAnuM dhArIne arthaghaTana karyuM che. AvA zabdo divAkarajInI saMkSepamAM kathana karavAnI AgavI zailInA namUnArUpa che. asato to veti pratisandhau ca vigrahaH / asaMstu heturdhImAtraM karteti ca viziSyate / / 13 / / anvayaH asataH hetutaH vA iti pratisandhau ca vigrahaH, asan hetuH tu dhImAtraM, [sa ca] ''' kRtiH viziSyate| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 4 artha : vidyamAna na hoya evA hetune kAraNe (-buddhimAM dhamadinI utpatti-) thAya che evuM kahetAM to vAMdho paDaze. je vidyamAna nathI evuM kAraNa eka dhAraNAmAtra che, tene kartA-nimitta mAnavAmAM Ave che (-e asaMgata vAta che). vivaraNa :niyativAdI kahe che ke buddhimAM dharma-adharma Adi janme che tenuM kAraNa to vidyamAna che-dekhItuM che, bolanAranA tevA tevA kathanathI zrotAnA manamAM dharma ke adharma, vairAgya ke avairAgya vagere bhAvo janme che, athavA to vyaktinuM potAnuM bhramapUrNa Indriya pratyakSa tenA manamAM tevA tevA bhAva jagADe che. Ama, jeno hetu vidyamAna che tenA mATe navo hetu kalpavAnI jarUra nathI. vidyamAna hetune choDIne asat (je "nathI te) hetunA kAraNe dharmAdi thAya che evI vAta mAnya nahi karI zakAya. A "asat hetu karma, Izvara, AtmA hoI zake, niyativAdInA mate A vastuo matikalpanA ja che. temanAmAM kartRtva sthApita karavuM emAM tArkikatA nathI. je vastu nathI" te koI ghaTanAnI kartA kevI rIte banI zake? bhaGgurazravaNAdyartha-saMvinmAtre niraatmke| rAvizAnI yAtmate, caM?? krimiyama? AzakA. anvayaH bhaGgurazravaNAdyarthasaMvinmAtre nirAtmake [sati] rAgAdizAntau te ayaM yatnaH vimiti?thaM? ?. artha: zravaNendriya vagere Indriyo, tenA viSayo, tenI saMvit (=jJAna)-A badhuM ja jyAM nazvara che ane tenAmAM "AtmA" nathI tyAre rAga-dveSa AdinI zAMti mATeno A prayAsa vaLI kevo? zA mATe? ane kare koNa? vivaraNa : niyativAdI mokSa mATenA puruSArthane paNa anAvazyaka mAne che. jaina Agamo ane bauddha tripiTakomAM AjIvika saMpradAyanuM varNana che tyAM AjIvika zramaNonA kaDaka vrato vagerenA ullekha Ave che. AtmAnuM bhavabhramaNa ane niyatinA krama mujaba aMte teno mokSa paNa teo mAnatA hatA. paraMtu divAkarajInA samaya sudhImAM niyativAdIo "anAtmavAdI" banI cUkayA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 - hatA evuM A zloka sUcavI jAya che. A tathya bahu spaSTa zabdomAM ahIM rajU thayuM che. Indriyo, viSayo, temano bodha- A badhuM ja kSaNabhaMgura che, AtmA jevo koI padArtha che nahi, caitanya paNa eka bhautika padArtha che ane te nAzavaMta che. rAga-dveSa vagere bhAvo e cittanI kriyA che, bodhanA ja alaga alaga rUpo che, ane bodha to bhaMgura che. A paristhitimAM rAgadveSanI zAMti mATe prayAsa karavAno zo artha che? rAga-dveSathI mukti maLe paNa zI rIte? ane mukta thAya paNa koNa? karmajaH pratyayo nAma karma ca pratyayAtmakam / tattaniyA(?) - sa sarvatra vismRteH III anvayaH pratyayaH karmajaH nAma; karmaca pratyayAtmakaM,tatphalaMca nirayAdyaH,sa sarvatra na, vismRteH| artha: IndriyAnubhava karma thakI thAya che, ane karma IndriyAnubhavanA kAraNe udbhave che. IndriyAnubhavanuM phaLa narakAdi(?) che, paNa te dareka vakhate nathI hotuM, vismRtinA kAraNe phaLa ghaNIvAra nathI paNa AvatuM. vivaraNa : niyativAdI kahe che ke jJAnane puruSArthajanya mAnanArAnA matamAM visaMgati che, ane temAM anyonyAzraya nAme doSa paNa che. AtmavAdI Indriyo dvArA thatA bodhamAM prArabdhanI paNa jarUra mAne che, bIjI bAju prArabdhanA upArjanamAM Indriya pratyayane (=Indriyo dvArA thatA jJAnane) nimitta gaNe che. karma hoya to pratyaya thAya ane pratyaya hoya to karma thAya - A anyonyAzraya doSa che. zlokanA uttarArdhamAM thoDo gUMcavADo che. upalabdha pAThano artha 'pratyayanuM phaLa narakAdi che ane te sadA hotuM nathI, kemake vismRti thAya to phaLa nathI paNa AvatuM evo thAya che, kiMtu narakano saMbaMdha prastuta carcA sAthe besato nathI. carcAno saMdarbha jotAM ahIM "nirNaya-nizcaya' arthavAcaka koI zabda hovo joIe, ane ema hovAnuM dhArI laIe to nIce pramANe arthasaMgati Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 thaI jAya ema che pratyayanuM phaLa nirNaya che. arthAt Indriyo dvArA pratyakSIkaraNa thayA pachI vastuno nirNaya thAya che. pratyayanuM AvuM phaLa dareka vakhate niSpanna thatuM nathI. dA.ta. pratyaya thayA pachI tenuM vismaraNa thaI jAya to te pratyaya nirNayamAM sahAyaka nathI thato tyAre te niSphaLa gayo gaNAya. samagra carcAno sAra e thayo ke pratyaya ane nirNaya vacce koI saMbaMdha nathI. pratyaya ane karma vacce paNa koI saMbaMdha nathI. pratyaya thavAno hoya to thAya, nirNaya thavAno hoya to thAya. badhuM niyatine AdhIna che. pAThacarcA : vI, je ma. ane mu. - dareka pratimAM nirAghaa' evo ja pATha che. e e ja rIte dareka pratimAM 'vismRtaH' evo ja pATha che. naraka Adi evo ja artha graMthakartAne abhipreta hoya to 'nirAze.' evuM puMliMga rUpa nahi, paNa 'nirayA evuM napuMsakaliMganuM rUpa ucita thAya. vismRtino saMdarbha jotAM "naraka evo artha susaMgata nathI banato. nirNaya arthavALo koI zabda ahIM viSaya sAthe meLa khAya tema che. 'kavAya' zabda nirNayavAcI che. 'nid upasarga sahita niravAya' zabda paNa nirNayanA arthamAM divAkarajInA samayamAM pracalita hoya evI pUrI zakyatA che. ema ja hoya to 'niravAvaH' evuM puliMga rUpa letAM arthasaMgati thaI jAya ema che. ' ane ' vacce lipikAranA hAthe lekhanadoSa thavAnI saMbhAvanA mAnI zakAya evI che. jJAnamavyabhicAraM ce-jinAnAM mA zramaM kRthaaH| atha tatrA'pyanekAnto jitAH smaH kintu ko bhavAn? / / 16 / / anvaya : jinAnAM jJAnaM cet avyabhicAraM [tadA] zramaM mA kRthAH, atha tatra api anekAntaH [syAt, tadA vayaM] jitAH smaH, kintu bhavAn kH?| artha : jinonuM jJAna jo khoTuM na paDe evuM hoya to te (-mokSa mATe-) vyartha zrama karIza nahi. have jo jinonA jJAnamAM paNa anekAMta hoya arthAt kayAreka Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sAcuM paDe, kayAreka khoTuM paDe evI sthiti hoya to ame hAryA; paraMtu to pachI ApanuM zuM thaze? vivaraNa : AtmavAkaya pramANanA saMdarbhamAM puruSArthavAdanI carcA A zlokamAM thaI che. AptapuruSoe kahyuM che mATe puruSArthavAda sAco che evuM mAnanAranI sAme niyativAdI kahe che : AptapuruSa evA jina jo sarvajJa hoya to tAro mokSa kayAre thaze, sukha-duHkha kayAre Avaze vagere badhuM ja teo jANatA haze. sarvajJanuM jJAna jo aphara hoya-sarvajJe je jANyuM temAM phera paDavAno ja na hoya to mokSa mATe ke sukha prApti-duHkha nAza mATe jarA paNa zrama levAnI jarUra nathI. game teTalo zrama le to paNa sarvajJe joyelA samaya pahelAM tAro mokSa nahi thAya ane samaya upara mokSa thayA vinA raheze paNa nahi. tAre puruSArtha karavAnI jarUra rahetI ja nathI. puruSArtha ka2vAthI mokSa vagere sarvajJe joyelA samaya karatAM vahelAM paNa thaI zakatA hoya to puruSArthavAda sAco Thare, ame hAryA kahevAIe. paraMtu teno artha e paNa thayo ke jinanuM jJAna khoTuM paNa paDe che! AsapuruSo khoTA paNa paDatA hoya to temanuM vacana pramANa kevI rIte banI zake? e puruSa Ama paNa na kahevAya. Ama vAkayane pramANa mAnavAnI tArI vAta UDI jAya che. ekendriyANAmavyakte-rajAtyantarasaMgatau / vyaktAnAM ca tadAdau kA rAgAdipravibhaktayaH ? / / 17 / / anvayaH ekendriyANAM avyakteH ajAtyantarasaMgatI [ satyAM], vyaktAnAM ca tadAdI [nAtyantarAvI sati] jA rAmAprinimAyaH ? 1:3 artha : ekendriya vagere jIvono bodha avyakta hovAnA kAraNe temAM jAtyantara (=rUpAMtara) thavAnuM mAnI na zakAtuM hoya ane vyakta jJAnavALA (-paMcendriya vagere jIvo-) nA bodhamAM te (=jAtyantara) saMbhavatuM hoya to te uparathI rAga, dveSa vagere vibhAjano kalpavAnI zI jarUra? Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vivaraNa : ekendriya vagere jIvone jJAna to hoya che paNa avyakta hoya che. emanA bodhamAM krodha. moha, Asakti, bhaya jevA jAtyannara arthAt rUpAMtara thatAM hoya ema mAnavuM yuktiyukta lAgatuM nathI. paMcendriya jIvonA jJAnamAM bhAvonA jAdA jAdA pheraphAra cokhkhA jaNAI Ave che. niyativAdI kahe che ke ekendriyanA jJAnamAM rUpAMtara vyakta nathI, paMcendriyanA jJAnamAM vyakta che eTalo ja bheda che. A rUpAMtarone jAdA jAdA nAma ApavA ane temAMthI amukane sArA gaNavA, bIjAne kharAba gaNavA e kevI vAta? rAga-dveSane doSa mAnavA, tenA kAraNe karmabaMdha mAnavo, tenA phLarUpe sukha-duHkha-saMsArabhramaNa mAnavuM vagere dvArA tamArA AptapuruSoe nirarthaka laMbANa ja karyuM che. na saMsaratyataH kazcit svaparobhayahetukam / abhijAtivizeSAttu mithyAvAdamukho janaH // 18 // anvayaH ataH svaparobhayahetukaM kazcit na saMsarati, abhijAtivizeSAt tu janaH mithyAvAdamukhaH [bhavati ] | artha : AthI (-phalita thAya che ke-) sva-kAraNe, para-kAraNe athavA ubhayakAraNe koI bhavabhramaNa karatuM nathI. te te abhijAtinA kAraNe loko mithyA vAda karatA rahe che. vivaraNa : prArabdhavAda, puruSArthavAda, IzvarakatRtvavAda vagerenA khaMDana mATenI atyAra sudhInI tArkika carcAnA upasaMhAra jevo A zloka che. niyativAdI potAno niSkarSa Ape che ke jIva bhavabhramaNa kare che te potAnA rAga-dveSAdi doSonA kAraNe ke Izvara jevA bahAranA koI kAraNe nahi, niyatinA kAraNe kare che. jagatamAM saMsAra, mokSa, karma vagere vizenI aneka mAnyatAo UbhI thaI che ane te aMge loko vAda calAvatA rahe che te paNa niyatinA prabhAva heThaLa ja thaI rahyuM che. cha jAtanI abhijAtio che, te manuSyonA kAryo tathA dhArmikaAdhyAtmika mAnyatAonA dhoraNe vibhAjita che. manuSya je abhijAtimAM janmyo hoya tenI asara heThaLa jAdI jAdI vicAradhArA dharAvato hoya che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 niyativAdInI dRSTie badhA vAda mithyA che. abhijAtio niyatikRta che. dvAtriMzikAnA have pachInA zlokomAM niyativAdI AjIvika saMpradAyanI dArzanika mAnyatAo saMkSipta rUpamAM saMgRhIta che. dvAtriMzikAmAM 'AjIvika' zabda kayAMya Avato nathI, paNa saMkalita mAhitI AjIvika mAnyatAo vizenI ja che e sunizcita che. caitanyamapi naH sattvo mohAdijJAnalakSaNaH / tadAdi tadvatsaMkalpo mithyArAziH pravartate / / 19 / / anvayaH naH [mate] caitanya pi mohAvijJAnanakSaLaH sattvaH, tAti [=tannimitta] tadvatsaMkalpaH [=caitanyavatsaMkalpaH ] mithyArAziH pravartate / artha : amArA mate caitanya paNa (-mAtra-) sattva che - sajIva padArtha che. moha-dveSa vagerenuM jJAna hovuM e tenuM lakSaNa che. A jJAna u52thI 'jJAnavAna koIka hovuM joIe' evo mithyA vicAra jagatamAM pravarte che. vivaraNa : niyativAdanI jIvaviSayaka mAnyatA ahIM rajU thaI che. caitanya eTale bhAna; moha, IcchA, vicAra vagerenuM saMvedana. caitanya eka 'sattva' che. sAmAnya rIte 'sattva'no artha 'jIva' thAya che. AjIvikonA jUnA ullekhomAM e arthamAM eno prayoga thayo paNa che. ahIM je rIte A zabda prayojAyo che te jotAM A zabde navI arthachAyA grahaNa karI hoya ema lAge. 'amArA mate caitanya paNa sattva che' ema kahevAyuM che ane 'jJAna'ne tenuM lakSaNa batAvavAmAM AvyuM che. sAthe sAthe tenA kAraNe tadvAn vastuno arthAt jJAnavAna vastuno mithyA vicAra pravarte che ema paNa kahyuM. samagrapaNe vicAratAM AjIvika matamAM 'sattva' zabda 'padArtha'nA paryAyarUpe divAkarajInA samaya sudhImAM prayojAvA lAgyo haze ema anumAna karI zakAya. caitanya athavA jJAna paNa eka padArtha che - e vAkayanuM tAtparya evuM jaNAya che ke rUpa, rasa, prakAza jevA guNonI jema cetanA paNa bhautika padArthano ja eka viziSTa guNa che. 'jJAna e guNa che mATe tenA AdhAra rUpe koI dravya hovuM joIe, guNa guNI vagara na hoI zake' evAM anumAnathI AtmavAdIo Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 AtmA' nAmaka padArthanI siddhi kare che paNa niyativAdI e vicArane mithyA mAne che. niyativAdI jJAnane bhautika guNa mAnatA jaNAya che. enA AdhAra rUpe eka alaga dravya mAnavAnI nA pADe che. pAThacarcA : "tari'mAM 'ta'thI jJAna athavA caitanya grahaNa karI zakAya. 'mAra zabda ahIM "nimitta" athavA "heta arthamAM samajavo joIe. Akho samAsa kriyAvizeSaNa avyaya samajavo yogya lAge che. 'taka'mAM paNa 'ta' thI caitanya ke jJAna-baMne laI zakAya. tulyaprasaGgo nAnAtve tulyataikena vaadhyte| akasmAt kAraNAveze hetudhrmaavishesstaa||20|| anvaya : nAnAtve tulyaprasaGgaH,tulyatA ekena [ekatvena] bAdhyate, akasmAt kAraNAveze detuthavizeSatA cita] artha: (AtmAo) aneka hoya to te badhA eka samAna mAnavA paDaze. jo te badhA AtmAone-) samAna mAnazo to eka ja AtmA che ema mAnavAno vAro Avaze, koI kAraNa vinA (-AtmAone-) bhinna mAnazo athavA eka ja mAnavAno Agraha rAkhazo to hetudharmanI vizeSatA nahi rahe- kArya-kAraNano tamAro siddhAMta ja arthahIna banI jaze. vivaraNa AtmavAdIo sAme niyativAdInA prazno : AtmA eka che ke aneka? aneka che ema kahezo to dareka AtmA ekasarakhA ja hovAnuM paNa mAnavuM paDaze. pRthvI, jaLa vagerenA kaNa game teTalAM hoya paNa te dareka sarakhA hoya che, ema AtmAo game teTalI saMkhyAmAM hoya paNa temanAmAM aMtara na hovuM joIe. (ane badhA AtmAonI zakti, sthiti, vicAra vagere paNa sarakhA ja hovA joIe.) have jo AtmA badhA sarakhA ja che ema kahezo to te eka ja padArtha che ema mAnavAnI pharaja paDaze. badhAnI sthiti-zakti jyAM ekasarakhI hoya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 1 tyAM darekane judA gaNavA jevuM rahe zuM? vaLI, AtmAo jAdA judA hoya to tenuM ane eka ja hoya to tenuM kAraNa zuM che? kazA kAraNa vinA bhinna athavA eka ja hovAnuM mAnazo? manAvazo to tamAro potAno hetuvAda ja UDI jaze. dareka ghaTanA/sthiti mATe tame kAraNa jarUrI batAvo cho e tamArA kArya-kAraNavAdanI vizeSatA pachI kayAM rahI? pAThacarcA: tucernona - je., vI., ma., mu. vezI - je., vI., mu. vezo - ma. vizoSataH - vI., ma., mu. vizeSatA - jai. sparzanAdimano'ntAni bhuutsaamaanyjaatimaan| mano'hanniyataM dravyaM pariNAmyanumUrti ca / / 21 / / anvaya : sparzanAdimano'ntAni bhUtasAmAnyajAtimAn, manaH ahanniyataM pariNAmi anumUrti ca drvyN| artha : sparzanendriyathI laIne mana sudhInA padArtho sAmAnya rIte bhUta =jIva) kahevAya che. mana "ahaM evA rUpe niyata thayeluM pariNamanazIla ane pratyeka zarIra sAthe joDAyeluM dravya che. vivaraNa AjIvikA matAnusAra jIvanuM svarUpa A zlokamAM ApeluM che. jIva mATe bhUta" zabda te samaye vadhAre prayukta thato haze. ahIM Indriyone ja 'bhUta" kahyA che. pAMca Indriyo ane chaThThuM mana e ja 'bhUta' padArtha che. Ano sUcitArtha e che ke AjIvikono "bhUta" kharekhara bhautika padArtha ja che, koI amUrta dravya nathI. IndriyonI kAmagIrI jANItI che. mananI vyAkhyA ahIM ApI che. ahaMkAra- huM chuM', 'huM karuM chuM" vagere anubhava mananuM kArya che. Ama, AtmavAdIonA "AtmAnuM kArya AjIvikonA matamAM "mana kare che. A mananI sthiti badalAtI rahe che ane dareka zarIra sAthe te joDAyeluM hoya che. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 sparzekaviSayatvAdi-stattvAntAH krmjaatyH| arUpAdanabhivyakta-bhedAH kRSNAbhijAtayaH // 22 // pAThacarcA : 'Ati' aMtavALuM pada ekavacanamAM che, bIjAM badhAM pado bahuvacanamAM che. 'sparzI...tattvAntAH' sudhI eka ja samAsa laIe to A doSa raheto nathI. 'arUpAt'mAM bhAvavAcaka artha levAno thAya che - 'rUpAt' ema samajavAnuM che. 'stattvAntAH' ne sthAne vI. pratimAM 'stanvantAH' che. ' mevAH' nA sthAne vI. tathA hai. mAM 'vevA' che. 'meM jJAti' ekendriya, dvIndriya vagere jAtio sUcave che evuM 'sparza vagere' ullekha parathI lAge. jo ema hoya to A zloka 'manAti' tathA 'abhinAti' vacce zuM bheda che teno nirdeza kare che evuM tAraNa nIkaLe. abhijAtio rUparahita hovAthI temano taphAvata vyakta nathI hoto - IndriyagrAhya nathI hoto - evo bhAva uttarArdhano jaNAya che ane jo e ema ja hoya to 'kRSNa' ne sthAne 'kSma' zabda hovAnI pUrI zakayatA che. 'stvAminAtayaH'=badhI abhijAtio. yathA duHkhAdi niraya- stiryakSu puruSottamAH / raktAyAmajanAyAM tu sukhajA na guNottarAH ||23|| pAThacarcA : 'jevI rIte naraka-tiryaMca gatimAM duHkha che tema 'raktAyAmananA'mAM sukha che, te guNAtmaka dRSTie uttama nathI' evA arthano bhAsa thAya che, paraMtu zabdo anirNIta rahe che. hiMsAbhidhyAbhicArArthaH pUrvAnte madhyamaH zamaH / samyagdarzanabhAvAntAH pratibuddhastvayojitaH / / 24 / / pAThacarcA H cha abhijAtionA svarUpa aMge A zlokamAM kaMIka TippaNa karAyuM che. prathama abhijAtimAM hiMsA vagere mukhya hoya che. vaccenI abhijAtio Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 jAdA judA paMthonA anuyAyIonI che, emanAmAM zama' eTale krodhAdino upazama hoya che paNa mithyA dRSTi hoya che) ane aMtanI abhijAtimAM samyagadarzana hoya che - Avo artha prathama dRSTie jaNAya che. 'prativuddha' zabda kadAca buddhajinano paryAyavAcI hoya. athavA chello zabda nita' ne badale 'ninaH' hoya to "jina pratibaddha hoya che evo artha nIkaLe. 'prativRddhatu jo ninaH' evo pATha besI zake. ma, je., ane vI. traNe prato niH ' pATha Ape che. badhI ja prato hiMsAvidyA' evo pATha Ape che. paraMtu "rAgaAsaktinA arthamAM te kALe pracalita madhyA' zabda ahIM vadhu saMgata na copadezo buddhasya rvipNkjyogvt| tattvaM ca pratibudhyante tebhyaH pratyabhijAtayaH / / 5 / / anvayaH buddhasya upadezaH ca na, ravipaMkajayogavat tebhyaH pratyabhijAtayaH tattvaM ca prtibudhynte| artha: buddhane (koInA-) upadezanI AvazyakatA nathI. sUrya ane kamaLanA yoganI jema, temanI (=buddhonI) pAsethI pratyabhijAtio tattvano bodha prApta kare vivaraNa buddhane arthAt jinane upadezanI jarUra nathI. sUrya UgatAM kamaLa khIle che tevI rIte buddha puruSanA saMbaMdhamAM AvavAnI sAthe pratyabhijAtivALA jIvo tattvano bodha pAmI jAya che. zlokanuM tAtparya A prakAranuM jaNAI Ave che. pratyabhijAti'no artha bodha pAmavAne yogya abhijAti' evo thato hoya evI kalpanA karI zakAya. pAThacarcA yuddha cAt - vI. je., ma, mu. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 samAnAbhijaneSveva gurugauravamAninaH / svabhAvamadhigacchanti na hyagniH samamidhyate // 26 // anvayaH [ye] samAnAbhijaneSu evaM gurugauravamAninaH, [te] svabhAvaM adhigcchnti| agniH samaM nahi idhyate / artha : jeo samAna ucca kuLamAM ucca gaurava (-hovAnuM-) mAne che teo svabhAvane (-svabhAvanI mukhyatAne-) svIkAre che. kharekhara, agni ekasarakho baLato nathI. vivaraNa : A zloka 'svabhAva'nI mahattAnuM samarthana kare che ke pachI jina-buddhanA janma viSayaka AjIvika matanI koI mAnyatAnuM nirUpaNa kare che - e spaSTa thatuM nathI. uccakuLamAM ja jeo gaurava mAne che teo svabhAvavAdano ja ADakataro svIkAra kare che. e vidhAnanA TekAmAM eka arthAntaranyAsa ahIM Apyo che : 'sAceja, agni ekasarakho prajaLato hoto nathI'. ghAsa, photarAM, chANAM, lAkaDA vagereno agni ekasarakhA jorathI baLato nathI. sAruM iMdhaNa hoya to agni vadhAre Akaro saLage. ema ucca kuLamAM ja ucca AtmAo janme che, temane gaurava maLe che. A vAta mAnya karanAra ApoApa svabhAvanI pramukhatA svIkAre che. pAThacarcA - mithyati - jai., vI., ma., mu. - pravRttyantarikA vyAja-vibhaGgasvapnasambhavAt / na jAtyaH saMsmRteruktaM saGkaro'ntarikAntajAH ||27|| : pAThacarcA H pAThamAM azuddhio che. uparAMta AjIvikonI je mAnyatAnI carcA AmAM che teno saMdarbha lupta hovAthI zlokano bhAva paNa samajAto nathI. 'nAtyaH saMskRteH'nA sthAne 'nAteH saMskRteH' athavA 'nAtyasaMskRteH' pATha hoya evI kalpanA Ave. prastuta zloka pUrvajanmanI smRti-vismRtinI carcAno hoya evI paNa kalpanA karI zakAya. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 5 surAdikrama ekeSAM mAnasA hyutkramakramAt / sukhaduHkhavikalpAcca khaNDiryAno'bhijAtayaH // 28 // vivaraNa : AjIvikA matAnusAra mukti pAmatAM pahelAM jIve sAta janma "saMjJi garbhamAM, sAta janma "nirganthi garbhamAM levA paDe che. bhagavatI sUtramAM A janmonI sUci maLe che. "mAnasI" devalokanuM nAma che, e paNa bhagavatI sUtramAM che. nirjhanthi garbhano artha "devalokamAM janma' evo thAya che evuM tAraNa vidvAnonuM che. A sAta-sAta janma kramasara nahi paNa utkramathI - ADAavaLA kramathI thAya che ema paNa bhagavatI sUtranI sUcimAM che. A sAta sAta janmo viSayaka carcA A zlokamAM che ema lAge che. artha spaSTa thato nathI. vyomAvakAzo nAnyeSAM kAlo dravyaM kriyA vidhiH| sukhaduHkharajodhAtu-rjIvAjIvanabhAMsi ca // 29 // vivaraNa: pRthvI, vAyu, jaLa, agni, jIva, sukha ane duHkha - evA sAta tattvo AjIviko mAnatA hatA. 36 prakAranA "rajodhAtu hovAnI temanI mAnyatA hatI. ahIM sAta tattvomAMthI amukanA ullekha sAthe "rajodhAta'no paNa samAveza che. "rajodhAtuno AjIvika paraMparAmAM zo artha thato hato te vidvAno nizcita nathI karI zakayA. kALa, kriyA vagere aMgeno AjIvika saMpradAyano mata paNa ahIM vyakta thayo che. Ama, AjIvikonI mULatattva viSayaka mAnyatAno nirdeza A zlokamAM che eTaluM tAravI zakAya che. anumAnaM manovRtti-ranvayanizcayAtmikA / traikAlyAGgAdivRttAntA heturavyabhicArataH / / 30 / / vivaraNa tattvacarcAmAM tarkano mahimA vadhyo ane dareka saMpradAye tArkika zailI apanAvI e tabakke AjIvikoe paNa tarka dvArA potAnA siddhAMtonI sthApanA karatA graMtho saMskRta bhASAmAM racyA. e graMtho Aje upalabdha nathI, paraMta. zrI siddhasena divAkaranI sAme e graMtho hatA, jeno AdhAra divAkarajIe niyati dvAaizikAmAM lIdho che. pAli ane ardhamAgadhI sAhityamAM noMdhAyelI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 6 AjIvikonI mAnyatAomAMthI bahu thoDI ja A kArnAizikAmAM samAveza pAmI che, ane e sAhityamAM jeno ullekha nathI tevI keTalIka vastuo paNa batrIsImAM che. anumAna pramANa viSayaka ullekha prAcIna sAhityamAM nathI, evI rIte vyAja, vibhaMga, saMkara jevA muddA paNa nathI. divAkarajIe AjIvikonA koI eka saMskRta graMthano A batrIsImAM sArasaMkSepa karyo che evuM tAraNa ApaNe niHzaMkapaNe kADhI zakIe. nyAyadarzananI paddhatie vizva vyavasthAnI vicAraNA karatAM AjIvikoe anumAna pramANane to mAnya karavuM ja paDe. potAnA siddhAMtonI sthApanA karavA mATe temaNe vyavasthita tarka praNAlI UbhI karI hatI te to A kArnAizikAmAM suMdara rIte pratibiMbita thAya che. prastuta zloka AjIvikonA mate anumAna pramANanI vyAkhyA Ape che. eka vastu hoya tyAM bIjI hoya ja evA anvayanI khAtarI thatAM je manovRtti utpanna thAya te anumAna che. anumAnamAM hetu mukhya bhAga bhajave che tethI tenI paNa vyAkhyA ApI che - hetu vyabhicArI hovo joIe." pAThacarcA: 'trAtyavivRttAntA'-A zabda anirNAta rahe che. jo A sAmAsika zabda "heta'nA vizeSaNa rUpe hoya to te prathamAnta hovo joIe. ema hovAnI zakyatA vizeSa che. paDimAtrA lipimAM vRttAntA' ema lakhAya. lipikAronA hAthe mAtrAnuM cihna UDI gayuM hoya evI saMbhAvanA pUrI che. saMjJAsAmAnya pryaay-shbddrvygunnkriyaaH| tenovatA (?) pRthati vyavahAravinizcaya rUza vivaraNa: zlokanuM tAtparya barAbara spaSTa thatuM nathI. "saMjJA vagere bAbato ahIM nathI kahevAI teno nirNaya vyavahArathI karavo' evo Azaya jaNAya. bIjI rIte -"saMjJA vagere bAbato tena'-'A kAraNe jAdI kahevAI che, jenAthI vyavahArano nirNaya thaI zakaze" evo bhAvArtha nIkaLe. paraMtu, A bAbato ahIM jAdI kahevAI nathI, tethI pahelo vikalpa vadhu baMdhabesato - thAya. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra7 pAThacarcA: 'tene 3vatAH' evo padaccheda karIe to tena' zabdano saMbaMdha pAchalA zlokamAMnA anumAna sAthe joDI zakAya. "saMjJA, sAmAnya vagere anumAna vaDe kahevAyA che" evo artha nIkaLe. te na DaktA:' evo pATha kalpIe to "saMjJA, sAmAnya vagere ahIM-A kAtrizikAmAM (athavA AjIvika matanA graMthamAM) kahevAyA nathI, temano nirNaya vyavahArathI karavo' evo artha niSpanna thAya. na nAma tattvamevaita-nmithyAtvAparabuddhayaH / na vArthapratiSedhena na siddhArthazva kathyate // 32 // anvayaH etat nAma tattvaMeva [iti]mithyAtvAparabuddhayaH na [kAryAH],na vA arthapratiSedhena [, siddhArtha dhyatA artha: "A (-dhArnAizikAmAM je kahevAyuM che te-) kharekhara tattva ja che" ema (-samajIne-), mithyAtva athavA samyakatvanI buddhi karavI nahi. (je ahIM kahevAya che te-) arthano virodha karavA mATe paNa nathI kahevAtuM, tema te sAbIta thayelI vAta che e rIte paNa nathI kahevAtuM. vivaraNa : divAkarajIe niyativAdI AjIvikonA siddhAMtonuM saMkalana A dvArnAizikAmAM karyuM che te sAthe e siddhAMtonA samarthanamAM AjIvikoe prayojelA tarko paNa sabaLa svarUpamAM ApyA che. e vidhAno ke tarko teo potAnA taraphathI nathI ApI rahyA, paNa niyativAdanA sArarUpe ApI rahyA che evI spaSTatA A aMtima zlokamAM karavI temane jarUrI lAgI che. A kRti niyativAdanA nirasana mATe ke samarthana mATe nathI, mAtra paricaya mATe che, tethI sAcA ke khoTAnI carcA AmAM nathI evI cokhavaTa paNa divAkarajI kare che. AjIvikonA tarkone baLavAna rUpamAM divAkarajI rajU karI zakyA, kAraNa ke e tarkone chinna bhinna karavAnuM sAmarthya temanI pAse che. AjIvikamatanuM nirasana paNa temaNe karyuM ja haze paNa te kALanI gartAmAM vilIna thaI gayuM haze. prastuta drAviMzikAmAM AjIvikA matanuM khaMDana ApaNane Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nathI maLatuM, paNa virodhI vicArone paNa nyAya ApavAnI divAkarajInI pAradarzaka prAmANikatA tathA gahana viSayano ati saMkSepamAM sAra gUMthI levAnI divAkarajInI zaktinAM suMdara darzana thAya che. nyAya, vaizeSika vagere darzanono sAra paNa teozrIe A ja rIte Apyo che. evI dvAaizikAomAM divAkarajIe aMtima zlokamAM potAno - pratibhAva Apyo che. e ja zailI ahIM paNa svIkArI che, paraMtu eka taphAvata noMdhavA lAyaka che : anya darzanonA upasaMhAramAM samanvaya ke prazaMsAnA udgAra jovA maLe che, jyAre ahIM bahu nizcayAtmaka zabdomAM potAnI taTasthatA temaNe vyakta karI che. AthI, niyativAda pratye temane sahAnubhUti nathI eTaluM to spaSTa thaI ja jAya che. pAThacarcA siddhArthaa -mu. siddhArthazva -vI, je., ma. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 zrI siddhasena divAkara "divAkarajInI pratibhA bahuAyAmI hatI paNa sUryanI sAthe jema uSNatAno khyAla joDAI gayo che ema divAkarajInA saMbaMdhamAM 'tArkikatAnI chApa pramukha banI gaI che. "sanmatiprakaraNa" ane "nyAyAvatAra' jevA graMtho vadhu dhyAna kheMcanArA banyA ane tarkavAda divAkarajInI oLakha banI gayo. vAstavamAM divAkarajI mAtra tArkika nahotA; bhakata, bhAvuka, kavi, ciMtaka, sAdhaka, guru paNa hatA. zrI hemacaMdrasUrie manu siddhasena vayaH" kahIne divAkarajInA kavitvanI noMdha lIdhI che to bIjA keTalAka graMthakAroe "yAda stutiH ' kahIne divAkarajInA ciMtanane pramANyuM che ja. Ama chatAM, sAmAnya jaina varga to ThIka, vidvAna varga paNa divAkarajIne tarkavAdI, buddhivAdI, udAmavAdI ke maMtravAdI tarIke joto Avyo che. batrIsa batrIsIomAMthI ekavIsa batrIsIo ja hAla upalabdha che. bhagavAna mahAvIranuM jIvana, temanuM zAsana, nizcaya, vyavahAra, anuzAsana, vakatRtva, yoga, vAda, vividha darzanono sArasaMkSepa - Avo vyApaka viSayalaka dharAvatI A batrIsIo arthaghana, maulika ane jIvana tathA dharma sAthe sIdho saMbaMdha dharAvanArI che. eka kALe divAkarajInI A batrIsIoe tathA anya kRtioe samartha jainAcAryo ane jene zAstrakAro para UMDI asara janmAvI hatI. batrIsIo 'stuti' evA nAme prakhyAta hatI ane divAkarajI stutikAra tarIke lokapriya, lokavizruta hatA." - siddhasena zataka Page #49 -------------------------------------------------------------------------- Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - muni zrI bhuvanacaMdrajI janma : vi.saM. 2010 bidaDA (kaccha) dIkSA : vi.saM. ra0rara. lekhakenA anya pustako : 0 maMDalAcArya zrI kuzalacaMdrajI gaNivara (jIvana caritra) O vivAdavaloNuM (ciMtana) 0 dilamAM dIvo karo (kAvyAnuvAda). 0 jinastavanacaturvizatikA (saMzodhana) O dRSTAMta darpaNa (dRSTAMto) | 6 samaNasutta (jainadharmasAra) (anuvAda). 0 siddhasena zataka (vivecana) saMpAdano : adhyAtmaniSTha pU. muni zrI amarendravijayajI mahArAjanI kRtio AI AtmajJAna ane sAdhanApathA -Q vijJAna ane adhyAtma (c) mukitapatha vipazyanA O Science Discovers Eternal Wisdom